Przedmiot psychologii
advertisement
Przedmiot psychologii W psychologii niewiele jest rzeczy, o których można się wypowiadać z całkowitą pewnością. Większość stwierdzeń ma probalistyczny charakter. Może to być powodem rozczarowania dla osób oczekujących jednoznacznych i ścisłych systemów klasyfikacji i kategoryzacji ludzi. Istnieje jednak zgodnie z Simonem (1990) kilka „stałych” elementów ludzkiego zachowania, których analiza pozwoli czytelnikowi przewidywać i - w pewnym stopniu- kontrolować nasze społeczne otoczenie. Psychologia jest zatem nauką o człowieku, jego zachowaniu się oraz mechanizmach, które regulują to zachowanie. To do czego dążą psychologowie to poznanie człowieka żyjącego w określonym środowisku społecznym oraz prognozowanie jego zachowania w oparciu o analizę stałych, indywidualnych determinant ludzkiej natury. Aby lepiej rozumieć zachowanie ludzi, z którymi wchodzimy w interakcje, musimy dokonywać pewnych zabiegów upraszczania i kategoryzacji, nie zawsze jednak skutecznie bronimy się przed błędami wynikającymi z nieadekwatnej, zniekształconej percepcji. Zależności pomiędzy teorią a praktyka psychologiczną Teoria Chodzi w niej o opis i wyjaśnienie całościowe ujęcie mechanizmów stojących za zachowaniem się podmiotu; opis i wyjaśnianie instancji nadrzędnej integrującej te mechanizmy; decydującej o tożsamości człowieka i zróżnicowaniu interindywidualnym. Praktyka Chodzi w niej o zrozumienie zainteresowanie konkretną jednostką ludzką potrzebującą pomocy specyfika i niepowtarzalność relacji człowieka z człowiekiem 1 Psychologia zarządzania Jakie korzyści daje zajmowanie się psychologią zarządzania? Pozwala zrozumieć psychologiczne mechanizmy tkwiące u podstaw funkcji zarządzania – planowania, motywowania, organizowania i kontroli. Odpowiada na pytanie – co robić by zarządzać efektywnie i wyjaśnia dlaczego? Wyposaża w umiejętności i techniki oddziaływania na zespół pracowników, które ułatwiają rozwiązywanie problemów międzyludzkich. Zapoznaje z psychologicznymi mechanizmami funkcjonowania człowieka w organizacji i pozwala bardziej świadomie i efektywnie stosować systemowe narzędzia zarządzania zasobami ludzkimi np. system ocen, ścieżki kariery, rekrutacja itp. Daje wiedzę o efektywności człowieka na stanowisku pracy, jego możliwościach i ograniczeniach. Przedmiot badań psychologii zarządzania Współczesne teorie psychologii zarządzania nie tworzą jednolitej orientacji. Nie ma zgodności co do określenia przedmiotu psychologii zarządzania. Ogólnie można powiedzieć, że wszystkie zajmują się wyjaśnianiem problemów pojawiających się w praktyce, poprzez poznanie psychologicznych prawidłowości zachowania się człowieka w pracy. Niektóre teorie za przedmiot swojego zainteresowania uznają główne elementy zarządzania czyli planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolę. Inne zajmują się węższym obszarem - wyjaśnianiem mechanizmów związanych z zarządzaniem zespołem ludzkim, małymi grupami, jednocześnie członkami określonych organizacji. których uczestnicy są W centrum zainteresowania tych teorii jest struktura i dynamika malej grupy, poziom aspiracji, standardy wykonania, przywództwo, konflikty organizacyjne i społeczne. 2 Historia psychologii zarządzania Psychologia zarządzania, inaczej psychologia organizacji jest nauką dosyć młodą, liczącą sobie niespełna 50 lat. Wyrosła na pograniczu psychologii społecznej, psychologii pracy, socjologii organizacji oraz teorii organizacji i zarządzania. Nauki o zarządzaniu Socjologia i organizacji organizacji Psychologia zarządzania Psychologia Psychologia społeczna pracy Wzajemne powiązanie między psychologią zarządzania a innymi dyscyplinami 3 Historia rozwoju psychologii zarządzania Człowiek dodatek do maszyny Psychologia zarządzania wyrosła na gruncie klasycznej teorii zarządzania jaką jest tayloryzm, która uznawała człowieka jako swoisty „dodatek do maszyny”. Do jej powstania przyczyniły się również ograniczenia, tkwiące w klasycznej psychologii pracy. Nauka ta za swój przedmiot uznawała przystosowanie człowieka do pracy i pracy do człowieka, badanie i rozumienie zachowań człowieka na stanowisku pracy, wpływ ograniczeń fizjologicznych na wydajność i efektywność pracy, zależności pomiędzy warunkami fizycznymi a wynikami pracy. Psychologia pracy była nazywana psychologią produkcyjną. Człowiek członek organizacji – szkoła stosunków międzyludzkich Tradycyjne ujęcie psychologii pracy, badające „człowieka przy maszynie”, nie wystarczało do zrozumienia zachowań ludzi, pracujących w złożonych organizacjach. Zainteresowano się wzajemnym oddziaływaniem na siebie człowieka i organizacji, sposobami dopasowywania się do siebie członków organizacji, zaczęto badać wpływ celów i motywacji do pracy, systemu wartości osobistych i wewnątrzorganizacyjnych. Po latach psychologia zainteresowała się aspektami przywództwa i zarządzania zespołami ludzkimi. W centrum uwagi stanęły relacji między pracownikami, podwładnymi, klientami itp. Człowiek zaczął być spostrzegany jako członek organizacji. Podejście systemowe Obecnie przyjmuje się założenie, ze organizacja jest to system, który składa się z wielu podsystemów – społecznego, informatycznego, decyzyjnego itp. Postuluje się kompleksowe badanie i rozwiązywanie problemów z punktu widzenia technicznego, ekonomicznego, psychologicznego, socjologicznego i organizacyjnego. Do podstawowych cech współczesnych struktur organizacyjnych należą dylematy i konflikty, zarówno na poziomie firmy ja i jednostki np. Zwiększenie wydajności pracy doprowadza do zubożenia relacji międzyludzkich Nastawienie na efektywność doprowadza do utraty tożsamości człowieka Powszechnie obowiązujący kodeks etyczny jest zagrożony przez konformizm i kompromis 4 Podejmowanie decyzji jest zarezerwowane dla wąskiego grona osób a jednocześnie wzrastają aspiracje i dążenie do zwiększania osobistego wpływu Nowoczesny obraz człowieka w organizacji Człowieka zależy od otoczenia Zarówno postępowanie pracownika jaki i kierownika jest zależne od obiektywnej sytuacji zewnętrznej, a nie tylko od warunków pracy czy stosunków miedzyludzkich w zespole. Decyduje Zmienił się pogląd na „motory” ludzkiego działania, z popędów i potrzeb (tkwiących w człowieku) na zadania, cele i wartości im przypisywane. Dziś człowiek nie jest popychany od środka potrzebami czy popędami, ale staje przed wyzwaniami, celami, dokonuje wyborów, kierując się swoimi preferencjami. Chce rozumieć Człowiek w organizacji dąży do logicznego zrozumienia świata i możliwości oddziaływania na niego. Choć pragnie racjonalnej wiedzy, kieruje się przekonaniami bliższymi wiary niż wiedzy, a spostrzeganie tego co dzieje się w organizacji i jak sam w niej działa ulega wielu zniekształceniom i odchyleniom. Chce być skuteczny i mieć wybór Człowiek dąży do tego by jego działanie było niezależne, skuteczne i dowolne. Człowiek pragnie mieć możliwość wyboru, samodzielnie podejmować decyzje i widzieć związek pomiędzy wynikami własnego działania a działaniem. Brak możliwości realizowania swojej podmiotowości wpływa negatywnie na spostrzeganie siebie i pracy oraz na jakość działania. Wzrasta poziom wiedzy Dziś człowiek w organizacji jest już nie „parą rak do pracy”, ale „nośnikiem wiedzy”, jednostką potrafiącą się doskonalić. Człowiek w pracy uczy się, gromadzi informacje i wiedzę, rozwija ją i modyfikuje. 5 PODSTAWOWE POJĘCIA PSYCHOLOGICZNE Postrzeganie innych ludzi czyli droga na skróty Spostrzeganie ludzi jest dynamicznym procesem interpretowania i nadawania znaczeń w postaci sądów poznawczych i afektywnych. Sądy te są źródłem tworzenia się postaw, nastawień, ocen i zachowań wobec spostrzeganych osób. Proces percepcji społecznej nie kończy się na obserwacji zachowania i wyglądu drugiej osoby. Ocena zachowania jest podstawą atrybucji tj. wnioskowania o cechach i motywacjach wewnętrznych. Jakie błędy popełniamy spostrzegając właściwości innych osób? Pierwsze wrażenie to zjawisko, z którym spotykamy się na każdym kroku naszego życia i które bardzo często decyduje o sukcesie zawodowym . Współczesna psychologia wskazuje na związek pomiędzy naszym wyglądem a tym jak jesteśmy odbierani przez otoczenie. Dlaczego tak się dzieje? Jaki jest mechanizm psychologiczny owego zjawiska? Po pierwsze dlatego, że nasz wygląd jest bodźcem wzrokowym, który najszybciej działa na innych i wywołuje specyficzną reakcje oceniającą budowaną na podłożu emocji pojawiających się w wyniku zadziałania owego bodźca. Mechanizm powstawania reakcji oceniającej niejako decyduje o tym, że atrakcyjność fizyczna generuje pozytywne emocje, podczas gdy bodźce ją obniżające wywołują emocje ujemne. Badania Aronsona wskazują na to, iż wygląd fizyczny ma wartość wzmocnienia pozytywnego i zwiększa w sposób istotny wzajemną atrakcyjność interpersonalną. Wynikałoby z stąd, że atrakcyjność fizyczna jest cechą bardzo pożądaną. W myśl stereotypu fizycznej atrakcyjności: „piękne jest dobre” – jesteśmy skłonni lubić bardziej ludzi ładnych i przystojnych (niż nieładnych) i przypisywać im dobre cechy. Zjawisko to nazywane jest efektem aureoli. Na podobnej zasadzie działa efekt diabelski- jeśli pierwsze wrażenie, jakie wywiera na nas osoba jest negatywne, zakładamy z góry, że ma wiele innych, równie negatywnych cech. Przesadne przywiązywanie uwagi do pierwszego wrażenia, w którym decydującą rolę odgrywa właśnie atrakcyjność fizyczna, jest z jednym z mechanizmów postawotwórczych, ale i deformujących. Pierwsze wrażenie modyfikuje kolejne informacje w taki sposób, aby potwierdziły one pierwotne dane. Po drugie pierwsze wrażenie w dużym stopniu podlega działaniom stereotypów społecznych, uaktywniających proces tzw. poznania przed poznaniem, co oznacza, że budując wizerunek osoby odwołujemy się nie do informacji 6 jaka ta osoba jest, ale do informacji pobieranych ze stereotypu, który osoba uaktywnia. Przykładowo- wykładowcę Murzyna spostrzegamy poprzez odwołanie się do wiedzy typu: wszyscy murzyni są... Po trzecie istnieją przekonujące dowody na to, że każdy z nas ma „ukrytą teorię osobowości”, która pozwala bazując na własnych, wewnętrznych kategoriach cech osobowości i swoich indywidualnych doświadczeniach z różnorodnością ludzkich typów, budować wizerunek innych ludzi. Po czwarte „stałym” elementem ludzkiego zachowania jest właściwość naszego umysłu polegająca na ograniczonej możliwości przetwarzania informacji docierających do nas z otaczającej nas rzeczywistości. Ludzka psychika nauczyła się jednak radzić z nadmiarem różnych często sprzecznych informacji, w taki sposób, że część z nich jest odrzucana, przetwarzanie innych zaś odbywa się automatycznie lub na skróty. Opisany mechanizm jest szczególnie widoczny w trakcie obserwacji lub uczestnictwa w jakiejkolwiek sytuacji konfliktu relacji międzyludzkich. Pojawiają się wtedy zjawiska wynikające z opisanego wyżej mechanizmu, tj.: TENDENCYJNE SPOSTRZEGANIE (mechanizm „źdźbła i belki”) polegające na dostrzeganiu podstępów i fałszerstw drugiej strony, przy zupełnym braku świadomości własnych grzechów i przewinień. WPROWADZANIE PODWÓJNYCH NORM ŻYCIA osobnych dla siebie, osobnych dla drugiej strony, tzw. „moralność Kalego”, pozwalająca działać w ten sposób, że nam wolno przemilczeć, okłamać, ukraść, itp., ale gdy czyni to druga strona konfliktu – faul, chamstwo, sprzeniewierzanie się. MODYFIKACJA ODPOWIEDZIALNOŚCI polegająca na tym, że każda ze stron jest coraz bardziej przekonana, iż to wyłącznie z winy przeciwnika nie można się porozumieć, „gdyby on się zmienił, ja też byłbym lepszy” (jednak oczekiwanie na ustąpienie drugiej strony może trwać bardzo długo). ZUBOŻENIE SUBIEKTYWNEJ REPREZENTACJI KONFLIKTU polegające na tym, że w miarę jego trwania następuje „spłaszczanie” obrazu problemu. Staje się on jednowymiarowy, stronniczy i nazbyt uproszczony. Dzięki temu jest jednak uzyskiwany spokój wewnętrzny, wynikający z przekonania o swej racji. 7 Postawy i ich trwałość czyli czym jest dysonans poznawczy Postawa to struktura obejmująca przekonania, stosunek emocjonalny oraz dyspozycję do określonego zachowania człowieka wobec innych, jak również w stosunku do przedmiotów, faktów, zjawisk itp. W życiu często spotykamy z postawami, które chcielibyśmy zmienić bądź przynajmniej zrozumieć przyczyny ludzkich decyzji. Jak olbrzymie znaczenie dla funkcjonowania menedżera ma zdolność do trafnego i racjonalnego podejmowania decyzji i wynikająca z tego pozytywna postawa wobec pracy, nikogo przekonywać nie trzeba. A jednak psychologia dostarcza wielości dowodów na to, iż z istoty natury ludzkiej wynika zdecydowanie bardziej skłonność do irracjonalności niż racjonalności. Dlaczego tak się dzieje? Jednym z najistotniejszych ustaleń dotyczących postaw jest fakt, że ludzie pragną być racjonalni i konsekwentni, nawet jeżeli ten stan uzyskują za pomocą nieracjonalnych mechanizmów. Prześledźmy zatem pułapki procesów decyzyjnych: Po pierwsze: DYSONANS POZNAWCZY, Zjawisko odkryte przez Leona Festingera. Wykazał on, że jeżeli występuje niezgodność między przynajmniej dwoma przekonaniami, wówczas dążymy intensywnie do jej usunięcia. W jaki sposób? Prześledźmy na przykładzie palacza, który pali papierosy, a jednocześnie nieustannie jest bombardowany informacjami o tym, że palenie papierosów jest szkodliwe. Zatem stan dysonansu poznawczego będzie redukował następująco: PIERWSZYM SPOSOBEM jest bagatelizowanie jednej z informacji, np. przekonuje siebie, że palenie papierosów wcale nie jest szkodliwe, a w ogóle to wokół jest tyle zagrożeń o wiele bardziej niebezpiecznych. DRUGIM SPOSOBEM jest wykazanie, że sprzeczność pozostaje pozorna, dzięki przyjęciu dodatkowego założenia, np. palenie papierosów jest szkodliwe, ale tylko w wykonaniu nieodpowiedzialnych nałogowców, do których się nie zaliczam. KAŻDA DECYZJA TWORZY SYTUACJĘ DYSONANSU, DOKONUJEMY BOWIEM WYBORU MIĘDZY DWOMA WARIANTAMI. Prawidłowości: OSOBY O WYSOKIEJ SAMOOCENIE (pozytywnym obrazie własnej osoby) po podjęciu decyzji podwyższają atrakcyjność wybranego materiału i zmniejszają atrakcyjność wariantu odrzuconego (tzw. słodkie cytryny). OSOBY O NISKIEJ SAMOOCENIE (negatywnym obrazie własnej osoby) po podjęciu decyzji zmniejszają atrakcyjność wybranego wariantu odrzuconego (tzw. kwaśne winogrona). 8 i zwiększają atrakcyjność wariantu Po drugie: ILUZJE DECYZYJNE, CZYLI PRZEGLĄD SPOSOBÓW UTRWALANIA NIE ZAWSZE PRAWIDŁOWYCH POSTAW: ILUZJA EKSTRAPOLACJI polegająca na przyjmowaniu założenia, że dotychczas występujące tendencje będą kontynuowane, co prowadzi do powielania raz przyjętych rozwiązań, bez względu na ich skuteczność w nowych, zmiennych warunkach. Iluzja optymizmu (Monte Carlo) tendencja do uznawania, że zdarzenia cenne są bardziej prawdopodobne oraz, że po serii niepowodzeń wzrasta prawdopodobieństwo sukcesu. ILUZJA KOLUMBA polegająca na tendencyjnym doborze i selekcji informacji w celu uzasadnienie wybranego wariantu. ILUZJA KONTROLI polega na wierze w możliwość kontrolowania zdarzeń losowych, np. lekki rzut kostką = mała liczba, silny rzut kostką = duża liczba. ILUZJA JEDNOMYŚLNOŚCI (syndrom grupowego myślenia). Każdy z członów grupy decydentów wypowiada się w sposób wyłącznie podtrzymujący słuszność decyzji, broni jej, zachowuje krytyczne uwagi dla siebie. W efekcie dokonany wybór jest bezkrytyczny, jednostronny i uproszczony. 9 INTELIGENCJA Inteligencja poznawcza Inteligencja to zdolność przystosowywania się do nowych wymagań przez odpowiednie wykorzystanie środków myślenia. Inteligencja jest zdolnością do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków. Inteligencja ogólna- zespół sprawności, głownie myślenia, umożliwiający jednostce rozwiązywanie nowych zadań, korzystanie z własnego doświadczenia, a w oparciu o nie przystosowywanie się do warunków środowiskowych i przekształcanie tych warunków dla swoich potrzeb. Inteligencja to zdolność rozumienia relacji istniejących między elementami i dostosowania się do nich, tak by osiągnąć swój cel. Wyróżniamy inteligencję abstrakcyjną (konceptualną), praktyczną i społeczną. Inteligencja płynna- zależy od czynnika genetycznego i jest zdeterminowana właściwością fizjologiczną struktur nerwowych w mózgu. Rozwija się do osiągnięcia dojrzałości. Ujawnia się w rozwiązywaniu zadań, w których chodzi o ujmowanie stosunków między elementami. Inteligencja skrystalizowana- powstaje jako wynik doświadczeń i uczenia się nakładających się na inteligencję płynną. Ma związek z wiekiem i kulturą, z której człowiek pochodzi. Rozwija się do okresu starości. Wyraża się poprzez zdolności werbalne, liczbowe i zdolność rozumienia opartą na logice. Inteligencja emocjonalna znajomości własnych emocji (samoświadomość/metanastrój) kierowaniu własnymi emocjami zdolności do automotywacji prawidłowym rozpoznawaniu emocji u innych osób (empatia) nawiązywaniu i podtrzymywaniu owocnych związków z innymi 10 Osobowość i kryteria jej dojrzałości Osobowość rozumiana jest jako zespół cech psychicznych opisujących zachowania człowieka lub jako zespół postaw wyznaczających te zachowania. Inny sposób rozumienia osobowości określa ją jako zespół wewnętrznych warunków (mechanizmów) determinujących zachowanie się ludzi. We wszelkich rozważaniach nad osobowością istotne znaczenie mają dwa związane ze sobą zagadnienia: 1.Co sprawia, że ludzie zachowują się podobnie? 2.Co sprawia, że ludzie zachowują się różnie? Osoba Jest to konkretna jednostka ludzka. Osobowość To konstrukcja naukowa stworzona po to, by na płaszczyźnie naukowej wytworzyć pogląd na sposób bycia i funkcjonowania organizmu psychofizjologicznego, jakim jest osoba ludzka Osobą się jest. Osobowość się ma. Cechy osoby dorosłej: Spójny wzorzec zachowania Świadomy charakter cech Racjonalizm Funkcje apropriacyjne Cechy osoby zaburzonej: Brak świadomości celu działania Motywowanie się zdarzeniami z przeszłości Cechy jednostki dojrzałej: Tworzenie planów Akceptacja siebie i innych Poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego Realizm siebie i rzeczywistości 11 Kryteria dojrzałej osobowości Podkreślając, iż istotą zdrowej osobowości jest jej dojrzałość, Allport (twórca jednej z ważniejszych w historii psychologii teorii osobowości) opisał siedem kryteriów dojrzałości. Należą do nich: Udzielanie się na zewnątrz - angażowanie się w aktywność jest cechą dojrzałej osobowości. Im bardziej człowiek włącza się w różnego typu działania związane z innymi ludźmi, ideami lub zadaniami, jego osobowość będzie zdrowsza; Okazywanie ciepła w relacjach z innymi ludźmi - istnieją dwie podstawowe postacie ciepła w relacjach międzyludzkich. Jedna dotyczy kręgu osób najbliższych (rodziców, dzieci, partnerów i bliskich przyjaciół) i wyraża się w umiejętności budowania atmosfery intymności, bliskości oraz w przeżywaniu uczucia miłości jako doznania bezwarunkowego. Drugi rodzaj ciepła dotyczy relacji z innymi ludźmi polegający na umiejętności rozumienia, współodczuwania różnych emocji w uniwersalnych sytuacjach ludzkiej egzystencji oraz na postawie tolerancji pozbawionej tendencji do zbyt pochopnego oceniania innych; Poczucie emocjonalnego bezpieczeństwa - wiąże się z realistycznym poziomem samoakceptacji, który obejmuje zarówno umiejętność optymistycznego godzenia się z własnymi słabościami jak i tolerancją na różnego typu frustracje; Realistyczne spostrzeganie rzeczywistości -człowiek dojrzały stara się obiektywizować swoje spojrzenie na świat. Porównuje je z percepcją innych ludzi, potrafi rozróżniać to co widzi i rozumie, od tego czego chce, potrzebuje lub czego się boi; Potrzeba posiadania kompetencji - jest to nabywanie nowych lub doskonalenie już posiadanych umiejętności; Otwartość na opinie innych ludzi - dla zdrowej osobowości jest to bogate źródło pogłębiające rozumienie samego siebie i własne relacji z innymi ludźmi; Umiejętność budowania własnej filozofii życia - wyraża się zdolnością do udzielania sobie sensownej odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące powodów, dla których żyję. Jest to umiejętność budowania odległych planów, uwzględniających świat celów, wartości, własnej motywacji i poszukiwania sensu własnego istnienia. 12 Wymiary osobowości według Eysencka Neurotyczność - labilność emocjonalna związana zwykle z zaburzeniami w sferze motywacyjnej. Łączy się z dużymi napięciami emocjonalnymi, które w zachowaniu mogą objawiać się np. zmiennością nastrojów, nadwrażliwością, skłonnością do popadania w depresję, obniżonym poczuciem własnej wartości, krytykanctwem itp. Ekstrawersja - skłonność do kierowania uwagi na świat zewnętrzny, duża aktywność skierowana na zewnątrz, łatwość wyrażania swoich myśli lub uczuć oraz brak zahamowań przy nawiązywaniu kontaktów z ludźmi. Introwersja – cecha osobowości polegająca na braku zainteresowania światem zewnętrznym i praktyczną działalnością, na skupianiu się na własnych przeżyciach wewnętrznych, powściągliwości w wyrażaniu uczuć i niechęci do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi. Introwersja stanowi odwrotność ekstrawersji. Psychotyzm - cecha ta pozwala na ocenę stopnia uspołecznienia, a w tym stosunku do obowiązujących norm, przepisów prawa i ludzi. Niskie i bardzo niskie wyniki wskazują na bardzo dobry stopień uspołecznienia, silną internalizację pełnego procesu socjalizacji. Typy osobowości według Eysencka Osobnicy w normie psychicznej charakteryzują się przeciętnymi wynikami w skali neurotyczności i średnimi lub nieco wyższymi w skali ekstrawesji. Najlepiej przystosowani uzyskują niskie wyniki w skali neurotyczności, średnie lub nieco wyższe w skali ekstrawersji. Ekstrawertycy mają niskie lub przeciętne wyniki w skali neurotyczności i wysokie wyniki w skali ekstrawersji . Introwertycy mają niskie lub przeciętne wyniki w skali neurotyczności i niskie w skali ekstrawersji . Neurotycy mają wysokie wyniki w skali neurotyczności i przeciętne lub nieco wyższe w skali ekstrawersji. Psychopaci uzyskują wysokie wyniki ekstrawersji. w skali neurotyczności i wysokie w skali Psychostenicy (dystymicy ) mają wysokie wyniki w skali neurotyczności i niskie w skali ekstrawersji. 13 TEMPERAMENT Temperamentem nazywamy podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się przede wszystkim do formalnych charakterystyk (energetycznych i czasowych) reakcji i zachowań. Cechy te ujawniają się już w dzieciństwie i mają swój odpowiednik w świecie zwierząt. Choć pierwotnie uwarunkowany wrodzonymi mechanizmami neurobiochemicznymi, podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i specyficznych dla jednostki oddziaływań między genotypem a środowiskiem. Opisuje go sześć cech- czynników pierwszego rzędu: -żwawość ŻW (tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa aktywności i łatwej zmiany jednego zachowania w inne odpowiednio do zmian w otoczeniu -perseweracja PE (tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca, który to zachowanie wywołał -wrażliwość sensoryczna WS (zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o małej wrażliwości stymulacyjnej) -reaktywność emocjonalna RE (tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej) -wytrzymałość WT (zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności i/lub w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej) -aktywność AK (tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej z otoczenia 14
