Zanieczyszczenie gleb
advertisement
Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2001 roku CZĘŚĆ II JAKOŚĆ PODSTAWOWYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA 1. 2. 3. 4. 5. Zanieczyszczenie powietrza Zanieczyszczenie wód Zanieczyszczenie Obciążenie środowiska hałasem Zanieczyszczenie gleb Ustawa „Prawo ochrony środowiska” (Dz.U. Nr 62 z 2001 roku) ochronie powierzchni ziemi poświęca dział IV tytułu II, precyzując jednocześnie, że ilekroć w ustawie jest mowa o powierzchni ziemi-rozumie się przez to naturalne ukształtowanie terenu, glebę oraz znajdującą się pod nią ziemię do głębokości oddziaływania człowieka, z tym, że pojęcie „gleba” oznacza górna warstwę litosfery złożoną z części mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmów, obejmującą wierzchnią warstwę gleby i podglebie. Zgodnie z ustawą, ochrona powierzchni ziemi polega na zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności poprzez: - racjonalne gospodarowanie - zachowanie wartości przyrodniczych - zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania - ograniczenie zmian naturalnego ukształtowania - utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub co najmniej na poziomie wymaganych standardów - doprowadzenie jakości gleby i ziemi co najmniej do wymaganych standardów, gdy nie są one dotrzymane - zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem archeologicznych dóbr kultury W systemie ochrony środowiska szczególne miejsce przypada obszarom rolniczym, mają one bowiem największy udział w areale powierzchniowym kraju, otaczają i przenikają wszystkie inne ekosystemy odgrywając nadzwyczaj istotną rolę w kształtowaniu naturalnych procesów samooczyszczania się środowiska. Ochrona gruntów rolnych i leśnych w myśl ustawy „O ochronie gruntów rolnych i leśnych” (Dz.U. Nr 16 z 1995 roku z późniejszymi zmianami) polega na : - ograniczeniu przeznaczania ich na cele nierolnicze i nieleśne - zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych i leśnych oraz szkodom w produkcji rolniczej lub leśnej oraz w drzewostanach, powstających wskutek działalności nierolniczej lub nieleśnej - rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolnicze - zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych - przywracaniu i poprawianiu wartości użytkowej gruntom, które utraciły charakter gruntów leśnych wskutek działalności nieleśnej, a także na zapobieganiu obniżania produktywności gruntów leśnych. Potrzeba ochrony powierzchni ziemi wynika z przesłanek przyrodniczych, gospodarczych i społecznych. Powierzchnia ziemi stanowi podłoże, na którym rozwinęła się cała biosfera i od —1— jakości tego podłoża zależy dalsze trwanie i rozwój życia na ziemi. Należy pamiętać, że proces tworzenia gleby jest długotrwały i w warunkach naturalnych trwa od 125 do 400 lat, natomiast niszczenie górnej warstwy gleby przebiega ośmiokrotnie szybciej. Warunki przyrodnicze. Zróżnicowanie przyrodnicze województwa małopolskiego, największe w skali kraju, determinowane jest pionową rozpiętością obszaru – od płaskich terenów Kotliny Sandomierskiej aż po wysokie szczyty Tatr. Znaczna część województwa leży powyżej 500 m n.p.m.. Występuje tutaj 7 pięter klimatycznych jak również najwyższe w skali Polski sumy opadów atmosferycznych. Warunki te wpływają na zróżnicowanie zasobności gleb województwa. W znacznej części obszaru (północna i centralna część województwa) występują kompleksy bardzo dobrych gleb, tj.: czarnoziemy i gleby brunatne wytworzone z lessów oraz urodzajne mady. W południowej części przeważają gleby płytkie, silnie szkieletowe, narażone na procesy erozyjne, o niskiej wartości rolniczej. Polska województwo małopolskie IV 36,5% IV 39,9% V-VI 34,1% III 22,7% II 2,9% V-VI 30,4% III 26,5% II 5,2% I 0,4% I 1,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie rocznika statystycznego GUS „Ochrona środowiska 2001” Wykres 1. Klasy bonitacyjne gleb województwa małopolskiego. 5.1. Użytkowanie gruntów i zagrożenia. W województwie użytkuje się rolniczo 897021 ha , co stanowi 59,2% jego obszaru. Użytki leśne i grunty zadrzewione stanowią 454337 ha (30%). W ogólnej powierzchni użytków rolnych grunty orne stanowią 74,5%, sady 3,9% a użytki zielone 21,6%. Tabela 1. Struktura użytków rolnych w województwie małopolskim. Stan 1.01.2001r. Wyszczególnienie Grunty orne Sady Łąki Powierzchnia geodezyjna [ha] Powierzchnia [%] 667946 74,5 34638 3,9 100714 11,2 —2— Pastwiska Razem 93723 897021 10,4 100 Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się systematyczny spadek powierzchni użytków rolnych, a w ich strukturze zmniejszenie powierzchni gruntów ornych na rzecz powierzchni łąk i pastwisk. Powierzchnia sadów pozostaje na niezmienionym poziomie. W systemie ochrony środowiska szczególne miejsce przypada obszarom rolniczym, mają one bowiem największy udział w areale powierzchniowym kraju, otaczają i przenikają wszystkie inne ekosystemy. Główne zagrożenia dla tych obszarów to: - pogłębiające się niedobory wody - zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych - zanieczyszczenie atmosfery - degradacja fizyczna, chemiczna i biologiczna gleb - urbanizacja i osadnictwo Analizując zagrożenia rolniczej przestrzeni produkcyjnej można wyróżnić zagrożenia o charakterze ilościowym i jakościowym. Zagrożenia ilościowe Zagrożenia o charakterze ilościowym wyrażają się w zmniejszeniu powierzchni użytkowanej rolniczo w następstwie przejmowania gruntów na cele nierolnicze i nieleśne oraz degradacji gruntów w wyniku erozji. W województwie małopolskim w latach 1998-2000 wyłączeniu z produkcji rolniczej i leśnej uległo odpowiednio: 1998 1999 2000 - 76 ha z czego 91,5% stanowiły grunty rolne 233 ha z czego 98,7% stanowiły grunty rolne 203 ha z czego 87% stanowiły grunty rolne Zmiany klimatyczne oraz szaty roślinnej wywołują nasilenie erozji. Polska, chociaż znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego nie stwarzającego silnego zagrożenia procesami erozyjnymi, to jednak na około 1/3 ogólnego obszaru jest zagrożona erozją wodną powierzchniową oraz erozją wietrzną, a na około 1/5 występuje erozja wąwozowa. Przeprowadzone badania wykazały, że około 29% obszaru kraju, w tym 21% użytków rolnych (głównie gruntów ornych) i około 8%powierzchni lasów jest zagrożone erozją wodną, w tym silną – 4%, średnią – 11%, a słabą – 14%. W skali kraju najbardziej zagrożone erozją wodną powierzchniową jest województwo małopolskie – około 57% jego obszaru, w tym dominuje erozja silna (26% obszaru) nad erozją średnią (21% obszaru). Erozja wąwozowa występuje na 18% powierzchni Polski. I znowu najbardziej rozwiniętą sieć wąwozów ma województwo małopolskie, gdzie wąwozy występują na około 53% obszaru. Wprawdzie największy obszar (25%) zajmuje erozja wąwozowa średnia, to jednak na 14% obszaru występuje erozja silna a na powierzchni 1,5% obszaru erozja bardzo silna. Obszar województwa zaliczany jest do pierwszego stopnia pilności ochrony, a zagospodarowanie wąwozów uznano jako bardzo pilne. Biorąc pod uwagę omówioną strukturę zagrożenia erozją wodną i występowania sieci wąwozowej, najbardziej narażone na degradację erozją są tereny wyżyn lessowych oraz tereny pogórzy i górskie w granicach powiatów: bocheńskiego, gorlickiego, krakowskiego, —3— limanowskiego, miechowskiego, myślenickiego, nowosądeckiego, proszowickiego, suskiego, tarnowskiego-ziemskiego, tatrzańskiego, wadowickiego. Ocenę potencjalnego zagrożenia erozją wietrzną dokonuje się z uwzględnieniem kilku podstawowych kryteriów determinujących występowanie i nasilenie erozji wietrznej, takich jak: typ rzeźby terenu, podatność gleb na deflację i stopień lesistości terenu. Z przeprowadzonych badań wynika, że około 28% ogółu użytków rolnych w kraju jest zagrożone erozją wietrzną, w tym około 10% erozją średnią i około 1% silną. Zagrożenie erozją wietrzną na terenie województwa małopolskiego jest niewielkie a silny stopień nasilenia erozji szacuje się, że występuje tylko na 0,1% jego powierzchni. Każdy rodzaj erozji gleby jest czynnikiem degradującym środowisko przyrodnicze a zwłaszcza rolniczą przestrzeń produkcyjną. Jej skutki przejawiają się w niekorzystnych, przeważnie trwałych zmianach: - warunków przyrodniczych (rzeźby, gleb, stosunków wodnych, naturalnej roślinności) - warunków gospodarczo-organizacyjnych ( deformowanie granic pól, rozczłonkowanie gruntów, pogłębianie dróg, niszczenie urządzeń technicznych). Zmiany te prowadzą do obniżenia potencjału produkcyjnego ziemi i walorów ekologicznych krajobrazu. Zagrożenia jakościowe. Mówiąc o zagrożeniach jakościowych, wskazać należy na uszkodzenia gruntów w wyniku działalności wydobywczej, emisji zanieczyszczeń przemysłowych i komunikacyjnych. Każda eksploatacja kopalin powoduje naruszenie dotychczasowego stanu środowiska. Do najczęstszych przekształceń górniczych należą: - deformacja terenu - zmiana struktur geologicznych - zmiany stosunków wodnych - wycofywanie się roślin i zwierząt z eksploatowanego obszaru Do najpoważniejszych zagrożeń powodowanych przez przemysł, komunikację i gospodarkę komunalną należą: - emisja do powietrza zanieczyszczeń technologicznych z przemysłu oraz spalania paliw płynnych i stałych - zanieczyszczenie wód ściekami oraz odciekami ze składowisk - zanieczyszczenie powierzchni ziemi odpadami oraz zajmowanie terenów pod składowiska ∗ Nie bez znaczenia dla środowiska glebowego jest działalność rolnicza. Analizując zagrożenia rolnicze należy mieć na uwadze błędy popełnione w przeszłości, takie jak: nadmierne wylesienia, osuszanie bagien, eksploatacja torfowisk, wadliwie prowadzone melioracje, ale również stosowane w uprawie środki ochrony roślin i nawozy. Stopień uszkodzenia gruntów określa się stosując pojęcia degradacji i dewastacji. ∗ grunty zdegradowane to grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej ∗ grunty zdewastowane to grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową w wyniku przyczyn, o których mowa wyżej. Powierzchnię gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w województwie małopolskim przedstawia tabela 2. —4— Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji oraz zrekultywowane i zagospodarowane Grunty wymagające rekultywacji [ha] Grunty w ciągu roku [ha] zrekultywowane zagospodarowane Rok ogółem zdewastowane zdegradowane w tym cele w tym cele ogółem ogółem rolnicze leśne rolnicze leśne 1988 3535 3300 235 271 87 152 164 18 126 1999 3625 3522 103 401 28 370 45 21 16 2000 3181 3079 102 533 22 449 462 7 431 Z ogólnej powierzchni gruntów wymagających rekultywacji średnio 95% to grunty zdewastowane a więc takie, które utraciły całkowicie wartość użytkową. Ponad 70% powierzchni gruntów zdewastowanych i zdegradowanych, to grunty, które utraciły swoja wartość użytkową w wyniku działalności górniczej i kopalnictwa surowców. W ciągu roku rekultywacji poddano odpowiednio: 1998r. - 7,6%, 1999r. – 11%, 2000r. – 17% powierzchni, która takich zabiegów wymaga. Ponad 80% powierzchni rekultywowane jest na cele leśne. 5.2. Monitoring chemizmu gleb ornych. Polska dysponuje bardzo dobrym przestrzennym rozpoznaniem jakości gleb, ich zasobów i przydatności rolniczej, jak również zbiorem informacji dotyczących właściwości gleb, powierzchni klas bonitacyjnych i kompleksów przydatności rolniczej gleb oraz waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, która wskaźnikiem syntetycznym, uwzględniającym ocenę jakości gleby, rzeźbę terenu, warunki wodne i warunki klimatyczne, określa możliwości produkcyjne środowiska przyrodniczego kraju. Pomimo ogromnej ilości danych o glebach Polski i ich właściwościach chemicznych, fizycznych i fizyko-chemicznych, dokumentujących stan tych właściwości w określonym czasie, do 1995 roku nie dysponowano systemem monitorowania zmian właściwości gleb zachodzących wraz z upływem czasu pod wpływem czynników przyrodniczych i działalności gospodarczej człowieka. Dopiero realizacja zadań Państwowego Monitoringu Środowiska, którego jednym z elementów krajowej sieci jest podsystem monitoringu gleb, pozwoli na obserwację zmian chemizmu gleb pod wpływem czynników antropopresji. Badania są prowadzone w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach od 1995 roku. Ocena prezentowana poniżej powstała na podstawie badań przeprowadzonych w 1995 i 2000 roku. Program badań i wyniki wstępne (1995 roku) zostały opublikowane przez Inspekcję Ochrony Środowiska w serii Biblioteki Monitoringu Środowiska pod tytułem „Monitoring chemizmu gleb ornych Polski”. Krótka charakterystyka sieci monitoringu na terenie województwa małopolskiego. —5— Na terenie województwa zlokalizowanych jest 17 punktów pomiarowych, których lokalizację oraz wykaz przedstawia mapa 1. Lokalizacja punktów uwzględnia zróżnicowanie pokrywy glebowej (typy, gatunki, rodzaje, kompleksy przydatności rolniczej, klasy bonitacyjne a także inne czynniki środowiska mogące być pomocne w pozyskiwaniu informacji o stanie i zmianach właściwości zachodzących w glebach. miechowski olkuski 365 krakowski 349 347 Oświęcim dąbrowski 351 Czajowice chrzanowski 355 Łyszkowice Biała m. Kraków 353 Kraków- Pleszów Grojec oświęcimski Łęka Szczucińska proszowicki 421 Brzyczyna wadowicki 417 Wadowice-Chocznia wielicki tarnowski 433 Zakliczyn bocheński 423 435 427 Pcim suski m.Tarnów brzeski 425 Łapczyca myślenicki 363 Tymbark Moszczenica m.Nowy Sącz limanowski 431 Biegonice 419 Jabłonka 429 Legenda: 349 351 347 417 353 355 421 423 419 427 429 431 435 363 365 425 nowosądecki Sromowce Wyżne punkt pomiarowy Nr punktu gorlicki nowotarski tatrzański Emisje przemysłowe Miejscowość Gmina Powiat Grojec Czajowice Oświęcim WadowiceChocznia Kraków-Pleszów Łyszkowice Brzyczyna Pcim Jabłonka Tymbark Sromowce Wyżne Biegonice Moszczenica Biała Łęka Szczucińska Łapczyca Alwernia Wielka Wieś Oświęcim Wadowice chrzanowski krakowski oświęcimski wadowicki x x x Nowa Huta Koniusza Mogilany Pcim Jabłonka Tymbark Czorsztyn Nowy Sącz Moszczenica Tarnów Szczucin Bochnia m.Kraków proszowicki krakowski myślenicki nowotarski limanowski nowotarski m.Nowy Sącz gorlicki tarnowski dąbrowski bocheński x x —6— ZanieczyEmisje szczenia ze źródeł komunika- komucyjne nalnych Brak wyraźnego oddziaływania zanieczyszczeń x x x x x x x x x x x 433 Zakliczyn Zakliczyn tarnowski Mapa 1. Lokalizacja punktów kontrolno-pomiarowych zanieczyszczenia x w zależności od źródeł Charakterystyka typów i podtypów gleb, na których zlokalizowano monitoring przedstawia się następująco: - gleby płowe – 5 punktów - gleby brunatne właściwe – 2 punkty - gleby brunatne wyługowane – 4 punkty - gleby brunatne kwaśne – 1 punkt - czarnoziemy zdegradowane – 1 punkt - mady brunatne – 4 punkty Według klas bonitacyjnych oraz kompleksów przydatności rolniczej lokalizacja przedstawia się następująco: 2 punkty 1 punkt 5 punktów 3 punkty 3 punkty - I klasa - II klasa - klasa IIIa - klasa IIIb - klasa IVa 3 punkty - klasa IVb,V kompleks przydatności: pszenny bardzo dobry kompleks przydatności: pszenny dobry kompleks przydatności: pszenny dobry kompleks przydatności: żytni bardzo dobry, pszenny górski kompleks przydatności: żytni bardzo dobry, zbożowy górski kompleks przydatności: owsiano-ziemniaczany górski 5.3. Ocena zanieczyszczenia gleb użytków rolnych metalami ciężkimi, siarką i wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi. Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi. Pierwiastki śladowe (nazywane popularnie metalami ciężkimi) dostają się do gleby w wyniku działalności człowieka, a głównym źródłem zanieczyszczenia są przemysłowe i komunikacyjne emisje pyłów i gazów. Kationowe metale śladowe zatrzymane są w wierzchniej warstwie, a ich przemieszczanie w głąb jest stosunkowo wolne. O dostępności metali ciężkich dla roślin decyduje wiele czynników środowiska glebowego, a trzy z nich tj.: skład granulometryczny, odczyn, zasobność gleb w materię organiczną, w sposób znaczący. Większość metali ciężkich jest łatwo pobierana przez rośliny w warunkach kwaśnego odczynu gleb. Zawartość materii organicznej w glebach, a szczególnie jej rodzaj, ogranicza rozpuszczalność metali ciężkich w środowisku glebowym, a tym samym zmniejsza ich dostępność dla roślin. O mobilności metali ciężkich w glebie decyduje również skład granulometryczny czyli zawartość części spławialnych. Wymienione trzy cechy gleby oraz zawartość metali ciężkich decydują o zaliczeniu gleby do określonego stopnia zanieczyszczenia wg klasyfikacji opracowanej przez Kabatę-Pendias. Klasyfikacja ta wyróżnia 5 stopni zanieczyszczenia gleb: 0 I II - zawartość naturalna (gleby nie zanieczyszczone) zawartość podwyższona słabe zanieczyszczenie —7— III IV V - średnie zanieczyszczenie silne zanieczyszczenie bardzo silne zanieczyszczenie Wykorzystanie gleb użytków rolnych zanieczyszczonych metalami ciężkimi zależy od stopnia ich zanieczyszczenia. W związku z brakiem odpowiednich uregulowań prawnych dotyczących tak oceny gleb, jak i ich wykorzystania, zastosowanie znalazły zalecenia rolniczego wykorzystania gleb, w różnym stopniu zanieczyszczonych metalami ciężkimi opracowane przez Kabatę-Pendias, stosowane do oceny przez JUNG. 0° - Gleby nie zanieczyszczone. Gleby te mogą być wykorzystane pod uprawę wszystkich roślin ogrodniczych i rolniczych, szczególnie roślin przeznaczonych do konsumpcji dla dzieci i niemowląt. I° - Gleby o podwyższonej zawartości metali. Na glebach tych mogą być uprawiane wszystkie rośliny uprawy polowej z ograniczeniem warzyw przeznaczonych na przetwory i do bezpośredniej konsumpcji dla dzieci. II° - Gleby słabo zanieczyszczone. Rośliny uprawiane na tych glebach mogą być chemicznie zanieczyszczone. Z uprawy należy zatem wykluczyć niektóre warzywa, takie jak: kalafior, szpinak, sałatę itp. Dozwolona jest natomiast uprawa zbóż, roślin okopowych i pastewnych oraz użytkowanie kośne i pastwiskowe. III° - Gleby średnio zanieczyszczone. Rośliny uprawiane na tych glebach są narażone na skażenia metalami ciężkimi. Zaleca się tu uprawę roślin zbożowych, okopowych i pastewnych, kontrolując okresowo zawartość metali w konsumpcyjnych i paszowych częściach roślin. Na glebach tych zalecana jest również uprawa roślin przemysłowych oraz roślin do produkcji materiału nasiennego. IV° - Gleby silnie zanieczyszczone. Gleby te, a szczególnie gleby lekkie, powinny być wyłączone z produkcji rolniczej. Na lepszych odmianach gleb (cięższych) zaleca się uprawiać rośliny przemysłowe (konopie, len), wiklinę, zboża i trawy (materiał siewny), ziemniak i zboża z przeznaczeniem na produkcję spirytusu, rzepak na olej techniczny, sadzonki drzew i krzewów itp. Wykorzystanie na użytki zielone należy ograniczyć. V° - Gleby bardzo silnie zanieczyszczone. Gleby te powinny być całkowicie wyłączone z produkcji rolniczej i zalesione, ze względu na przenoszenie zanieczyszczeń z pyłami glebowymi. Jedynie najlepsze odmiany tych gleb można przeznaczyć pod uprawę roślin przemysłowych, podobnie jak gleb o IV stopniu zanieczyszczenia. Kryteria oceny zanieczyszczenia gleb siarką. Siarka jest pierwiastkiem niezbędnym dla życia roślin. Jej nadmiar w środowisku glebowym, spowodowany imisją siarki z atmosfery zanieczyszczonej tym pierwiastkiem, może być szkodliwy dla wzrostu i rozwoju roślin. Negatywne skutki zanieczyszczenia gleb siarką w wyniku antrpopresji to degradacja chemiczna przez zakwaszenie oraz wzrost zawartości w glebie siarczanów. Ocenę zanieczyszczenia gleb siarką dokonuje się biorąc pod uwagę naturalną jej zawartość w zależności od gatunku gleb i wyróżnia się 4 stopnie zawartości tego pierwiastka I° II° II° - zawartość niska (naturalna) zawartość średnia (podwyższona) zawartość wysoka (zanieczyszczenie słabe) —8— IV° zawartość bardzo wysoka (zanieczyszczenie bardzo silne) Wyróżnione stopnie zawartości siarki określają naturalne ilości (I°) form tego pierwiastka w różnych glebach oraz określają ich wzbogacenie (zanieczyszczenie) w siarkę wskutek antropopresji (II°-IV°). Stopnie te, określając poziom zawartości S-SO4 wskazują również nie tylko na były, ale i na aktualny stan zagrożenia środowiska glebowego kraju nadmierną emisją związków siarki. Uregulowań prawnych w zakresie dopuszczalnych stężeń tego pierwiastka w glebach brak. Kryteria oceny aromatycznymi. zanieczyszczenia gleb wielopierścieniowymi węglowodorami Zawartość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), charakteryzujących się silnymi właściwościami rakotwórczymi i mutagennymi jest w glebach stosunkowo słabo rozpoznana. WWA są ubocznymi produktami wysokotemperaturowego spalania biolitów i substancji organicznych, występują ponadto w produktach ropopochodnych, ściekach, kompostach itp. Kryteria oceny stanu zanieczyszczenia gleb użytków rolnych przez WWA [Kabata –Pendias i inni, 1995] zostały oparte na wynikach badań i szacunku modelowym. Uregulowań formalno-prawnych brak. Stopień zanieczyszczenia gleb WWA (0-5 od gleb nie zanieczyszczonych po silnie zanieczyszczone) decyduje o sposobie ich użytkowania. Uwzględniając stopień zanieczyszczenia zaproponowano następujące użytkowanie tych gleb: 0° - gleby nie zanieczyszczone - dopuszcza się uprawę wszystkich roślin, bez obawy zanieczyszczenia ziemiopłodów WWA 1° - gleby o zawartości podwyższonej - dopuszcza się uprawę wszystkich roślin, bez obawy zanieczyszczenia ziemiopłodów WWA 2° - gleby mało zanieczyszczone-ograniczyć uprawę roślin do produkcji żywności dla dzieci 3° - gleby zanieczyszczone- nie przeznaczać nawet na użytki zielone (wypas zwierząt) 4° - gleby silnie zanieczyszczone - nie przeznaczać nawet na użytki zielone (wypas zwierząt ) 5° - gleby bardzo silnie zanieczyszczone - wyłączenie z produkcji rolniczej Ocena jakości gleb na podstawie badań realizowanych w sieci monitoringu krajowego w dwu seriach badawczych: 1995, 2000. Wpływ rolniczej i pozarolniczej działalności człowieka na właściwości gleb może być w zależności od intensywności i kierunku, mniej lub bardziej wyraźny. Określenie tempa i wielkości zmian chemizmu gleb wymaga długiego okresu ze względu na właściwości buforowe gleb. Oceny jakości gleb dokonano na podstawie dwóch serii badań wykonanych w okresie 19952000 z częstotliwością poboru prób co 5 lat. Analiza badań przeprowadzonych w 17 punktach kontrolno-pomiarowych na terenie województwa małopolskiego pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Z 17 punktów zlokalizowanych na terenie województwa małopolskiego, 11 zlokalizowane jest w strefie oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych, 1 punkt (Wadowice-Chocznia-gmina Wadowice) zlokalizowany jest w strefie oddziaływania zanieczyszczeń komunikacyjnych, 1 punkt (Brzyczyna- gmina Mogilany) w strefie —9— oddziaływania zanieczyszczeń komunalnych oraz 4 punkty bez wyraźnego oddziaływania zanieczyszczeń. Monitorowane obszary reprezentowane są przez 5 typów i podtypów gleb, najliczniejszą grupę stanowią gleby płowe (5 punktów) oraz gleby brunatne wyługowane i mady brunatne (po 4 punkty). Wartość rolnicza gleb punktów kontrolno-pomiarowych jest również zróżnicowana i mieści się w przedziale od klasy I (gleby najlepsze) do klasy V (gleby słabe). Ponad 50% punktów kontrolnych zlokalizowane zostało na glebach zaliczonych do klasy III, IIIa, IIIb, co nie w pełni odzwierciedla stan bonitacji gleb ornych w województwie (klasa III – 26,5% powierzchni województwa) 2. Analiza wyników badań odczynu pH gleb, zawartości metali ciężkich, siarki oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych wykazała, że:. ∗ obserwuje się stosunkowo wysokie zakwaszenie gleb. Gleby dwóch punktów kontrolno-pomiarowych (~10% zbioru) wykazują odczyn bardzo kwaśny, 9 punktów (~53% zbioru) odczyn kwaśny, 5 punktów (~30% zbioru) odczyn słabo kwaśny i tylko w jednym punkcie stwierdzono gleby obojętne o odczynie pH>6,5. Gleby silnie kwaśne stwierdzono w punktach kontrolno-pomiarowych zlokalizowanych w gminie Wadowice oraz w gminie Tarnów. Stan stwierdzony podczas badań w 2000 roku nie uległ poprawie w stosunku do 1995 roku. ∗ wyniki badań dotyczące zawartości metali ciężkich pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków odnośnie zanieczyszczenia gleb poszczególnymi pierwiastkami: Gleby 6 punktów kontrolnopomiarowych (~35% zbioru) 365 charakteryzują się naturalną Łęka Szczucińska Czajowice Łyszkowice 351 (0°) zawartością kadmu a 10 355 Grojec (59% zbioru) zawartością Biała 363 349 353 347 podwyższoną ( I°). Gleba Kraków-Pleszów Oświęcim 425 jednego punktu charakteryzuje 421 Łapczyca Brzyczyna 417 się słabym (II°) 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn 423 zanieczyszczeniem kadmem. 427 435 Pcim Jest to punkt zlokalizowany w Tymbark Moszczenica miejscowości Grojec – gmina 431 Jabłonka Alwernia. Biegonice 419 Legenda: 429 W porównaniu do 1995 roku 2000r. 1995r. Sromowce Wyżne wzrost stężenia kadmu nastąpił Stopień zanieczyszczenia gleb w jednym punkcie zlokalizowanym w miejscowości Łęka Mapa 2. Zanieczyszczenie gleb kadmem Szczucińska - gmina Szczucin, co spowodowało sklasyfikowanie gleby jako gleby o podwyższonej zawartości tego pierwiastka. Punkt ten jest zaliczony do narażonych na emisje przemysłowe Cd KRAK W TARN W NOWY SĄCZ 0 I II III IV V — 10 — Cu 365 Czajowice 351 355 Grojec 349 347 Łęka Szczucińska Łyszkowice Biała 363 353 KRAKÓW Kraków-Pleszów Oświęcim Łapczyca Brzyczyna 417 TARNÓW 425 421 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn 423 Pcim 427 435 Tymbark Moszczenica NOWY SĄCZ 431 Jabłonka Biegonice 419 Legenda: Gleby badanych punktów kontrolno-pomiarowych wykazują w zdecydowanej większości (82% zbioru, 14 profili) naturalną (0°) zawartość miedzi. W przypadku trzech profili stężenia były nieco wyższe od zawartości naturalnej i gleby te zaliczono do klasy o podwyższonej ( I°) zawartości tego pierwiastka. 429 2000r. W stosunku do 1995 roku wzrost stężenia Cu nastąpił w dwóch punktach kontrolnopomiarowych zlokalizowanych Mapa 3. Zanieczyszczenie gleb miedzią w Sromowcach Wyżnych gmina Czorsztyn oraz w Tymbarku. Wzrost stężenia spowodował przejście z klasy 0° do I°. Punkt w Tymbarku został sklasyfikowany jako narażony na emisje przemysłowe, a punkt w Sromowcach Wyżnych jako miejsce bez wyraźnego oddziaływania zanieczyszczeń. 1995r. Sromowce Wyżne Stopień zanieczyszczenia gleb 0 I II IV III V Ni Cd 365 Czajowice Łyszkowice 351 355 Grojec 349 347 Łęka Szczucińska Szczucińska Łęka Biała 363 353 KRAKÓW KRAK W Kraków-Pleszów Oświęcim 421 Brzyczyna 417 TARNÓW TARN W 425 Łapczyca 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn 423 Pcim 427 Moszczenica Biegonice 419 429 2000r. 1995r. NOWY SĄCZ NOWY SĄCZ 431 Jabłonka Legenda: 435 Tymbark Tymbark Sromowce Wyżne Stopień zanieczyszczenia gleb 0 I II III IV V Mapa 4. Zanieczyszczenie gleb niklem — 11 — Gleby 12 punktów (70% zbioru) charakteryzują się naturalną (0°) a 3 (18% zbioru) podwyższoną (I°) zawartością niklu. Gleby jednego punktu wykazują słabe (II°) oraz jednego punktu średnie (III°) zanieczyszczenie niklem. Zanieczyszczenie to wynika z naturalnej wysokiej zawartości niklu w materiale glebowym. W stosunku do 1995 roku nastąpiło pogorszenie jakości gleby w jednym punkcie pomiarowym zlokalizowanym w miejscowości Tymbark-gmina Tymbark. Pb 365 Czajowice Łyszkowice 351 355 Grojec 349 347 Łęka Szczucińska Biała 363 353 KRAKÓW Kraków-Pleszów Oświęcim 417 Łapczyca 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn 423 Pcim 427 435 Tymbark 431 Biegonice 419 Legenda: Moszczenica NOWY SĄCZ Jabłonka 429 2000r. 1995r. TARNÓW 425 421 Brzyczyna Sromowce Wyżne Stopień zanieczyszczenia gleb 0 I II IV III V W stosunku do 1995 roku nie obserwuje się zmian. Mapa 5. Zanieczyszczenie gleb ołowiem Zn 365 Czajowice 355 Grojec 349 347 Łęka Szczucińska Łyszkowice 351 Biała 363 353 KRAKÓW Kraków-Pleszów Oświęcim 421 Brzyczyna 417 TARNÓW 425 Łapczyca 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn 423 Pcim 427 435 Tymbark NOWY SĄCZ 431 Jabłonka Biegonice 419 Legenda: 429 2000r. 1995r. Sromowce Wyżne Stopień zanieczyszczenia gleb 0 I II III IV Gleby badanych punktów pomiarowo-kontrolnych w zdecydowanej większości charakteryzują się naturalną (0°) zawartością ołowiu (16 profili = 94% zbioru). Podwyższoną zawartość ołowiu (I°) stwierdzono tylko w jednym profilu glebowym zlokalizowanym w Czajowicach-gmina Wielka Wieś-powiat krakowski. Punkt ten został sklasyfikowany jako narażony na oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych. V Mapa 6. Zanieczyszczenie gleb cynkiem — 12 — Moszczenica Gleby 8 punktów kontrolno-pomiarowych (53% zbioru) wykazują naturalną (0°) zawartość cynku, a 9 punktów zawartość podwyższoną (I°). W stosunku do 1995 roku obserwuje się nieznaczny wzrost ilości gleb ( 2 profile glebowe), gdzie stwierdzono wzrost stężenia cynku tj.: Łęka Szczucińska - gmina Szczucin oraz Moszczenica – powiat gorlicki. Obydwa wymienione punkty zostały sklasyfikowane jako narażone na oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych. Wyniki badań gleb w punktach kontrolno365 Łęka Szczucińska Czajowice pomiarowych wykazały, że Łyszkowice 351 355 ich zanieczyszczenie łączne Grojec Biała 363 349 wszystkimi metalami (Cd, 353 347 Kraków-Pleszów Cu, Ni, Pb, Zn) jest Oświęcim 425 niewielkie. W glebach 6 421 Łapczyca Brzyczyna 417 (35% zbioru) punktów 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn stężenie analizowanych me423 427 435 Pcim tali ciężkich nie przekracza Tymbark Moszczenica wartości granicznych 431 Jabłonka ustalonych dla 0° Biegonice 419 Legenda: zanieczyszczenia, poziom 429 2000r. 1995r. zanieczyszczenia 8 profili Sromowce Wyżne Stopień zanieczyszczenia gleb (47% zbioru) nie przekracza IV V 0 I II III wartości dopuszczalnych, ustalonych dla I° (zawartość Mapa 7. Zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi – w.s. podwyższona) wskaźnik syntetyczny zanieczyszczenia gleb łącznie zanieczyszczenia. Dwa Cd+Cu+Ni+Pb+Zn profile wykazują zanieczyszczenie słabe (II°). Gleba jednego profilu wykazuje zanieczyszczenie charakterystyczne dla gleb średnio zanieczyszczonych (III°). Cd,Cu,Ni,Pb,Zn KRAKÓW TARNÓW NOWY SĄCZ S-SO4 S-SO4 365 Czajowice Łyszkowice 351 355 Grojec 349 347 Łęka Szczucińska Biała 363 353 KRAKÓW Kraków-Pleszów Oświęcim 421 Brzyczyna 417 TARNÓW 425 Łapczyca 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn 423 Pcim 427 435 Tymbark NOWY SĄCZ 431 Jabłonka Biegonice 419 Legenda: 429 2000r. 1995r. Sromowce Wyżne Stopień zanieczyszczenia gleb 0 I II III IV V Mapa 8. Zanieczyszczenia gleb S-SO4 — 13 — Moszczenica Zawartość siarki siarczanowej (S-SO4) w próbkach gleb punktów kontrolno-pomiarowych waha się od 0,88-2,85 mg/100 g gleby, średnia zawartość wynosi 1,64 mg i jest wyższa od średniej krajowej wynoszącej 1,39 mg/100g gleby. Zdecydowana większość gleb punktów kontrolnopomiarowych (15 profili=88% zbioru) charakteryzuje się niską (naturalną) zawartością siarki siarczanowej - I° zanieczyszczenia. Dwa profile glebowe wykazują podwyższoną zawartość siarki siarczanowej II° zanieczyszczenia. W porównaniu do 1995 roku obserwuje się spadek stężenia siarki siarczanowej w glebach. 365 Niską zawartością WWA Łęka Szczucińska Czajowice Łyszkowice 351 (0°) charakteryzuje się 5 355 Grojec Biała 363 profili (29,4% zbioru). Gleby 349 353 347 o podwyższonej zawartości Kraków-Pleszów Oświęcim 425 WWA (1°) stanowią 35,3% 421 Łapczyca Brzyczyna 417 zbioru (6 profili). Gleby w 433 Wadowice-Chocznia Zakliczyn niewielkim stopniu (2°) 423 427 435 Pcim zanieczyszczone przez WWA Tymbark Moszczenica stanowią 29,4% zbioru – 5 431 Jabłonka profili. Glebę silnie Biegonice 419 Legenda: zanieczyszczoną (4°) WWA 429 2000r. 1995r. Sromowce Wyżne stwierdzono w jednym Stopień zanieczyszczenia gleb punkcie pomiarowym zlokalizowanym w miejscowości Pleszów-gmina Mapa 9. Zanieczyszczenie gleb wielopierścieniowymi Nowa Huta. Stan ten węglowodorami aromatycznymi (WWA) odnotowano w dwóch kolejnych terminach badawczych, aczkolwiek stężenie WWA stwierdzone w 2000 roku było prawie dwukrotnie niższe od stężenia stwierdzonego w 1995 roku. Cd WWA KRAK W KRAKÓW TARNÓW TARN W NOWYSĄCZ SĄCZ NOWY 0 I II III IV V Podsumowanie Potrzeba ochrony powierzchni ziemi wynika z przesłanek przyrodniczych, gospodarczych i społecznych. Powierzchnia ziemi stanowi podłoże, na którym rozwinęła się cała biosfera i od jakości tego podłoża zależy trwanie i rozwój życia na ziemi. Analiza zagrożeń powierzchni ziemi pozwala na sformułowanie następujących spostrzeżeń: ∗ obszar województwa małopolskiego to obszar najbardziej w skali kraju narażony na erozję wodną oraz wąwozową co skutkuje trwałymi zmianami warunków przyrodniczych ∗ znacznie ponad 90% ewidencjonowanych gruntów wymagających rekultywacji to grunty zdewastowane, a więc takie, które całkowicie utraciły wartość użytkową wskutek działalności przemysłowej, rolniczej lub zmian środowiska. W ciągu ostatnich trzech lat rekultywacji poddawano od 7,6-17% powierzchni, która takiej rekultywacji wymaga. ∗ obserwuje się silne zakwaszenie gleb, które pozostaje na niezmienionym poziomie w obydwu okresach badawczych, co wskazuje na pilna potrzebę ich wapnowania. Zabieg ten poprawi nie tylko odczyn gleb, ale wpłynie również korzystnie na większość ich właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, włącznie z ograniczeniem mobilności i fitotoksyczności pierwiastków śladowych (metale ciężkie) oraz glinu, żelaza, manganu itp. ∗ zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi jest niewielkie, aczkolwiek nieznacznie wzrasta szczególnie w punktach sklasyfikowanych jako narażone na oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych — 14 — ∗ zdecydowana większość gleb punktów kontrolno-pomiarowych charakteryzuje się niską (naturalną)zawartością siarki siarczanowej, chociaż średnia zawartość jest wyższa od średniej krajowej ∗ tylko około 30% zbioru charakteryzuje się niską zawartością WWA, pozostałe 70% profili charakteryzuje się w różnym stopniu podwyższoną ich zawartością. Wzrost stężenia wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych obserwuje się w punktach kontrolno-pomiarowych scharakteryzowanych jako narażone na oddziaływania emisji przemysłowych, komunikacyjnych i komunalnych. Do przeciwdziałania wszystkim wymienionym zagrożeniom obliguje „II Polityka ekologiczna państwa” przyjęta przez Rade Ministrów i Sejm. — 15 —
