psychologiczne przyczyny otyłości

PSYCHOLOGICZNE PRZYCZYNY OTYŁOŚCI
Opracowanie: Barbara Gierat-Semik
Nadzór merytoryczny: Jolanta Siwińska
Staż specjalizacyjny:
Psychologia Kliniczna – Psychosomatyka,Promocja Zdrowia
KSS Im Jana Pawła II, Oddział Kliniczny Chorób Serca, Naczyń I
Transplantologii, Fundacja COR AEGRUM, Kraków
Otyłość jest metaboliczną chorobą cywilizacyjną, boryka się z nią coraz więcej osób.
Trudno jednoznacznie określić przyczyny otyłości, mechanizm jej powstawania jest
natomiast prosty. Otyłość jest spowodowana pobieraniem większej ilości energii pod
postacią spożywanych pokarmów niż wydatki energetyczne ponoszone przez organizm
człowieka.
Wśród przyczyn nadmiernego jedzenia, które prowadzi do nadwagi i otyłości
najczęściej wymienia się czynniki genetyczne, środowiskowo-kulturowe i psychologiczne.
Wśród czynników biologicznych, które predysponują do otyłości wymienia się czynniki
genetyczne, dziedziczenie otyłości wynosi 33%, występowanie otyłości u jednego z rodziców
zwiększa ryzyko wystąpienia otyłości u dorosłych już dzieci. Płeć ma także znaczenie. Otyłość
częściej występuje u kobiet, prawdopodobnie wynika to z mniejszego zapotrzebowania
energetycznego i mniejszej aktywności. Warto podkreślić, że osoby otyłe jako dzieci mają
większe ryzyko otyłości w wieku dorosłym.
Duży wpływ na zwiększenie otyłości, szczególnie w krajach
zachodnich ma środowisko. Ludzie więcej pracują do pracy, po pracy „na
spacer” przemieszczają się samochodami, preferują bierny odpoczynek.
Zwiększa się także dostępność jedzenia, liczne sklepy, fast-food.
Żywność zawiera środki konserwujące przedłużające przydatność do spożycia. Wpływ na
powstawanie
otyłości
ma
również
reklama,
która
często
promuje
produkty
wysokotłuszczowe i wysokoenergetyczne, zamiast zdrowej żywności.
Czynniki kulturowe, przywiązywanie znaczenia do świąt i uroczystości rodzinnych,
gdzie podawane są potrawy na ogół tłuste i słodkie, powoduje zwiększanie otyłości.
Nieprawidłowe odżywianie i stawianie na szybką, gotową żywność rozpoczyna się bardzo
wcześnie – długo pracujący rodzice nie mają czasu na przygotowywanie pełnowartościowych
posiłków, często zastępuje się je pizzą czy innym wysokokalorycznym posiłkiem.
W ostatnich latach poza otyłością dziedziczną czy związaną z zaburzeniami metabolicznymi,
lekarze, psycholodzy i inni badacze zwrócili uwagę na psychologiczne przyczyny otyłości.
Wśród nich wyróżnia się:
 Zaburzenia mechanizmu samoregulacji
 Cechy osobowości
 Oczekiwania człowieka
 Zaburzenia emocji i problemy w radzeniu sobie ze stresem.
Zaburzenia mechanizmu samoregulacji związane z trudnościami lub niemożnością
kontrolowania ilości przyjmowanych pokarmów, co prowadzi do przejadania się czy
objadania. Najczęściej dochodzi do tego w sytuacjach sprzyjających utracie kontroli nad
jedzeniem, kiedy jedzenia jest dużo i jest łatwo dostępne. W sytuacjach angażujących takich
jak
czytanie,
oglądnie
telewizji,
spotkania
towarzyskie,
dochodzi
do
redukcji
samoświadomości i zaburzeń monitorowania własnych zachowań związanych z jedzeniem.
Podobnie na osoby wrażliwe na bodźce smakowe, wzrokowe i zapachowe mogą działać
estetycznie i kolorowo przygotowane potrawy.
Zaburzenia mechanizmu samoregulacji często występują u osób, które chcą za
wszelką cenę chudnąć i starają się nie myśleć o jedzeniu. Pojawia się wówczas coraz większy
głód. Zaburzenia te występują również u osób z zaniżoną samooceną, samotnych,
stawiających sobie wysoką poprzeczkę w różnych dziedzinach życia. Osoby neurotyczne lub
depresyjne w sytuacjach trudnych, przykre stany emocjonalne łagodzą niekontrolowanym
jedzeniem. Nie radzenie sobie ze stresem, kłopoty w pracy czy w rodzinie mogą być także
przyczyną nadmiernego jedzenia, które jest traktowane jako forma zmagania się z kłopotami.
Jedzenie powoduje zwiększenie poziomu endorfin i serotoniny we krwi. Działają one
uspokajająco i poprawiają nastrój. Często takie zachowanie powoduje błędne koło, osoba
smutna, neurotyczna z niska samooceną” zajada” swoje troski, co prowadzi do nadwagi i
otyłości, automatycznie zwiększających smutek, niepokój, negatywna ocenę swojego
wyglądu.
Nadmierne jedzenie,może być forma zwrócenia na siebie uwagi. Osoby otyłe mogą
chcieć „pokazać”, że jest im źle, źle czują się ze sobą, chcą by się nimi zaopiekować.
Wpływ na otyłość i przyrost masy ciała może mieć stosowanie diet odchudzających,
zwłaszcza tych bardzo restrykcyjnych. Często spotykamy się z tzw. efektem „jojo”. Szybki
spadek wagi, powoduje chwilowe osiągnięcie „satysfakcji”, jednak napięcie, lęk, irytacja
szybko powodują, że zostają zjadane i człowiek wraca do poprzedniej lub większej wagi.
U osób z nadwagą często można spotkać charakterystyczne „głodzenie” się w
godzinach rannych, natomiast najadanie się popołudniu czy wieczorem. Poczucie, ze
rezygnuje się z jednego posiłku może dawać złudna nadzieję, że traci się masę ciała lub, że w
ciągu dnia dostarczyło się organizmowi,mniej kalorii.
Warto również zastanowić się, czym się różnią pojęcia głodu i apetytu. Głód to suma
odczuć związanych z niedostatkiem składników pokarmowych w organizmie, natomiast
apetyt jest uwarunkowanym psychologicznie zapotrzebowaniem na jedzenia. Towarzyszy
temu poczucie ulgi, jaką przynosi jego zaspokojenie. Apetyt może być regulowany na
poziomie biologicznym, ale także przez bodźce wzrokowe, zapachowe czy emocjonalne.
Według przeprowadzonych badań osoby otyło są bardziej wrażliwe na smak i wygląd
jedzenia. Często maja problem z odmawianiem sobie jedzenia. Jedzą ( często z
niewyjaśnionych przyczyn) kompulsywnie, mimo braku głodu, jedzenie, które jest bardziej
eksponowane, estetyczniejsze czy nawet dobrze oświetlone.
Na przestrzeni lat zmieniają się kulturowe wzorce piękności, obecnie wielbione i
uważane za wzór piękna kobiety są szczupłe, a nawet chude. Trudno, więc się dziwić, ze
osoby grube, w szczególności kobiety maj poczucie niskiej wartości i obniżoną samoocenę.
Otyłość to nie tylko spostrzeganie siebie jako osoby gorszej, osoby otyłe są także
oceniane przez otoczenie jako bardziej leniwe, mniej inteligentne, mniej sprawne, mimo
takich samych kompetencji, są mniej chętnie zatrudniane. Otyłość wiąże się z gorsza jakością
życia oraz mniejszym dobrostanem psychicznym.
Otyłość pociąga wiele negatywnych konsekwencji w życiu człowieka, natomiast
nieumiejętny sposób utraty zbędnych kilogramów może być niebezpieczny i frustrujący.
Osoby z nadwagą często poza zaburzeniami metabolicznymi czy hormonalnymi mają
problemy z kontrolowaniem ilości spożywanych pokarmów. Jedzenie ma często charakter
niekontrolowany i kompulsywny - wykonywane pod wpływem niedającego się opanować
wewnętrznego przymusu. Podobnie bywa z próbami odchudzania. Człowiek chce zeszczupleć
błyskawicznie, dlatego stosowane diety są bardzo restrykcyjne, niemal głodówki. Powoduje
to zamiast poprawy samopoczucia i stanu psychicznego efekty wprost odwrotne: człowiek
staje się rozdrażniony, depresyjny, z obsesyjnym myśleniem o jedzeniu i wyczuleniem
wszystkich zmysłów na bodźce związane z jedzeniem. Taki sposób odchudzania powoduje
przerwanie diety i powrót do wcześniejszego objadania się, do starych nawyków
żywieniowych. Prowadzi do obniżenia nastroju i poczucia własnej wartości i skuteczności.
Udane przeprowadzenie diety nie daje czasem zadowolenia. Mimo redukcji wagi człowiek
ma poczucie, że niewiele zmieniło się w jego życiu osobistym, zawodowym czy społecznym.
Sposobem na trwałą utratę masy ciała, lepsze samopoczucie fizyczne i psychiczne są z
pewnością nie diety związane z dużym reżimem. Odchudzanie powinno polegać na
stosowaniu odpowiednie j diety pod nadzorem lekarza i dietetyka, ćwiczeń fizycznych oraz
wsparciu terapeutycznym. Do najczęściej stosowanych rodzajów terapii zalicza się terapię
behawioralną i poznawczą.
Redukcja masy ciała wymaga zmiany nawyków żywieniowych, a także zachowania i
zwiększenia kontroli. Celem psychologicznego leczenia otyłości jest wzmocnienie poczucia
własnej wartości zwiększenie odporności na stres i radzenie sobie z negatywnymi emocjami.
Opracowane na podstawie:
1. Aronson Psychologia społeczna Zysk, Warszawa 1997
2. Ogińska-Bulik N. Pułapki jedzenia. Style i charaktery. 2007
3. Pietrzykowska E. Wierusz B. Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania
się. UM w Poznaniu. Pol. Mer, Lek. 2008
4. Zubrzycka E. Schudnąć bez diety. GWP, Gdańsk 2005