Geneza filozofii

Geneza filozofii i
specyfika myślenia
filozoficznego
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
Co to jest filozofia?
„Czym jest filozofia i jaką ma wartość, to sprawa sporna. Już to oczekuje
się od niej nadzwyczajnych odkryć, już to lekceważy jako myślenie
bezprzedmiotowe. Jedni respektują w filozofii doniosły trud niezwykłych
ludzi, inni nią gardzą jako zbędną spekulacją marzycieli. Uważa się ją za
coś, co obchodzi każdego i co w swej istocie powinno być proste i
zrozumiałe, albo też za sprawę tak trudną, że uprawianie jej wydaje się
beznadziejne. W samej rzeczy to, co występuje pod mianem filozofii,
dostarcza przykładów na poparcie tak skrajnych ocen” .
(K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
„Dlaczego w ogóle coś jest?
Jaki sens ma całość tego, co istnieje?
Czym różni się człowiek od zwierzęcia?
Co jest po śmierci?
Czy jestem wolny i odpowiedzialny za to, co czynię, czy też muszę tak
właśnie postępować?
Co to jest życie?
Co to jest prawda?
Co to jest sprawiedliwość?
Czy istnieje Bóg?”
(A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii 17)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
„Czy wszechświat ma jakiś jeden wspólny plan lub cel, czy też jest
przypadkowym zbiorowiskiem atomów?
Czy świadomość stanowi trwały składnik wszechświata, tak że istnieje
nadzieja na nieograniczony rozwój mądrości, czy też jest ona
przemijającym zbiegiem okoliczności na malej planecie, na której życie
stanie się w końcu niemożliwe?
Czy dobro i zło mają znaczenie dla wszechświata, czy jedynie dla
człowieka?”.
(B. Russell, Problemy filozofii 170)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
„Co mogę wiedzieć?
Co powinienem czynić?
Czego wolno mi się spodziewać?
Czym jest człowiek?”
(I. Kant)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Przykłady pytań filozoficznych
Czym różni się nauka od nie-nauki (np. pseudo-nauki, metafizyki)?
[problem demarkacji]
Czy rozwój nauki ma charakter ciągły?
[kumulatywizm – antykumulatywizm]
Czy celem nauki jest formułowanie teorii, które są (przynajmniej w
przybliżeniu) prawdziwe, czy też jedynie empirycznie adekwatne?
[realizm – antyrealizm]
Czy pojęcia teorii naukowych (np. siła, kwark, gen, orbital) odnoszą się do
realnie istniejących obiektów, czy też są jedynie narzędziami do opisu
doświadczenia (jak np. siatka geograficzna)?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Źródła myślenia filozoficznego
„Źródłowość ta jest wieloraka. Ze zdumienia rodzi się pytanie i poznanie, z
wątpienia o wynikach poznania — krytyczna próba i jasna pewność, z
dogłębnego wstrząsu [doświadczenie sytuacji granicznych – A.Ł.] i
świadomości zagubienia — pytanie o samego siebie”
(K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zdziwienie
Dlaczego w nocy jest ciemno?
Dlaczego niebo jest
niebieskie?
Dlaczego…???
„To bardzo znamienny stan dla filozofa: dziwić się.
Nie ma innego początku filozofii, jak to właśnie”.
(Platon, Teajtet 39)
„Wiem, że nic nie wiem”.
(Sokrates)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
„Dzięki bowiem zdziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli
filozofować; dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane
codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na
przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i
wobec powstania wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje
swoją niewiedzę” .
(Arystoteles, Metafizyka, I, 982 b)
„Zdziwienie jest bodźcem poznania. Dziwiąc się uświadamiam sobie
swoją niewiedzę. Zaczynam szukać wiedzy, ale takiej, która byłaby ‘wiedzą
dla wiedzy’, nie ‘wiedzą przeznaczoną do jakiegoś pospolitego użytku’".
(K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wiedza dla wiedzy
Po co wiedzieć? Do czego mi to będzie potrzebne?
Po co studiować filozofię? Jaki praktyczny pożytek z filozofii...
„Człowiek, któremu obcy jest posmak filozofowania, przechodzi przez życie
jako więzień przesądów przejętych ze zdrowego rozsądku, z obiegowych
wierzeń jego epoki i narodu, a także z przekonań, które rozwinęły się w
jego umyśle bez udziału starannych dociekań czy wynikającej z niej
aprobaty. Takiemu człowiekowi świat jawi się jako coś określonego,
skończonego, oczywistego. Przedmioty dnia codziennego nie pobudzają go
do refleksji, a nieznane możliwości odrzuca on ze wzgardą”.
(B. Russell, Problemy filozofii 171)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wątpienie
„Ponieważ przyszliśmy na świat jako dzieci i ponieważ wpierw,
zanim w pełni zaczęliśmy się posługiwać naszym rozumem, już
wydawaliśmy rozmaite sądy o rzeczach zmysłowych, dlatego wiele
przesądów oddaliło nas od poznania prawdy; od tych [przesądów] zaś – jak
się zdaje – będziemy mogli się uwolnić wtedy i tylko wtedy: jeżeli raz w
życiu postaramy się zwątpić o wszystkim, w czym wykryjemy choćby cień
niepewności. Co więcej, i te rzeczy, o których będziemy wątpić, pożytecznie
będzie uważać za fałszywe, abyśmy tym jaśniej zbadać mogli, co jest
najpewniejsze i najłatwiej dostępne poznaniu”.
(Kartezjusz, Zasady filozofii I 1)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Etymologia terminu filozofia
φιλοσοφια (gr. – umiłowanie mądrości)
Pitagoras (VI w. p.n.e.): wiedza (posiadanie mądrości) jest
dostępna jedynie bogom, człowiek może jedynie dążyć do mądrości.
Pierwotnie termin „filozofia” oznaczał wszelką wiedzą teoretyczną (znaczył
tyle, co „nauka”).
Do XVIII w. nie było wyraźnego rozróżnienia na naukę i filozofię (np.
Newton: Philosophiae naturalis principia mathematica)
Stopniowo nastąpiło wyodrębnianie się poszczególnych nauk z filozofii –
logika, matematyka, historia, nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, biologia,
kosmologia…), psychologia, kognitywistyka…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Podstawowe dyscypliny filozoficzne
ontologia / metafizyka – najogólniejsza teoria tego, co jest (bytu)
epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic,
wiarygodności i uzasadniania
aksjologia – teoria wartości etycznych (etyka) lub estetycznych (estetyka)
… a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu,
filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia dziejów, filozofia prawa, filozofia
społeczna, filozofia polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia
chemii, filozofia biologii…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Geneza filozofii
Powstanie filozofii – starożytna Grecja VII /VI w. p.n.e.
Tales z Miletu jako pierwszy filozof [filozofia przyrody]
podstawowe zagadnienie – pytanie o arche – początek i zasadę świata: co
jest pierwotnym tworzywem, z którego zbudowane są wszystkie rzeczy?
Greccy filozofowie przyrody pierwsi podjęli próbę
wyjaśniania zjawisk przyrody bez odwoływania się
do mitologii, religii, tradycji, lecz jedynie
za pomocą obserwacji i rozumowania.
Początek nauki i racjonalnego poznania świata.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Myślenie filozoficzne a myślenie mitologiczne
filozofię poprzedzały mitologiczne próby wyjaśnienia świata
zjawiska przyrody są dziełem bogów, powodowanych emocjami podobnymi
do ludzkich
mit zawiera elementy pozaracjonalne, swobodne wyobrażenia i myślenie
życzeniowe; fantastyczna interpretacja zdarzeń rzeczywistych; pomieszanie
kategorii pojęciowych; pozór wiedzy i zrozumienia; ma skłaniać ludzi do
działania zgodnego z określonym porządkiem wartości
mity i religia są odporne na racjonalną argumentację – niekorygowalne
dogmaty
przeciwieństwo między filozofią a myśleniem mitologiczno-religijnym:
obserwacje empiryczne i racjonalne myślenie
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Techne
wiedza praktyczna, odpowiadająca na pytania: „jak?”, „w jaki sposób?”
techne – domena niewolników i rzemieślników, życiowo uzależnionych od
własnych umiejętności, była źródłem zysku.
Nie stawiano jednak pytań: „dlaczego?” i „co to jest?”. Nie istniało pojęcie
trójkąta ani pojęcie liczby, co nie przeszkadzało w sprawnym liczeniu i
dodawaniu.
Anonimowość wiedzy egipskiej i babilońskiej i przypisanie pochodzenia
wiedzy opiekuńczym bogom, którzy nauczyli ludzi zarówno prostych
czynności siania pszenicy, jak i balsamowania ciał.
Ludzie są tylko depozytariuszami i użytkownikami wiedzy.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wiedza jako dar bogów
Konsekwencja: kult i konserwatyzm
Byłoby niewdzięcznością i bluźnierstwem zmienić cokolwiek
z tego, co zostało przekazane z niebios.
Wiedza jest święta i tajemna, powierzona kaście kapłańskiej do
przechowywania i rozważnego przekazywania.
Nauczanie = wtajemniczanie, dokonujące się (podobnie jak to bywa i dzisiaj
w nauce rzemiosła) przez demonstrację, pokaz, bez użycia słów.
Wiedza techniczna jest trudna do pełnego zwerbalizowania
(np. ułożenie instrukcji wiązania sznurowadeł).
starożytny Egipt - zasady organizacji państwa były pochodzenia boskiego.
kiedy bogowie stwarzali Egipt, dali swego krewnego w postaci faraona, aby
był kontynuacją praw niebieskich na ziemi.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Polis
nowa organizacja przestrzeni społecznej
Miasto zawierało się wokół agory (rynku), przestrzeni wspólnej, gdzie
spotykają się obywatele, by omawiać wszelkie ważne dla nich sprawy.
Grecja tamtych czasów to rozrzucone po całym basenie Morza
Śródziemnego miasta–państwa, autonomiczne i samowystarczalne (Ateny,
Milet, Korynt, Teby, Efez itd.).
Pluralizm i demokracja, wolność i równość wobec prawa
Grek jest współodpowiedzialny za swą ojczyznę, współdecyduje o jej
losach, współtworzy prawa w trybie parlamentarnej debaty, jest z niej
dumny. Każdy obywatel polis ma nieskrępowany dostęp do spraw
publicznych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Uzasadnianie i dowodzenie
X: twierdzę, że jest tak a tak…
Y: jak to uzasadnisz?
uzasadnianie i dowodzenie jako początek i istota nauki
tajemna wiedza świątynna - autorytet sakralny
Np. nie do pomyślenia było pytanie o to, skąd kapłan wie, że sproszkowana
jaszczurka zmieszana z winem jest lekarstwem na febrę
Jeśli prosty, niczym nie różniący się od innych obywatel odsłania tajemnice
świata bez wglądu w odwieczne pisma, to jest to fakt wzbudzający
najwyższą nieufność albo szyderstwo.
uzasadnianie głoszonych poglądów
porzucenie fabularnych opowieści mitologicznych na rzecz racjonalnego
dyskursu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Episteme
Techne – wiedza praktyczna, bezrefleksyjna, oparta na rutynie
Episteme – wiedza teoretyczna, oparta na racjonalności ludzkiej mowy,
logicznym formułowaniu myśli
Słowo – jedyny środek rozpowszechniania wiedzy
Treść komunikatu w całości zdeponowana jest w słowach — nie pod
słowami, nie między wierszami, jak w hermetycznych tekstach świątynnych,
ale w bezpośredniości i prostocie przekazu skierowanego do wszystkich.
Każdy człowiek uznany jest za podmiot wiedzy — za jej twórcę lub krytyka.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Doxa
mniemanie — wiedza potoczna
zbiór indywidualnych przekonań i społecznych stereotypów pozyskiwanych
i udzielanych innym w procesie komunikacji, we wspólnych działaniach i
doświadczeniu potocznym.
użytek zrobiony z logicznego rozumu wydobywa z niej para-doksa
zaskakującą niezgodność z oczekiwaniami tzw. zdrowego rozsądku
trzeba porzucić naiwność, łatwowierność oczywistości zmysłowej i
również dla własnych przekonań żądać uzasadnienia lub dowodu.
Paradoksy Heraklita, Epemenidesa czy Zenona z Elei - kamienie milowe na
drodze poszukiwań zgodności między doświadczeniem a rozumową wiedzą
naukową, czyli na drodze do teorii.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a myślenie potoczne
myślenie potoczne: realizm i nastawienie naturalne – żyjemy w realnym
świecie czasowym i przestrzennym
rzeczy istnieją niezależnie od naszego istnienia i niezależnie od naszego
postrzegania i myślenia o nich
myślenie potoczne oparte jest na sądach zdrowego rozsądku, ale zawiera
przekonania tymczasowe i niespójne z przekonaniami innych ludzi, oparte
na wyobraźni, zawiera elementy myślenia życzeniowego, przesądy i
uprzedzenia
wieloznaczność i niejasność pojęć; przemieszanie myślenia
naturalistycznego z supranaturalistycznym (wiara religijna), nie należącym
do zdrowego rozsądku
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zdrowy rozsądek
władza sądzenia, elementarna ludzka racjonalność (logiczna i praktyczna),
najniższy i konieczny dla życia stopień rozumu człowieka, dzięki czemu
człowiek jest zdolny do wnioskowania, argumentowania, przewidywania,
podejmowania decyzji i odpowiedzialności za zwoje czyny
„Rozsądek jest rzeczą najsprawiedliwiej rozdzieloną na świecie: każdy
bowiem mniema, iż jest weń tak dobrze zaopatrzony, że nawet ci, których
najtrudniej zadowolić w innych sprawach, nie zwykli pożądać do więcej, niż
go posiadają”.
(Kartezjusz, Rozprawa o metodzie)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a zdrowy rozsądek
zdrowy rozsądek jest konserwatywny, filozofia dociekliwa; antydogmatyzm,
kwestionowanie wszelkich autorytetów; prawda jako wartość najwyższa;
żądanie jasności, dowodów, racji, krytyczna analiza racjonalizacja
przekonań zdroworozsądkowych przez filozofię
„Zdrowy rozsądek nie jest więc dla niej autorytetem niepodważalnym i
właśnie dlatego, że nie potrafi on wyjaśnić podstaw własnej pewności,
wymaga takiego wyjaśnienia z zewnątrz. Podać je mogą – w różnych
aspektach – tylko filozofia i nauka”.
(Hempoliński, Filozofia współczesna 17)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Religia
twierdzenia religijne nie należą do zdrowego rozsądku, nie można ich
uzasadnić na podstawie potocznego doświadczenia
cechy charakterystyczne religii:
podział na sacrum i profanum
wiara w byty lub zdarzenia supranaturalne (cuda)
kodeks moralny mający sankcję boską
przeżycia religijne
rytuały, modlitwa, ofiary
koncepcja ostatecznego celu świata i roli człowieka
hierarchia wartości; wzorce postępowania
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a religia
filozofie religijne: akceptacja podstawowych prawd wiary (dogmatów),
ograniczony charakter ludzkich władz poznawczych
filozofie niereligijne: naturalizm – naturalne prawidłowości przyczynowoskutkowe między obiektami czasoprzestrzennymi; założenie istnienia
rzeczywistości supranaturalnej niczego nie wyjaśnia i jest rezygnacją z
racjonalnego tłumaczenia świata
„Cechą swoistą autentycznej filozofii jest jak najdalej posunięta
niedogmatyczność rozważań, zmierzanie do pewności, prawdy, pełnej
zrozumiałości, jasności i logicznej spójności, opieranie się na analizach
racjonalnych przy pełnej akceptacji faktów empirycznie sprawdzalnych”.
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 21)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Postulat racjonalności poznania
„Postulat ten głosi, że każdy sąd pretendujący do prawdy musi być jak
najmocniej, właściwymi dlań sposobami, uzasadniony oraz że siła tego
uzasadnienia winna wyznaczać stopień jego akceptacji” .
(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 33)
intersubiektywna komunikowalność i sprawdzalność (jawność i
powtarzalność)
postulat wewnętrznej intelektualnej rzetelności jednostki nakazuje
akceptować jako odpowiedź na dane zagadnienie „tezę możliwie dobrze
uwiarygodnioną […] w przeciwieństwie np. do tezy, której uznanie by
odpowiadało pragnieniom owej jednostki czy też mniej by ją narażało na
konflikt z dominującymi w jej społeczności autorytetami”
(H. Eilstein, Biblia w ręku ateisty 29)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a światopogląd i ideologia
światopogląd: zbiór sądów opisowych i wartościujących o pochodzeniu i
naturze świata jako całości, człowieka, kształtuje się w społeczeństwie,
niespójność
ideologia: zbiór ogólnych koncepcji aksjologicznych i społeczno politycznych, interesy danej grupy: „świadomość fałszywa” –
zniekształcenie obiektywnej rzeczywistości i funkcje apologetyczne wobec
grupy, której interesy wyrażają
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Nauka
nauka = zbiór nauk szczegółowych
homo sapiens – 100 tys. Lat
cywilizacja – 10 tys. lat
nauki szczegółowe – 400 lat
wyodrębniły się z filozofii (XVII w. Galileusz, Newton…)
nauki empiryczne
nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, astronomia, kosmologia, biologia…)
nauki humanistyczne (historia, religioznawstwo…)
nauki społeczne (socjologia, ekonomia…)
obserwacja + eksperyment + matematyczny opis zjawisk
nauki formalne, ajskomatyczno-dedukcyjne (logika, matematyka…)
funkcja poznawcza (osiąganie wyników poznawczych) i praktyczna nauki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Funkcje nauki
poznawcza (osiąganie wyników poznawczych)
odkrywanie faktów i formułowanie praw
wyjaśnianie
prognozowanie
opracowanie i logiczne uporządkowanie pojęć, twierdzeń, teorii
przekazywanie wyników (czasopisma, książki, seminaria naukowe)
weryfikowanie wyników
doskonalenie metod badawczych
praktyczna (zastosowania praktyczne)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a nauka
nauki formułują prawa; filozofia pyta: co to jest prawo? jakie są podstawy
akceptacji teorii naukowych?
nasycenie współczesnej nauki (np. fizyki – mechanika kwantowa,
kosmologia, biologii – genetyka i jej zastosowania) problemami
filozoficznymi, zacieranie się linii demarkacyjnej między nauką a filozofią
tradycyjne problemy filozoficzne uwikłane w nauki empiryczne (np.
determinizm i indeterminizm, natura czasu i przestrzeni, początek
Wszechświata)
nauka jako źródło nowej problematyki filozoficznej (np. problem
obiektywności poznania w mechanice kwantowej)
nauka jako paradygmat myślenia racjonalnego
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Relacje filozofia - nauka
Filozofia jako teoria nauki
nauki empiryczne wyczerpują wiedzę o świecie, filozofia jest logiczną
analizą języka, założeń i metod nauk (scjentyzm)
Filozofia jako synteza wyników nauk
filozofia przyjmuje jako założenia rezultaty nauki formułuje ich syntezę w
celu uzyskania naukowego obrazu świata
Filozofia jako dyscyplina autonomiczna wobec nauki
badania filozoficzne są całkowicie różne od badań nauk empirycznych,
filozofia nie może bezkrytycznie opierać się na naukach, jest nieempiryczną
wiedzą o świecie empirycznym, bada warunku możliwości doświadczenia
(Anzenbacher, Wprowadzenie 31)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy filozofia jest nauką?
odpowiedź pozytywna
„najogólniejsza nauka o prawach zmienności wszelkiej rzeczywistości
(przyrody martwej, ożywionej, społeczeństwa) i poznania”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy filozofia jest nauką?
odpowiedź negatywna
nie jest nauką aksjomatyczno-dedukcyjną (matematyczną) – brak zgody na
przesłanki – problem znaczenia terminów
nie jest nauką empiryczną (przyrodniczą lub społeczną) – żadna filozofia
nie ma struktury formalnej teorii empirycznej w rozumieniu współczesnej
metodologii nauk, nie dostarcza wyjaśnień nomologiczno-dedukcyjnych ani
probabilistycznych
neopozytywizm – nie jest nauką, ale królową nauk, działalnością
Filozofia jest wiedzą o świecie opartą na nauce i myśleniu potocznym –
interpretacja istniejącej wiedzy w nowych kategoriach pojęciowych;
formułowanie ogólnych twierdzeń o świecie
do powstania nauk empirycznych XVI/XVII w. trudno było odróżnić
wyjaśnienia naukowe od filozoficznych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
filozofia nie czerpie materiału bezpośrednio z obserwacji
spory filozoficzne nie mogą być rozstrzygnięte przez odwołanie się do
faktów empirycznych
filozofia nie dostarcza nowej wiedzy o faktach
spory filozoficzne polegają niekiedy na udowodnieniu logicznej
niemożliwości jakiegoś stanowiska, nie dotyczą zatem kwestii
empirycznych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
koncepcje filozoficzne uznające się za naukowe:
fenomenologia – „nauka ścisła”, autonomiczna wobec innych nauk,
przedmiot – świadomość transcendentalna (Husserl)
pozytywizm logiczny – filozofia naukowa w odróżnieniu od filozofii
metafizycznych; logiczna analiza języka nauki
marksizm – budowanie ogólnej koncepcji świata na podstawie danych nauk
szczegółowych
filozofia naukowa a filozofia nauki [przedmiot badań – język i struktura
nauki, metody, struktura i rozwój]
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Czy filozofia jest nauką?
„Celem filozofii jest logiczne rozjaśnianie myśli. Filozofia nie jest teorią, lecz
pewną działalnością. Dzieło filozoficzne składa się zasadniczo z objaśnień.
Wynikiem filozofii nie są ‘tezy filozoficzne’, lecz jasność tez. Filozofia winna
rozjaśniać i ostro rozgraniczać myśli, które skądinąd są jakby mgliste i
niewyraźne.
Poprawna metoda filozofii byłaby właściwie taka: nie mówić nic poza tym,
co daje się powiedzieć, czyli poza zdaniami nauk przyrodniczych – a więc
nic poza tym, co z filozofią nie ma nic wspólnego, a gdyby potem ktoś
chciał powiedzieć coś metafizycznego, wykazać mu, że pewnym znakom
swoich zdań nie nadał żadnego znaczenia. Byłaby to dla niego metoda
niezadowalająca – nie miałby poczucia, że uczymy go filozofii – ale byłaby
to jedyna metoda ściśle poprawna”.
(L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a nauka – wybrane stanowiska
Teza: filozofia jest niezależna od nauk przyrodniczych
„Wyników nauk przyrodniczych bowiem nie bierze się pod uwagę. Rozważa
się tylko przyjęte implicite założenia filozoficzne w podstawowych metodach
nauk przyrodniczych” .
(A. G. van Melsen, Filozofia przyrody 42)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a nauka – wybrane stanowiska
Teza: nauki przyrodnicze posiadają założenia o charakterze filozoficznym
„W przyrodniczych programach badawczych znajdują się, w mniej lub
bardziej ukrytej formie, założenia o charakterze metafizycznym. Określają
one zasadniczą możliwość modyfikacji tych programów, implikują wybór
odpowiedniej epistemologii, posiadają niewątpliwe wartości heurystyczne.
Bagatelizowanie wielorakich związków filozofii z naukami przyrodniczymi
oraz uprawianie refleksji filozoficznej w całkowitej izolacji od osiągnięć tych
nauk może prowadzić do rozwiązań pozornych”.
(M. Heller, J. Życiński, Wstęp, [w:] M. Heller, A. Michalik, J. Życiński,
Filozofować w kontekście nauki 5).
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a nauka – wybrane stanowiska
Teza: nauki przyrodnicze nie posiadają założeń o charakterze filozoficznym
Por. J. Woleński, O tak zwanych filozoficznych założeniach nauki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wzorce uprawiania filozofii
klasyczny (starożytność): cel – poznanie ostatecznej podstawy i struktury
bytu; zjawisko i rzeczywistość; wiedza (episteme) i mniemanie (doxa);
poznanie najgłębszej istoty bytu pozwala zrozumieć naturę człowieka i jego
miejsce w świecie [Demokryt, Epikur, Sokrates, Platon, Arystoteles, stoicy]
pragmatyczny: cel – skuteczne działania w sprawach życia codziennego
(szczęście, korzyść itp.); sofiści
teocentryczny (średniowiecze): – problem: Bóg, człowiek, świat; wiara i
rozum; filozofia jako ancilla theologiae; problem relacji wiara – rozum; św.
Augustyn: „Pragnę poznać Boga i duszę. I nic więcej.”
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wzorce uprawiania filozofii
Odrodzenie – zerwanie z filozofią średniowieczną, rozwój rzemiosła,
handlu, wiedzy praktycznej, powstanie monarchii absolutnych, Reformacja,
powstanie uniwersytetów w XIV w., druk, Kopernik, Kepler, Galileusz,
Newton, Huygens; XVII/XVIII – powstanie nauk szczegółowych – „być albo
nie być” dla filozofii
kartezjański – poszukiwanie wiedzy pewnej, sceptycyzm, cogito ergo sum
– świadomość podmiotu jako podstawa wszelkiego filozofowania, problem
istnienia świata transcendentnego wobec świadomości poznającego
podmiotu
kantowski – badania transcendentalne, „kopernikański przewrót” w filozofii:
przedmiot poznania jako konstrukcja podmiotu wyposażonego w
aprioryczne formy zmysłowości i transcendentalne kategorie intelektu
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Wzorce uprawiania filozofii
Hegel – powrót do spekulacji metafizycznych w opozycji do tradycji
epistemologicznej
pozytywizm – Comte, Mill, Spencer – oparcie wszelkiej wiedzy na faktach,
niemożliwość metafizyki (wiedzy o świecie pozaempirycznym); badania
metodologiczne i synteza nauk szczegółowych
filozofia życia – problem egzystencji jednostki ludzkiej i jej stosunku do
społeczeństwa, historii, Boga; Stirner, Carlye, Newmann, Kierkegaard,
Dilthey, Schopenhauer, Nietzsche
marksizm (Marks, Engels) – kategoria praktyki społecznej; odrzucenie
metafizyki idealistycznej i subiektywizmu; powiązanie z nauką; materializm
dialektyczny i historyczny; funkcja praktyczna filozofii – ideologia ruchu
robotniczego (Lenin)
neotomizm, fenomenologia, egzystencjalizm, neopozytywizm, personalizm,
pragmatyzm, filozofia analityczna, hermeneutyka…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Podaj przykłady zagadnień filozoficznych. Czym się one różnią od zagadnień naukowych?
Jakie są źródła myślenia filozoficznego?
Jaka jest etymologia słowa „filozofia”?
Wymień podstawowe dyscypliny filozoficzne.
Scharakteryzuj wiedzę typu techne, doxa i episteme.
Czym filozofia różni się od myślenia mitologicznego?
Jaka jest różnica między filozofią a myśleniem potocznym?
Co to jest zdrowy rozsądek?
Czym się różnią filozofie religijne od niereligijnych?
Czy filozofia jest nauką? Rozważ różne odpowiedzi podając przykłady z historii filozofii.
Sformułuj postulat racjonalności poznania.
Scharakteryzuj podstawowe koncepcje filozofii.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria
poznania. Metafizyka
J. M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu
J. Wojtysiak, Filozofia
T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach
W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa.
Metafilozofia i ontologia
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii
K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii
M. Hempoliński, Filozofia współczesna
J. Hospers, Wprowadzenie do analizy filozoficznej
www.umcs.filozofia.lublin.pl