pobierz

Temat pracy:
ISTOTY I FORMY ZACHOWAŃ ASERTYWNYCH
Opracowała:
mgr Marzanna Chodorowska
Spis treści
1. Wstęp.
2. Asertywność w życiu człowieka.
3. Człowiek asertywny.
4. Zasady asertywnego krytykowania ucznia przez nauczyciela.
5. Asertywne wyrażanie i przyjmowanie krytyki i pochwał.
6. Literatura.
WSTĘP
Asertywność to temat obecnie bardzo popularny. Istnieje wiele opracowań dotyczących tej
tematyki, prowadzone są również treningi asertywności. Uważana jest ona za kluczową
umiejętność wśród umiejętności społecznych.
Słowo asertywność ( zachowanie asertywne ) jest stosunkowo niedawno używane w języku
polskim. Co ono oznacza ? W języku łacińskim assertio oznacza wyzwolenie. Tak więc
człowiek asertywny to ktoś, kto uwolnił się zarówno od nadmiernej i godzącej w jego prawa
zależności od innych, jak i od własnego lęku, niepewności oraz agresji w kontaktach
międzyludzkich.
Jedna z definicji zachowania asertywnego brzmi : „ zachowanie jednostki wobec otoczenia
polegające na tym, że potrafi ona stanąć w obronie własnych praw i interesów w taki sposób,
który nie narusza praw i interesów innych ludzi. Zachowanie to nie jest zachowaniem
asertywnym. Jest ono co prawda ukierunkowane na obronę praw jednostki, ale nie ma charakteru
egocentrycznego, gdyż ma na względzie także prawa, potrzeby i interesy innych ludzi”.
W innej definicji czytamy: „ asertywność – umiejętność otwartego i bezpośredniego wyrażania
swoich myśli, uczuć, przekonań lub pragnień, ale w sposób respektujący uczucia, poglądy
i opinie drugiego człowieka {rozmówcy).
ASERTYWNOŚĆ W ŻYCIU CZŁOWIEKA
Z asertywnością spotykamy się często, nawet o tym nie wiedząc. To styl zachowania, dzięki
któremu jesteśmy fair wobec siebie i innych. Dlatego nie powinno to być zachowanie
nieświadome, ale celowe. Dzięki niemu bowiem możemy uniknąć wielu sytuacji niekorzystnych
lub nieprzyjemnych dla nas, jak np. krytyka.
Asertywność to pewne specyficzne umiejętności zachowania się w określonych sytuacjach.
Zachowanie asertywne to bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażanie wobec drugiej osoby
swoich uczuć, opinii i postaw, przy jednoczesnym respektowaniu jej praw. Opiera się na
założeniu, że każdy człowiek ma swoje prawa i trzeba je szanować. Każdy z nas jest inny
i nie wolno zmuszać partnera do zmiany poglądów czy celów tylko dlatego, że nam się one
nie podobają lub kolidują z naszymi. Zachowania asertywne pokazują naszą odrębność, ale
nie atakują, nie obrażają drugiej osoby. Mogą zostać podsumowane następującym
sformułowaniem:Ja jestem w porządku i mam prawo być sobą. Ty jesteś w porządku i masz
prawo być sobą.
Zachowań asertywnych nie stosuje się przy każdej rozbieżności zdań. Nie ma takiej potrzeby.
Warto je stosować wtedy, gdy szczególnie zależy nam na konstruktywnym rozwiązaniu sytuacji
potencjalnie konfliktowej. Wtedy, gdy chcemy zachować poczucie własnej godności. Przydają
się także, gdy z jakichś powodów nie chcemy spełnić czyjejś prośby lub żądania, jednocześnie
nie chcąc obrazić drugiej strony.
Zachowanie asertywne to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli,
preferencje, uczucia, przekonania, poglądy, wartości, bez odczuwania wewnętrznego
dyskomfortu i nie lekceważąc rozmówców. W sytuacjach konfliktowych umiejętności
asertywne pozwalają osiągnąć kompromis, bez poświęcania własnej godności i rezygnacji
z uznanych wartości.
Ludzie asertywni potrafią powiedzieć „nie” bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku.
Asertywność pozostaje w kontraście nie tylko z uległością, ale również z agresywnością- nie jest
procesem wchodzenia we współzawodnictwo. Człowiek zachowujący się asertywnie nie
kwestionuje prawa do bycia sobą , ale też nie podważa takiego samego prawa innych osób.
Najczęstszym powodem dla którego ludzie z poczucia przymusu robią coś, na co nie mają
ochoty, są trudności z odmawianiem. Asertywna odmowa jest stanowcza, bezpośrednia i
uczciwa
Terytorium psychologiczne określa to wszystko, kim się jest, co się posiada, co nas dotyczy.
To nasza prywatność i intymność – myśli, czyny, uczucia, potrzeby,przedmioty, należące do nas.
Każdy człowiek jest gospodarzem swego terytorium. Inni ludzie mają różne cele, dążenia
i potrzeby nakierowane bezpośrednio lub pośrednio na nasze terytorium. Jesteśmy więc cenni
dla innych jako: wykładowcy, dawcy, biorcy lub narzędzia. Wyróżniamy cztery strefy dystansu:

intymny;

osobisty;

towarzyski;

służbowy.
Teoria asertywności oparta jest na przekonaniu, że każda osoba posiada pewne podstawowe
prawa. By nauczyć się asertywnego przyjmowania ocen odwołujemy się do praw, które według
Herberta Fensterheima są prawami każdego człowieka
Pięć praw Fensterheima
1. Masz prawo do robienia tego, co chcesz – dopóty, dopóki nie rani to kogoś innego.
2. Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie – nawet jeśli
rani to kogoś innego – dopóty, dopóki Twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.
3. Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb – dopóty, dopóki uznajesz, że druga
osoba ma prawo odmówić.
4. Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak
masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienie jej.
5. Masz prawo do korzystania ze swoich praw. Jeśli z nich nie korzystasz, to godzisz się na
odebranie ich sobie.
Te pięć stwierdzeń stanowi podstawę trenowania umiejętności asertywnych. Zawierają one
ważne treści dotyczące praw każdego z nas. Zdarzają się także sytuacje, gdy znamy swoje prawa
i korzystamy z nich. Wielu ludzi, znając swoje prawa, nie potrafi jednak w praktyce z nich
korzystać, co stwarza sytuacje jakby w rzeczywistości ich nie posiadali. Jeszcze więcej osób
rezygnuje z własnych praw, z wymienionych już, lub innych własnych powodów, bądź wręcz
nie przyznaje się do swoich praw. Często w tym układzie uznajemy czyjeś wartości za
najważniejsze, bo nie mamy lub nie uznajemy swoich.
Gdy dochodzi do wyrażania opinii na różne tematy często nagle stajemy przed faktem,
że mamy odmienne niż partner zdanie. Zdarza się, że ludzie obawiają się ujawnić swoją opinię,
przewidują, że zaistniała rozbieżność doprowadzi do starcia, konfliktu, rozstania, katastrofy.
Asertywność to umiejętność wyrażania własnych opinii przy poszanowaniu opinii innych.
Tak naprawdę nie stanie się nic strasznego, gdy ujawni się rozbieżność zdań. Nie trzeba
uzgadniać wspólnej opinii. Jesteśmy różni, a bogactwo naszych przeżyć, doznań i poglądów
wzbogaca świat. Wymiana opinii, nawet bardzo odmiennych, to wartość sama w sobie.
Pozwala nam spojrzeć na świat oczami innych ludzi i może nasze widzenie wzbogacić.
Mamy przecież prawo się różnić.
Ludzie próbują czasem narzucić nam swoje zdanie, przedstawiając własne poglądy jako fakty.
Możemy dążyć do wymiany opinii poprzez wyraźne oddzielenie faktów od poglądów.
Opinie i poglądy można wymienić, jednak fakty pozostają faktami. Możemy ujawnić
rozbieżność zdań i zaprezentować swój pogląd. Gdy nie są dla nas jasne jakieś szczegóły,
zawsze możemy wypytać rozmówcę o to, dlaczego tak uważa. Możemy wyrazić swoje sądy
z zastrzeżeniem, że nie chcemy, by on je oceniał. Warto też zastanowić się, czy proponując
wymianę opinii, jesteśmy gotowi przyjąć tolerancyjnie czyjeś poglądy.
U ludzi, różnego rodzaju sytuacje, w których są stawiani przez innych, wywołują na przykład
uczucie zakłopotania, napięcia, skrępowania. To częste zjawisko. Są to dla tych osób sytuacje
trudne. Na takie właśnie sytuacje reagujemy w zróżnicowany sposób. Wyodrębnione zostały też
trzy typy zachowań:

Agresywne

Uległe

Asertywne
AGRESYWNOŚĆ
Bywa często mylona z asertywnością. W zachowaniach agresywnych respektujemy własne
prawa lekceważąc jednocześnie prawa innych. Nie liczymy się z innymi, nie słuchamy ich,
podejmujemy decyzje bez uwzględnienia praw innych. Zdarza się, że dominujemy nad
innymi upokarzając ich. Agresywne zachowanie często prowadzi do starcia, wywołuje
agresywną odpowiedź. Zachowując się agresywnie narażamy się że:

popadniemy w konflikt,

stracimy szacunek dla siebie,

stracimy szacunek dla innych,

będziemy nie lubiani,

osiągniemy rezultaty odwrotne od zamierzonych.
ULEGŁOŚĆ
Polega na respektowaniu praw innych przy jednoczesnym lekceważeniu własnych praw.
Zachowania uległe charakteryzują się tym, że interesy innych osób stawiamy ponad
własnymi, częstokroć rezygnując z własnych celów, pragnień i potrzeb. Lekceważąc własne
prawa pozwalamy innym je naruszać. Rezygnujemy z ujawnienia własnych potrzeb, odczuć
i poglądów. Kumulujemy w sobie wiele spraw, co powoduje nagromadzenie się złości
i wewnętrznych urazów. Uległość często prowadzi do tego, że:

tracimy poczucie własnej wartości,

czujemy się skrzywdzeni,

jesteśmy sfrustrowani,

zachęcamy innych do dominacji,

wybuchamy nagle agresywnie na skutek nagromadzenia się przykrych uczuć,

nie osiągamy tego co zamierzaliśmy,

jesteśmy wykorzystywani.
ASERTYWNOŚĆ
Polega na respektowaniu własnych praw przy jednoczesnym respektowaniu praw innych
osób. Oznacza to obronę własnych praw przy uznaniu praw innych. Zachowując się
asertywnie
w naszych stosunkach z innymi osobami cechuje nas wiara w siebie.
Z asertywnością łączy się niejednokrotnie ryzyko. Gdy postępujemy asertywnie narażamy się
na:

wrogie nastawienie do nas przez niektórych ludzi, przez to, że wyrażamy swoje uczucia,

otrzymanie etykietki, że należymy do grupy ludzi, którzy przez życie idą przebojem,

zmianę naszych stosunków i relacji z innymi osobami,

ciągłą krytykę.
Równocześnie, ryzykując, stwarzamy też możliwość wystąpienia wokół nas pozytywnych
zmian takich jak:

lepsze poznanie siebie i innych,

prawdziwe zbliżenie się do innych ludzi,

zrozumienie zachowań innych ludzi,

mniej stresów i frustracji,

wyrazy podziwu, pochwały otoczenia,

samorealizacja, zadowolenie, radość,

uzyskanie tego co chcemy,

doznawanie sympatii i przyjaźni.
Dzięki asertywności wzmacniamy szacunek dla innych i dla siebie. Często w kontaktach
z innymi ludźmi pragniemy, by zmienili swój stosunek i zachowanie wobec nas. Asertywność
to dobre narzędzie do spowodowania takiej zmiany. Mamy szansę,by inni ujrzeli nas
z odmiennej perspektywy, gdy aktywnie zaczniemy wysyłać do nich swoje sygnały,
komunikaty lub wzmocnimy dotychczasowe przekazy adresowane do ludzi.
CZŁOWIEK ASERTYWNY
Swobodnie ujawnia innym siebie, wyraża otwarcie swoje myśli, uczucia, pragnienia.
Czyni to w sposób uczciwy, bezpośredni, śmiało bez paraliżującego lęku. Jest aktywnie
nastawiony do życia, nie czeka na cud, akceptuje swoje ograniczenia, niezależnie od tego,
czy w danej sytuacji udało mu się odnieść sukces, czy też nie. Potrafi odpowiedzieć „NIE”,
zażądać czegoś, co mu się należy, nie lęka się nadmiernie oceny, krytyki, odrzucenia.
Pozwala sobie na błędy i potknięcia, dostrzegając swoje sukcesy i mocne strony. Gdy jest
w centrum zainteresowania, potrafi działać bez niszczącego lęku. Akceptuje zmiany w sobie
i innych. Potrafi się „ dogadać”, potrafi też dochodzić swych praw i egzekwować je.
Być asertywnym
To umiejętność, która ułatwia życie, z nią się człowiek nie rodzi lecz nabywa w wyniku
treningów.
Zachowania asertywne:

pewność siebie,

wysoka samoocena,

szacunek dla siebie i innych,

odpowiedzialność za siebie,

motywacja do dobrej pracy,

zainteresowanie uczuciami i myślami innych,

umiejętność zadawania pytań,

uczciwość i bezpośredniość,

umiejętność słuchania innych,

potrzeba poznawania reakcji otoczenia.
Odmawianie – mówić „NIE”, gdy jesteśmy o coś proszeni, jest często ogromnie trudno.
Są sytuacje, w których jedni odmawiają z łatwością, inni zaś pocą się i męczą próbując
powiedzieć „NIE”. Niektórzy z nas, w pewnych okolicznościach, mogą to zrobić bez żadnych
problemów, w innych zaś, nie potrafią odmówić, choć naprawdę tego pragną.
Często niebagatelne znaczenie ma fakt, kim jest dla nas osoba czy osoby proszące.
Czasem ważnym czynnikiem jest sposób proszenia, zwykle też to, o co ktoś nas prosi, a także
szereg okoliczności towarzyszących całemu zdarzeniu.
Każdy z nas ma prawo prosić, to prawo mają więc też osoby, które adresują do nas prośby.
Jedno z praw asertywności mówi jednak o ważnym założeniu: - masz prawo prosić- dopóki
dajesz innym prawo do odmowy.
Asertywne działanie ma również swój cel. Celem odmowy, powiedzenia „NIE” nie jest
z pewnością ukaranie drugiej osoby, pouczanie jej, odwet, ani zemsta, pokonanie kogoś,
udowodnienie komuś jego słabości, zależności od nas. Celem asertywnej odmowy jest zadbanie
o siebie. Chodzi o to, by działać zgodnie z własnymi priorytetami.
Jeżeli nie decydujemy się na asertywną odmowę z własnych powodów – realizujemy w ten
sposób własne, niepodważalne prawo do tego, by nie być asertywnym. Jeżeli wybieramy
asertywną odmowę – możemy korzystać ze schematu, który ułatwia nam to zadanie.
Przede wszystkim trzeba pamiętać, że odmowa ma być czytelna, stanowcza, jasna i uczciwa.
Asertywna odmowa zawiera cztery elementy
1. Początkiem wypowiedzi jest słowo „NIE”.
2. Określenie czego nie chcemy, czego nie decydujemy się wykonać, na co się nie
zgadzamy.
3. Krótkie, ale prawdziwe uzasadnienie odmowy, bez kłamstwa, wykrętów,
usprawiedliwień i pouczeń.
4. Podtrzymanie dobrych relacji.
W pracy z dziećmi w szkole odmowa może budzić niepokój i być odbierana jako odrzucenie.
Należy zadbać o to, by uczeń miał jasność, że odnosi się ona jedynie do sprawy i nie godzi
w niego jako człowieka. Osiąga się to np. poprzez dodatkowe wyrażenie pozytywnych uczuć,
jakie żywimy do rozmówcy, pokazanie własnego zainteresowania sprawą i wskazanie innych
możliwości jej załatwienia. Zwiększa to prawdopodobieństwo, że odmowa nie zostanie odebrana
jako atak, czy odrzucenie i nie naruszy poczucia godności i wartości uczniów.
Przykłady:
Nie decyduję spytać cię dzisiaj jeszcze raz, ponieważ w ostatnim tygodniu pytałam cię
z uzgodnionego tematu dwa razy i nie wywiązałeś się z umowy. Mam jednak nadzieję, że
na najbliższej klasówce poradzisz sobie z tematem, ponieważ jesteś zdolnym chłopcem.
Asertywna odmowa nie zawiera pretensji( znowu o to samo mnie prosisz, choć znasz moje
zdanie), wymówek(nie wolno mi pytać poza wyznaczonym terminie), nadmiernego
usprawiedliwiania się( dyrektor zabronił mi), aluzji( czy aby dobrze robisz prosząc mnie o to?),
pouczeń( gdybyś robił wszystko w porę, to sytuacja byłaby inna).
Asertywnie odmawiając bierzesz odpowiedzialność za całą sytuację i jej kontekst. Czyń to
rozważnie i tylko wtedy, gdy jest to w pełni uzasadnione. Nie używaj odmowy jako sposobu
karania, budowania autorytetu, używania władzy itp. Podejmując decyzję o odmowie
uwzględniaj wszystkie „za” i „przeciw”. Pamiętaj , że masz asertywne prawo zastanowić się
nad tym co chcesz powiedzieć i nie musisz mówić, co ci pierwsze przychodzi na myśl.
Zasady asertywnego krytykowania ucznia przez nauczyciela
Asertywna krytyka ucznia to taka, która nie rani godności dziecka i szanuje prawa do posiadania
odrębnego zdania. Formułowana jest w sposób następujący:
1. Odnosi się do faktów, nie zawiera żadnych negatywnych uogólnień.
2. Przedstawia ustosunkowanie nauczyciela do tych faktów, jego opinie, postawy lub emocje.
3. Wyraża oczekiwania dotyczące zachowań ucznia – czego od niego chcemy, czego
wymagamy, jakich zachowań spodziewamy się.
Z natury rzeczy krytyka jest zawsze bardzo bolesna, obniża poczucie własnej wartości.
W tej sytuacji istotną rzeczą jest więc zadbanie o dobre relacje. Ważny jest np. ton głosu i język
ciała nie pogłębiający napięcia u krytykowanego. Ton winien być zdecydowany i stanowczy, ale
spokojny i w miarę ciepły, bez krzyku.
Warto też podtrzymywać dobre relacje poprzez dodatkowe sformułowanie pozytywnych opinii
o charakterze ogólnym, docenienie pewnych aspektów krytykowanego zachowania, czy też
przytoczenie innych sytuacji, w których wystąpiły aprobowane przez nas zachowania.
Czasami dobre relacje nauczyciel może próbować podtrzymywać poprzez dotyk. Jest to
zachowanie ryzykowne, ponieważ generalnie sytuacja krytyki powoduje zwiększanie dystansu
fizycznego między rozmówcami. Dotyk, który jest więc wyrazem chęci obniżenia przez
nauczyciela napięcia wynikającego z konieczności sformułowania negatywnej oceny, może być
przez dziecko źle odebrany. Dotyk może być akceptowany przez ucznia jedynie wtedy, gdy
spostrzega krytykującego tj. Nauczyciela, jako osobę bliską i nie zagrażającą, a negatywną ocenę
jako słuszną i uzasadnioną. Nie zawsze dziecko tak widzi nauczyciela i całą sytuację.
Jeśli warunki te nie zostaną spełnione – dotyk jest odrzucony, odbierany jako manipulacja.
Reprymenda nie może też być zbyt oddalona w czasie w stosunku do zachowań, które chcemy
skrytykować. Nie powinna też być wielokrotnie powtarzana odnośnie tej samej sytuacji.
Asertywne wyrażanie i przyjmowanie krytyki i pochwał
Każdy z nas z pewnością doświadczył, jak trudną sztuką jest zarówno wyrażanie krytyki wobec
innych, jak i przyjmowanie jej samemu. Informacje krytyczne trzeba usłyszeć, zrozumieć, być
może zmienić coś w swoim postępowaniu, a także zachować dobre stosunki między
krytykującym, a krytykowanym.
H. Hamer(1994) przedstawia listę rad i zaleceń, jakimi warto się kierować przy wyrażaniu
i przyjmowaniu krytyki.
Przekazywanie uwag krytycznych:
1. Wypowiadaj zarzuty bezpośrednio do osoby zainteresowanej i tylko w cztery oczy.
2. Nie porównuj krytykowanego zachowania z innymi, to poniża.
3. Wypowiadaj zarzut jak najszybciej po fakcie.
4. Gdy rozmówca przyjął zarzut do wiadomości, nie powtarzaj tego – to upokarza.
5. Krytykuj tylko zachowania, które da się zmienić.
6. Nie podkreślaj dodatkowo nie zadowolenia grymasem.
7. Naraz wypowiadaj tylko jeden zarzut – kumulowanie zarzutów denerwuje i sprawia,
że przestaje się słuchać w ogóle.
8. Unikaj złośliwości oraz sarkazmu.
9. Nie pytaj o motywy krytykowanego zachowania i nie próbuj ich odgadywać.
10.
Unikaj słów „nigdy” i „zawsze” - przesada nie sprzyja wiarygodności.
11.
Jeśli nie chwalisz dużo i często, nie spodziewaj się przyjęcia twojej krytyki do
wiadomości. To nie tyle zasada, co warunek skuteczności krytyki.
Przyjmowanie uwag krytycznych:
1. Zachowaj spokój i daj do zrozumienia, że słuchasz.
2. Patrz w oczy.
3. Staraj się zrozumieć, o co krytykującemu chodzi – nie broń się.
4. Nie przypisuj rozmówcy pobudek wrogich względem Ciebie.
5. Nie zmieniaj tematu.
6. Nie krytykuj osoby, która Cię krytykuje.
7. Nie mów krytykującej cię osobie, że jest przewrażliwiona.
8. Nie dowcipkuj.
9. Nie przypisuj rozmówcy tego, czego nie powiedział.
10.
Pod koniec rozmowy daj do zrozumienia, że pojąłeś zarzut.
11.
Daj sobie czas na uspokojenie się, uporządkowanie myśli i rozważenie sensowności
zarzutów, zanim ewentualnie podejmiesz dyskusję na ten temat.
Pochwały
Wbrew pozorom przyjmowanie pochwał dla wielu osób wcale nie jest łatwiejsze niż
przyjmowanie krytyki. Na ogół osoby nie chcące przyjąć pochwały uciekają się do kilku
podstawowych sposobów: zaprzeczają pochwale, przeformułowują ją tak, aby nie dotyczyła ich
osoby, obniżają wartość swojego sukcesu porównując go do innych większych, obniżają wartość
swojej osoby przytaczając klęski w innych dziedzinach.
Podstawą asertywnego przyjmowania pochwał jest postawa „ jestem w porządku” oraz zdanie
sobie sprawy, że pochwała jest jedną z możliwych opinii.
Przykładowe odpowiedzi
W sytuacji niesłusznej krytyki:

takie jest twoje zdanie, ale moje jest inne,

nie zgadzam się z tobą,

mam inne zdanie na swój temat.
.
W sytuacji słusznej krytyki:

tak, myślę o sobie podobnie,

masz rację, ja też odnoszę takie wrażenie,

też tak uważam.
W sytuacji niesłusznej pochwały:

dziękuję, ale ja mam inne zdanie na swój temat,

dziękuję, ale ja tak nie uważam.
W sytuacji słusznej pochwały

dziękuję, myślę o sobie tak samo,

dziękuję, zgadzam się z tobą.
Asertywność to sposób na relacje z innymi ludźmi. Nie jest ona jednak obowiązkowa.
Istnieją przecież sytuacje, kiedy przychylamy się do prośby innych, pomimo tego, że nie mamy
na to większej ochoty, ale jednocześnie nie chcemy tego zmienić. Mamy prawo do wyboru
zachowania nieasertywnego, biorąc pod uwagę np. jakieś istotne wartości, którymi kierujemy się
w życiu. Wybór zachowania asertywnego „ bo tak trzeba” byłby przecież przeciwieństwem
zasad jakimi kieruje się asertywność.
Literatura
1. Maria Król Fijewska „Stanowczo łagodni gez lęku”
2. „ Jak rozwinąć skrzydła” Wydawnictwo Intra
3. „ Pokochać siebie” Wydawnictwo Intra
4. Eric Berne „ W co grają ludzie”
5. Maria Król Fijewska „ Trening asertywności”
6. Herbert Fensterheim, Jean Baer „ Jak nauczyć asertywności: nie mów „Tak”, gdy chcesz
powiedzieć „Nie”, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1999
7. http://biznes.onet.pl/leksykon
8. R.. Smolski, M. Smolski, E. Stadtmuller „ Słownik Encyklopedyczny Edukacja Europejska”,
Wydawnictwo Europa 1999
9. G. Lindenfield „ Asertywność”, RAVI, Łódź 1994
10.
B. Hare „ Bądź asertywny”, RAVI, Łódź 1999