Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości
advertisement
WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE Agata Juruć1, Paweł Bogdański2 1Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Szpital im. Franciszka Raszei 2Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości Personality — size XXL. Psychological risk factors associated with obesity STRESZCZENIE Otyłość staje się coraz bardziej powszechnym zjawiskiem, które dotyczy coraz większej liczby osób w różnym wieku. W ostatnim czasie zyskała miano „globalnego problemu”. Szacuje się, że do 2015 roku liczba osób z nadmierną masą ciała może przekroczyć 1,5 miliarda. Istnieje szeroka gama czynników ryzyka wystąpienia otyłości. Do biologicznych determinantów nadwagi zalicza się: wrodzone wady organiczne, zaburzenia gospodarki hormonalnej oraz czynniki o charakterze genetycznym, mające znaczenie w kontroli mechanizmów głodu i sytości. Genetyczne determinanty mają istotne znaczenie w etiopatogenezie otyłości, jednak bardzo często mówi się o dziedziczeniu jedynie predyspozycji do wystąpienia nadwagi, o których ujawnieniu się decydują przede wszystkim czynniki o charakterze społecznym i psychologicznym. Do tych ostatnich należą: zaburzenia mechanizmów kontroli i samoregulacji, wrażliwość na bodźce zewnętrzne, stosowanie nieadekwatnych sposobów radzenia sobie ze stresem, trudności we wglądzie we własne uczucia, cechy osobowości, takie jak neurotyzm i ekstrawersja, oraz trudności w radzeniu sobie z emocjami. W poszukiwaniu przyczyn nadmiernej podaży energii i stosowania nieprawidłowych nawyków żywieniowych warto nieraz próbować dotrzeć do ukrytych psychologicznych mechanizmów danej jednostki, mających nierzadko kardynalne znaczenie w etiopatogenezie otyłości. Celem pracy jest przegląd badań nad psychologicznymi korelatami nadwagi i zwrócenie uwagi na rolę, jaką odgrywają w powstawaniu tego „globalnego problemu”. (Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 1, 34–42) słowa kluczowe: otyłość, czynniki ryzyka, psychologia ABSTRACT Adres do korespondencji: mgr Agata Juruć Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu Szpital im. Franciszka Raszei ul. Mickiewicza 2, 60–834 Poznań tel. (61) 847 10 11, 606 674 945 e-mail: [email protected] Obesity becomes a very common phenomenon and it affects a large number of people. Recently it has been recognized as a “global problem”. It has been estimated that number of obese people might have exceed by 2015 1.5 billion. There is a huge number of risk factors associated with the development of obesity. Biological factors involve congenital organic defects, endocrine system diseases and genetic factors which participate in the control Copyright © 2011 Via Medica ISSN 2081–2450 34 www.fmr.viamedica.pl Agata Juruć, Paweł Bogdański Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości of food intake. Genetic determinants plays a vital role in the etiopathogenesis of obesity but very often these are widely discussed genetic predispositions to obesity which depend mainly on social environment and psychological features. The group of psychological factors includes: control mechanism defects, sensitivity to external stimuli, inappropriate methods employed when coping with stress, difficulties with introspection, neurotism and extrovercy and problems with emotional control. In the search for reasons of extra food intake and bad eating habits it is important to think about the hidden psychological mechanisms of human entity that often play a crucial role in the etiopathogenesis of obesity. The aim of the article is to review the main studies concerning psychological correlates of overweight and concentrate on their great importance. (Forum Zaburzen Metabolicznych 2011, vol. 2, no 1, 34–42) key words: obesity, risk factors, psychology OTYŁOŚĆ — GLOBALNY PROBLEM 25–30 kg/m2, mówimy o nadwadze. Przyczy- Problem otyłości obecnie stanowi problem ny zwiększenia masy ciała mają bardzo zróż- globalny, który dotyczy coraz więcej osób. nicowany charakter. Można wyróżnić: bio- O ile jeszcze niedawno dotyczył przede wszyst- logiczne determinanty, czynniki o charakte- kim osób w średnim wieku, o tyle teraz poja- rze społecznym i psychologiczne korelaty wia się w każdej grupie wiekowej. Światowa nadwagi. Najczęściej jednak zdarza się, że Organizacja Zdrowia (WHO, World Health przyczyny z tych trzech grup ryzyka nakła- Organization) alarmuje, szacując, że do 2015 dają się i wspólnie oddziałując, prowadzą do roku liczba osób z nadwagą może się zwięk- problemu nadmiernej masy ciała. szyć nawet do 1,5 miliarda. Obecnie około miliard osób dorosłych ma nadwagę, nato- BIOLOGICZNE PODŁOŻE OTYŁOŚCI miast u ponad 300 milionów stwierdza się Otyłość może wynikać z różnych zaburzeń o otyłość [1]. Otyłość jest stanem zwiększe- charakterze klinicznym, takich jak: wady nia tkanki tłuszczowej w organizmie, który rozwojowe, nowotwory, tętniaki, organicz- utrzymując się przez dłuższy czas, może pro- ne choroby podwzgórza, neuroinfekcje czy wadzić do wielu groźnych powikłań, takich nieprawidłowa praca gospodarki hormonal- jak: cukrzyca typu 2, zaburzenia gospodar- nej (np. zespół Cushinga, zespół wielotorbie- ki lipidowej, zespół policystycznych jajni- lowatych jajników, niedobór hormonu wzro- ków, zespół bezdechu w czasie snu, choroby stu, rzekoma niedoczynność przytarczyc). Do pęcherzyka żółciowego, choroba zwyrodnie- nadmiaru tkanki tłuszczowej mogą prowa- niowa kręgosłupa czy kamica nerkowa. Co- dzić rzadkie zespoły uwarunkowane gene- raz częściej wskazuje się na istotny związek tycznie (np. Turnera, Klinefeltera, Pradera otyłości z podwyższonym ryzykiem śmiertel- Willego, Laurence’a Moona Biedla) oraz ności oraz zwiększonym ryzykiem występo- przyjmowanie niektórych środków farmako- wania nowotworów, między innymi raka je- logicznych (pochodne fenotiazyny, przeciw- lita grubego, raka piersi czy raka endome- depresyjne, trium [2]. Problem otyłości występuje wtedy, -adrenolityczne) powodujących zaburzenia kiedy wskaźnik masy ciała (BMI, body mass metabolizmu. Powyższe czynniki prowadzą index) przekracza 30 kg/m2, przeciwpadaczkowe, beta- natomiast kie- do tak zwanej otyłości wtórnej, natomiast dy jego wartości zawierają się w przedziale w klasyfikacji otyłości można wyróżnić jeszcze Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 1, 34–42 35 WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE vv Otyłość może być uwarunkowana jednogenowo lub wielogenowocc otyłość prostą, która wynika z nadmiernej osób będących w związku małżeńskim niż podaży energii i na którą często składa się wśród badanych stanu wolnego [8]. Duże oddziaływanie wielu różnych czynników [3]. znaczenie mają również miejsce zamieszka- Wyniki metaanalizy badań prowadzonych nia, środowisko rodzinne i najbliższe otocze- na bliźniętach w latach 90. XX wieku wska- nie, w którym dana osoba spędza najwięcej zują, że czynniki dziedziczne odpowiadają za czasu. Z jednej strony badania wykazują, że 67% wariancji BMI, a prawdopodobieństwo tempo wzrostu średniej masy ciała jest szyb- jej wystąpienia jest większe u wychowywa- sze na wsi niż w mieście, co można tłumaczyć nych osobno bliźniąt monozygotycznych niż preferowaniem tradycyjnej, wysokotłuszczo- dla żyjących w takich samych warunkach wej kuchni oraz spożywaniem dużych ilości rodzeństw adopcyjnych [4]. Otyłość może mięsa. Jednak z drugiej strony miejskie szyb- być uwarunkowana jednogenowo lub wielo- kie tempo życia, nieregularne odżywianie, genowo. W przypadku pierwszego typu opi- żywność typu fast food, a także niski poziom sano dotychczas niecałe 200 potwierdzonych aktywności fizycznej są również istotnymi przypadków klinicznych. Mutacje zachodzą predykatorami nadwagi i otyłości [6]. w co najmniej 11 genach i są dziedziczone zgodnie z prawami Mendla. Otyłość jedno- PSYCHOLOGICZNE CZYNNIKI RYZYKA genowa ma znaczenie z uwagi na występo- Zarówno predyspozycje genetyczne, jak wanie wielu istotnych mechanizmów wpły- czynniki o charakterze społecznym mają wających na kontrolę apetytu. Warto jednak znaczenie w etiopatogenezie otyłości. Leka- podkreślić, że często są dziedziczone jedynie rze, dietetycy i inni specjaliści zajmujący się predyspozycje do wystąpienia otyłości, któ- problematyką nadmiernej masy ciała szu- re mogą się ujawnić lub nie w zależności od kają coraz nowszych i bardziej skutecznych środowiska, w jakim przebywa dana jednost- sposobów jej redukcji, jednak często zapo- ka i jakie nawyki żywieniowe oraz postawy minając o psychologicznym podłożu tego wobec zdrowia od niego przejmuje [5]. problemu. Nadmierna podaż energii może nieraz wynikać ze skomplikowanych mecha- CZYNNIKI RYZYKA O CHARAKTERZE nizmów psychologicznych, które stanowią SPOŁECZNYM często główną barierę przed redukcją nad- Ważnym czynnikiem wpływającym na poja- miernej masy ciała. wienie się otyłości jest status społeczno- 36 -ekonomiczny. W latach 1988–1994 osoby BŁĘDNE SCHEMATY I PRZEKONANIA o niskim statusie społeczno-ekonomicznym NA TEMAT JEDZENIA miały nadwagę 2,5–3,1 razy częściej niż oso- Powszechne jest przekonanie, że jedzenie by o wysokim statusie, natomiast w latach służy zaspokajaniu potrzeb energetycznych 1999–2002 wskaźnik podwyższonego ryzyka organizmu. Jednak coraz częściej zdarza się, otyłości związanego z niskim statusem spo- że poza zaspokajaniem fizjologicznej po- łeczno-ekonomicznym zmniejszył się zna- trzeby głodu jedzenie pełni wiele innych cząco i wynosił już jedynie 1,1–1,6 [6]. Wy- funkcji. Czynnikami prowadzącymi do przy- kształcenie i aktywność zawodowa stanowią bierania na wadze są przekonania i schematy kolejne czynniki wpływające na pojawienie poznawcze dotyczące karmienia i przyjmo- się otyłości. Problem nadwagi częściej wystę- wania pokarmów. Pierwszy ze schematów — puje u osób niezatrudnionych niż u zatrud- „jedzenie to miłość” — traktuje pokarm nionych oraz u osób z podstawowym wy- jako wyraz miłości lub sposób okazywania kształceniem [7, 8]. Interesujący jest również sympatii. Dotyczy to zarówno spożywania fakt, że otyłość częściej występowała wśród posiłku (kojarzone z chęcią sprawienia przywww.fzm.viamedica.pl Agata Juruć, Paweł Bogdański Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości jemności drugiej osobie), jak i jego dawania cych się jedzenie ponad planowaną normę będącego sposobem pośredniego okazywa- może pełnić funkcję swoistego „wyzwala- nia uczuć. Inne przekonanie, że „jedzenie to cza”, który prowadzi do zaburzenia me- odpowiedzialność” zmusza poniekąd do zje- chanizmu samokontroli. Paradoksalnie, ist- dzenia całego posiłku, nie pozostawiając nieje możliwość pojawienia się otyłości w mo- resztek na talerzu, nawet wtedy, gdy porcja mencie rozpoczynania diety przez osoby jest za duża w stosunku do zapotrzebowania. z niewielką nadwagą, które w sytuacjach od- Z kolei schemat „jedzenie to nagroda” pro- stępstwa od zaleceń żywieniowych przestają wadzi do nagradzania pokarmem tych, któ- się kontrolować i przybierają na masie ciała. rych się lubi, oraz bardzo często do nagra- Autorzy zwracają uwagę, że do zaburzeń dzania samego siebie [9]. procesów kontroli, o których mowa powyżej, dochodzi w przypadku źle sformułowanych ZABURZENIA PROCESÓW KONTROLI celów, które są nieadekwatne do możliwo- — TEORIA HAMOWANEGO ŁAKOMSTWA ści i zasobów danej jednostki [10, 11]. Sta- U osób otyłych podaż energii wynika często wianie sobie nierealistycznych celów i wyma- ze zbyt wysokiej i niekontrolowanej liczby gań, jak również skłonność do perfekcjoni- przyjmowanego pokarmu. Teoria hamowa- zmu mogą prowadzić do przyjmowania tak nego łakomstwa mówi o tym, że chęci kon- zwanej „zasady wszystko albo nic” i skutko- troli własnej masy ciała poprzez zwracanie wać niekontrolowanymi napadami objada- uwagi na liczbę i rodzaj jedzenia prowadzą nia się po przekroczeniu wyznaczonej sobie do rozregulowania systemu samoregulacji granicy [12]. Warto podkreślić, że jeśli dana organizmu i w dalszym etapie — do rozwi- jednostka postawi sobie realne cele dotyczą- nięcia się zaburzeń odżywiania [10]. Bada- ce redukcji masy ciała, to nawet w przypad- nia nad zaburzonymi mechanizmami kon- ku jednorazowego odstępstwa od diety nie troli prowadzono stosunkowo wcześnie. zaburzy to jej procesów samoregulacji Herman i Polivy [10] obserwowali dwie gru- w kwestii jedzenia. py studentów — odchudzających się i nieodchudzających się. Badanych losowo podzie- PRZEDZIAŁOWY I PUNKTOWY lono na trzy grupy, po czym proponowano STYL JEDZENIA do wypicia dwie szklanki koktajlu, jedną lub Innym przejawem zaburzonego procesu wcale, a następnie częstowano ich lodami kontroli jest preferencja stylu przedziałowe- w nielimitowanych ilościach i dokonywano go lub punktowego w zachowaniu. Osoby pomiarów liczby spożytych lodów. U osób prezentujące punktowy styl jedzenia mają niebędących aktualnie w czasie stosowania wąską grupę preferowanych posiłków, nie- jakiejkolwiek diety liczba wypitych koktajli chętnie zastępują swoje ulubione potrawy była odwrotnie proporcjonalna do liczby zje- innymi, stosują określone reguły i zasady dzonych lodów. Natomiast u osób odchu- odżywiania, co przekłada się na szczególną dzających się zależność była odwrotna: naj- dbałość o odpowiedni czas i miejsce spoży- więcej lodów zjadały osoby, które wcześniej wania posiłku [13]. Z kolei osoby o przedzia- wypiły dwa koktajle, co jest niezgodne z teo- łowym stylu jedzenia nie planują wcześniej retycznymi zasadami przyjmowania energii posiłków i spożywają to, na co w danym [10]. Najnowsze wyniki badań autorów (za- momencie mają ochotę. Charakteryzuje je miast koktajli i lodów badanym proponowa- chaotyczność w trakcie przygotowywania no pizzę i ciastka) z 2009 roku potwierdzają posiłku, co przejawia się niestosowaniem się wyniki wcześniejszych badań [11]. Stąd moż- do przepisu i przygotowywaniem określonej na wysunąć wniosek, że u osób odchudzają- potrawy za każdym razem w nieco inny spo- Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 1, 34–42 37 WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE sób. Osoby preferujące ten styl mają tenden- leży do produktów zakazanych w czasie sto- cję podjadania między posiłkami i jedzenia sowania diety nie tylko ze względu na swoją tego, czego nie planowali zjeść. Wszystkie wartość kaloryczną, ale również z powodu wymienione czynniki sprawiają, że takim ograniczania samoświadomości, a przez to pacjentom trudno zastosować się do wcze- zwiększania liczby spożywanych pokarmów. śniej ustalonej diety [13]. Na podstawie wy- W badaniach Abrahama i Beumonta okaza- ników badań Wieczorkowskiej i Bednarczyk ło się, że 44% osób z bulimią wypija alkohol okazało się, że w warunkach nieograniczo- przed napadem objadania się [16]. nego dostępu do żywności przedziałowy styl Możliwe, że odpowiednia praca nad jedzenia prowadzi do zwiększenia masy cia- wzmacnianiem samoświadomości pacjenta ła. Koreluje on dodatnio z wyższym pozio- będzie skutecznym sposobem wzmacniania mem BMI i z trudnościami w utrzymaniu umiejętności regulowania liczby i jakości diety [13]. Wyniki mogą świadczyć o tym, że przyjmowanych pokarmów. wśród osób otyłych mogą się znaleźć osoby, którym pomimo współpracy z lekarzem lub ZEWNĄTRZSTEROWNOŚĆ dietetykiem trudno jest zastosować się do Regulowanie liczby przyjmowanych pokar- przestrzegania precyzyjnych zaleceń i zmie- mów następuje również przez wrażliwość na nić nawyki żywieniowe, co może być jedną bodźce zewnętrzne, takie jak smak, zapach, z głównych przyczyn niepowodzeń w odchu- wygląd czy konsystencja potrawy. Te czynni- dzaniu i przybierania masy ciała. ki mogą nasilać chęć przyjmowania większej liczby energii, niż w rzeczywistości potrzebu- vv Otyłe osoby są bardziej wrażliwe na bodźce zewnętrzne, takie jak: smak, zapach i wygląd potrawycc 38 ZABURZENIA MECHANIZMU je organizm [14]. Decyzja o zjedzeniu jakie- SAMOREGULACJI goś pokarmu może być podjęta w wyniku Szacuje się, że zaburzenia mechanizmu sa- bodźców wewnętrznych (sygnał głodu) lub moregulacji przejawiają się nieumiejętno- zewnętrznych (właściwości organoleptyczne ścią kontrolowania liczby zjadanego pokar- potrawy). Wykazano, że otyłe osoby są bar- mu, co w efekcie prowadzi do nadmiernego dziej wrażliwe na bodźce zewnętrzne, takie jedzenia, a następnie do nadwagi i otyłości. jak: smak, zapach i wygląd potrawy. Co wię- Zjawisko to najczęściej występuje w sytu- cej, osoby otyłe mają również tendencję do acjach utraty kontroli nad jedzeniem, do spożywania większej liczby jedzenia w sytu- których najczęściej zalicza się: spotkania acjach, gdy jest ono bardziej dostępne i ja- grupowe oraz sytuacje angażujące proces sno oświetlone niż w przeciętnych warun- uwagi (np. oglądanie telewizji lub czytanie kach. Takiej zależności nie zauważono wśród książki). Utrata umiejętności monitorowa- osób o prawidłowej masie ciała [17]. Niezwy- nia spożywanego pokarmu ma miejsce rów- kle ważną rolę odgrywa także sam widok je- nież w trakcie spożywania alkoholu oraz dzenia i jego dostępność. Okazało się, że w stanach zmęczenia i znużenia. Dochodzi kiedy bodźce wzrokowe zniknęły lub gdy wówczas do obniżenia samoświadomości, trzeba było wykazać się aktywnością, aby w której dana osoba nie rejestruje zarówno zdobyć jedzenie (np. pójść do sklepu, ugo- jakości, jak liczby przyjmowanego jedzenia tować), osoby otyłe zjadały znacznie mniej [14]. W badaniach Wardle i Beales wykaza- niż w sytuacji łatwego dostępu do pożywie- no, że w trakcie oglądania filmu kobiety bę- nia [17]. Wyjaśnia to fenomen osób, które dące na diecie jadły 3 razy więcej niż w cza- spożywają duże porcje jedzenia, kiedy jest sie wykonywania innych czynności angażu- ono gotowe do spożycia (ugotowane przez jących procesy świadomości [15]. Kolejnym kogoś, podane w restauracji), a zaczynają ważnym czynnikiem jest alkohol, który na- chudnąć w sytuacji, gdy są zmuszone przez www.fzm.viamedica.pl Agata Juruć, Paweł Bogdański Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości jakiś czas same gotować. Możliwe, że wła- ilość spożywanego jedzenia (zwłaszcza w po- śnie z tego powodu otyłe osoby spożywają staci przekąsek) aż u 73% badanych [19]. częściej produkty typu fast food oraz instant, Działanie bodźca stresogennego powodo- ponieważ są one łatwo dostępne i nie wyma- wało również przyjmowanie większych ilości gają długich przygotowań. energii w postaci pożywienia u osób z nadwagą nawet w sytuacji, gdy deklarowały brak NEUROTYZM I EKSTRAWERSJA pojawienia się sygnału głodu. W sytuacji Skłonność do nadmiernego przeżywania stresującej osoby z nadmierną masą ciała emocji oraz obniżony nastrój w połączeniu wyrażały także chęć zjedzenia posiłku w po- z tendencjami do impulsywnego zachowania staci deseru lub przekąski [20]. Możliwe, że mogą być istotnymi czynnikami ryzyka dostarczanie dużych ilości wysokoenerge- w etiopatogenezie zaburzeń odżywiania. tycznego jedzenia w czasie sytuacji obcią- Sam neurotyzm nie jest wystarczającym żenia psychicznego wynika ze złej strategii czynnikiem ryzyka pojawienia się tendencji radzenia sobie ze stresem. W badaniach do nadmiernego jedzenia, gdyż jego poziom Rydéna i wsp. wykazano, że w sytuacjach u osób otyłych nie różnił się w sposób istot- stresujących osoby z otyłością rzadziej sto- ny od jego nasilenia u osób o prawidłowej sują strategie skoncentrowane na aktyw- masie ciała [18]. Cecha ta nabiera znaczenia nym rozwiązywaniu problemu, częściej na- w połączeniu z innym wymiarem, jakim jest tomiast preferują styl skoncentrowany na ekstrawersja — impulsywność. Osoby uzy- emocjach [21]. Po przebadaniu zależności skujące wysokie wyniki w wymiarze impul- między preferowanym stylem radzenia so- sywności cierpią zazwyczaj na zaburzenia bie ze stresem a nawykami żywieniowymi odżywiania typu bulimicznego [17]. Dlatego u kobiet z nadwagą i otyłością wykazano, że można przypuszczać, że tendencje do impul- kobiety, które preferowały styl skoncentro- sywnego zachowania mogą być predykato- wany na emocjach, uzyskały również wyso- rem napadowego objadania się i jeśli nie kie wyniki w nawykowym i emocjonalnym dochodzi do kompensacji w postaci oczysz- przejadaniu się. Osoby preferujące styl za- czania się (jak w przypadku osób z bulimią), daniowy miały mniejszą skłonność do na- może to prowadzić do powstania otyłości. wykowego i emocjonalnego przejadania się w porównaniu z grupą o niskiej koncentra- STRES I SPOSOBY RADZENIA SOBIE cji na zadaniu. Natomiast kobiety wykazu- W TRUDNYCH SYTUACJACH jące styl zorientowany na unikanie miały Powszechną przyczyną utrzymywania nie- tendencję do emocjonalnego przejadania prawidłowych nawyków żywieniowych jest się [22]. stres i nieumiejętne sposoby radzenia sobie Podsumowując rezultaty przeprowadzo- z tym zjawiskiem. Dla niektórych osób okre- nych badań, osoby z problemem otyłości sy wzmożonej pracy, trudności w relacjach preferowały nieefektywne sposoby radzenia interpersonalnych czy podejmowanie waż- sobie z trudnymi i stresującymi sytuacjami. nych decyzji skłaniają do sięgania po więk- Możliwe, że reagowanie na czynnik streso- sze ilości jedzenia niż zwykle. Jedzenie sta- genny nadmiernym jedzeniem jest wy- nowi wówczas formę odwrócenia uwagi od uczoną reakcją na stres. Jedzenie jest łatwo trudnej sytuacji i na krótką chwilę przynosi dostępnym środkiem łagodzącym przykre ulgę. Wyniki licznych badań wskazują na emocje, niestety działa jedynie jak środek przyjmowanie zdecydowanie większej liczby przeciwbólowy, łagodząc objawy, nie redu- pokarmu w czasie działania bodźca streso- kując przyczyn zaistniałej sytuacji i związa- gennego. Wśród studentów stres zwiększał nych z nią przykrych emocji. Samo podejmo- Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 1, 34–42 vv Osoby preferujące styl zadaniowy miały mniejszą skłonność do nawykowego i emocjonalnego przejadania się w porównaniu z grupą o niskiej koncentracji na zadaniucc 39 WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE wanie prób redukcji nadmiernej masy ciała organizm nie odczuwa w rzeczywistości ta- ma działanie stresogenne, przez co utrudnia kiej potrzeby. wdrażanie zdrowych zachowań związanych Ze świadomością interoreceptywną wią- z jedzeniem, a czasem wręcz paradoksalnie że się zjawisko określane mianem aleksyty- powoduje nasilenie nieprawidłowych zacho- mii. Polega ono na ograniczeniu dostępu wań żywieniowych, które doprowadziły człowieka do jego własnego wnętrza, a kon- daną jednostkę do stanu otyłości. kretnie na zaburzonych procesach uświadamiania sobie własnych emocji [24]. W Polsce WGLĄD WE WŁASNE UCZUCIA jest niewiele danych na temat badań nad Zarówno sytuacje stresujące, jak i inne wy- związkiem aleksytymii i otyłości, jednak da- darzenia życia codziennego wywołują poja- nych dostarczają nam badacze zagraniczni. wienie się emocji. Nie oznacza to jednak, że Wyniki badań prowadzonych w grupie 259 dana osoba zdaje sobie sprawę z odczuwa- osób wskazują na istotne różnice w zakresie nej emocji, a tym bardziej, że będzie potra- poziomu aleksytymi między osobami otyły- fiła ją nazwać. Istnieją osoby, dla których mi a grupą kontrolną (osoby o masie ciała dokonanie wglądu we własny stan emocjo- w normie) [25]. nalny jest bardzo trudne, a czasami wręcz vv „Hipoteza maskująca” mówi o tym, że nadmierne jedzenie jest czynnikiem wspomagającym maskowanie złego samopoczucia i polepszanie gocc 40 niemożliwe. Podejrzewa się, że wiele z tych NIEUMIEJĘTNE RADZENIE SOBIE osób może cierpieć również na otyłość Z EMOCJAMI prostą. Wyniki badań przeprowadzonych Odczuwanie różnych emocji ma duży wpływ w grupie 100 dzieci w wieku 7–13 lat wyka- na zachowania żywieniowe i może powodo- zały, że otyłe dzieci mogą mieć trudność wać zarówno przejadanie się, jak i ograni- w kontakcie z własnym stanem emocjonalnym. czanie spożywania pokarmu. Wyniki licz- Dzieci leczone z powodu otyłości nie uru- nych badań wskazują, że zwiększony apetyt chamiały projekcji dotyczącej ich stanu we- prowadzący do zjadania większej ilości je- wnętrznego, ale koncentrowały się na ze- dzenia niż rzeczywiste zapotrzebowanie or- wnętrznych przejawach życia wewnętrzne- ganizmu wynika przede wszystkim z przeży- go, dlatego otyłość może być dla nich sposo- wania negatywnych emocji [9, 14, 26]. „Hi- bem doznawania siebie [23]. Okazuje się, że poteza maskująca” mówi o tym, że nadmier- trudności w identyfikacji stanów emocjonal- ne jedzenie jest czynnikiem wspomagającym nych oraz odczuwaniu głodu i sytości mają maskowanie złego samopoczucia i polepsza- również dorosłe kobiety z otyłością. W bada- nie go. Dodatkowo jest sposobem na prze- niach Brytek-Matery i Charzyńskiej kobie- niesienie odpowiedzialności za złe samopo- ty otyłe miały istotnie mniejszą tak zwaną czucie z niekontrolowanych obszarów życia „świadomość interoreceptywną” (umiejęt- na zachowania związane z jedzeniem [9]. ność rozpoznawania emocji oraz wrażeń gło- Istnieje cała gama produktów, określanych du i sytości) niż kobiety o prawidłowej ma- mianem comfort food, spożywanych świado- sie ciała [12]. Analizując wyniki badań, moż- mie w celu polepszenia nastroju i zmniejsze- na przypuszczać, że trudność w doświadcza- nia negatywnego stanu emocjonalnego [27]. niu samego siebie oraz brak umiejętności Wszystkie produkty ze względu na swoją wglądu we własne uczucia są istotnymi oso- wartość energetyczną mogą prowadzić do bowościowymi predykatorami w etiopatoge- nadwagi lub otyłości. nezie otyłości prostej. Pojawiające się napię- Nadmierny apetyt może być rodzajem cie emocjonalne może być mylone z napię- reakcji na doświadczany lęk. Nie zawsze sam ciem fizjologicznym, jakim jest głód i w efek- fakt wystąpienia lęku jest wystarczającym cie prowadzić do jedzenia w sytuacji, kiedy czynnikiem wystąpienia nieprawidłowych www.fzm.viamedica.pl Agata Juruć, Paweł Bogdański Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości zachowań żywieniowych, ale dużą rolę od- jest przekonanie, że otyłość u większości osób grywa rodzaj odczuwanego lęku. Wykazano, wynika przede wszystkim z nadmiernego je- że przede wszystkim zagrożenie dla ego dzenia, ale to nadmierne jedzenie wynika zwiększa liczba spożywanych produktów, z wielu różnych powodów, z których często zwłaszcza wśród osób odchudzających się sam pacjent nie zdaje sobie sprawy. oraz tych z nadmierną masą ciała. Osoby, które przeżywały lęk związany z wystąpieniem publicznym (a tym samym lęk przed oceną), jadły zdecydowanie więcej niż te, PIŚMIENNICTWO 1. World Health Organization: http://www.who.int/ 2. Formiguera X., Cantón A. Obesity: epidemiology features/factfiles/obesity/en/. and clinical aspects. Best. Pract. Res. Clin. Ga- które były zagrożone poddaniem działaniu wstrząsu elektrycznego (bodziec lękowy stroenterol. 2004; 18 (6): 1125–1146. 3. o charakterze fizycznym) [28]. Odczuwanie różnych emocji może prowadzić do zaburzeń związanych z jedzeniem, — choroba interdyscyplinarna. Przew. Lek. 2006; 1: 72–77. 4. prowadzonych w Poradni Leczenia Otyłości Stunkard A.J., Harris J.R., Pedersen N.L., McClearn G.E. The body mass index of twins who jednak nierzadko kardynalną rolę odgrywa ekspresja emocji. Na podstawie badań prze- Buksinska-Lisik M., Lisik W., Zaleska T. Otyłość have been reared apart. N. Engl. J. Med. 1990; 322: 1483–1487. 5. Męczekalski B., Czyżyk A. Warenik-Szymankiewicz A. Rola genów w powstawaniu otyłości. w Katowicach okazało się, że kobiety, które Współczesne poglądy, patogeneza, aspekty kli- odczuwają złość, jednocześnie jej nie uze- niczne. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia wnętrzniając i silnie kontrolując jej wyraża- Przemiany Materii 2008; 5 (1): 27–37. 6. nie, w sytuacjach napięcia emocjonalnego stosują najczęściej strategie opierające się na Łuszczyńska A. Nadwaga i otyłość. Interwencje psychologiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 7. Ersoy C., Imamoglu S. Comparison of the obesity emocjach prowadzących do nadmiernego risk and related factors in employees and unem- jedzenia [29]. U wielu osób praca nad umie- ployed (housewife) promenopausal urban women. jętnością odpowiedniej ekspresji złości i spo- Diabetes Res. Clin. Pract. 2006; 72: 190–196. 8. Kilicarlslan A., Isildak M., Guven G.S. Demogra- sobami radzenia sobie z innych negatywnymi phic, socioeconomic and educational aspects of emocjami prawdopodobnie byłaby swoistym obesity in an adult population. J. Nat. Med. Assos. kluczem do wdrożenia prawidłowych zasad zdrowego odżywiania, a tym samym zapobiegałaby nawrotom epizodów przejadania się. 2006; 98 (8): 1313–1317. 9. Ogińska-Bulik N. Psychologia nadmiernego jedzenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. 10. Herman C.P., Polivy J. Anxiety, restraint, and eating behavior. J. Abnorm. Psychol. 1975; 84: PODSUMOWANIE Do problemu nadwagi i otyłości prowadzi 666–672. 11. Herman C.P., Polivy J. Getting a bigger slice of the pie. Effects on eating and emotion in restrained and przede wszystkim nadmierna podaż energii unrestrained eaters. Appetite 2010; 55 (3): 426–430. w stosunku do fizjologicznego zapotrzebowa- 12. Brytek-Matera A., Charzyńska E. Poznawcze nia organizmu. Wynika ona nie tylko z wyboru zbyt kalorycznej żywności, ale często jej przyczyny mają charakter złożonych mechanizmów psychologicznych, a przejadanie się nierzadko służy zaspokajaniu wielu różnych potrzeb — nie zawsze uświadomionych. Za- i behawioralne determinanty zaburzeń odżywiania u kobiet z otyłością. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2009; 5 (2): 45–50. 13. Wieczorkowska G., Bednarczyk I. Zaburzenia kontroli procesu jedzenia: rola przedziałowości. Nowiny Psychologiczne 2004; 3: 5–19. 14. Ogińska-Bulik N. Pułapki jedzenia. Style i Charaktery 2007; 2: 15–18. stanawiając się nad tym, dlaczego bezbłędnie 15. Wardle J., Beales S. Control and loss of control przygotowana dieta zakończyła się dla pa- over eating: an experimental investigation. cjenta kolejnym niepowodzeniem, warto czasem dotrzeć do głębszych przyczyn jego nieudanych prób w odchudzaniu. Powszechne Forum Zaburzeń Metabolicznych 2011, tom 2, nr 1, 34–42 J. Abnorm. Psychol. 1988; 97: 35–40. 16. Abraham S.F., Beumont P.J.V. How patients describe bulimia or binge eating. Psychol. Med. 1982; 12: 625–635. 41 WYBRANE PROBLEMY KLINICZNE 17. Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M. Psychologia żywienia. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008. 18. O’Neil M.P., Jarrel P.M. Psychological aspects of obesity and very low-calorie diets. Am. J. Clin. Nutr. 1992; 56: 185–189. 19. Oliver G., Wardle J. Perceived effects of stress on food choice. Physiol. Behav. 1999; 66: 511– –515. 20. Lemmens S.G., Rutters F., Born J.M., WesterterpPlantenga M. Stress augments food ‘wanting’ and energy intake in visceral overweight subjects in the absence of hunger. Psychol. Behav. 2011; 103 (2): 157–163. we WSHE 2003; 1 (31): 7–12. 23. Radoszewska J. Jestem gruby, więc jestem. Nowiny Psychologiczne 2000; 1: 65–73. 24. Maruszewski T., Ścigała E. Emocje–aleksytymia– –poznanie. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1998. 25. Elfhag K., Lundh L-G. TAS-20 alexithymia in obesity, and its links to personality. Scand. J. Psychol. 2007; 48: 391–398. 26. Zubrzycka E. Schudnąć bez diety. Mity na temat nadwagi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005. 27. Rybowska A. Co jemy, gdy się śmiejemy? Style i Charaktery 2007; 2: 38–40. 21. Rydén A., Karlsson J., Sullivan M., Torgerson J.S., 28. Heatherton T.F., Herman C.P., Polivy J. Effects of Taft C. Coping and distress: what happens after distress on eating: the importance of ego-involve- intervention? A 2-year follow-up from the Swedish ment. J. Pers. Soc. Psychol. 1992; 62 (5): 801–803. obese subjects study. Psychosom. Med. 2003; 29. Brytek-Matera A. Sposoby radzenia sobie kobiet 65: 435–442. 22. Chanduszko-Salska J., Ogińska-Bulik N. Radzenie sobie ze stresem a zwyczaje żywieniowe 42 u kobiet z nadwagą i otyłością. Zeszyty Nauko- z otyłością w sytuacjach stresujących. Endokrynologia. Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2008; 4 (3): 116–120. www.fzm.viamedica.pl
