1 JADWIGA PUZYNINA Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229 J

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229
Jęctjk..a Kultura • tom 14 • Wrocław 2000
JADWIGA PUZYNINA
Uniwersytet Warszawski
Uczucia a postawy
we współczesnym języku polskim
Uczucia i postawy w ujęciu psychologów i socjologów
Zarówno uczucia, jak i postawy stanowią przedmiot żywego zainteresowania wielu
dyscyplin naukowych. Uczucia - przede wszystkim psychologii i lingwistyki, postawy psychologii i socjologii.
Podstawowy podział u c z u ć przyjmowany w pracach językoznawczych (przede
wszystkim Iwony Nowakowskiej-Kempnej l986 i l995) to podział na uczucia o
charakterze zdarzeniowym, czyli afekty (np. złość, zaskoczenie) oraz uczucia o
charakterze dyspozycji psychicznych, do których zalicza się usposobienia (np. niewesołe,
pogodne), nastroje (np. smutku, radości) oraz uczucia-posta-wy (np. niechęć, życzliwość,
przyjaźń, fascynacja)1; wszystkie wymienione grupy - czasowo nieaktualne - ujmowane
są jako dyspozycje do afektów.
Psychologowie dzielą uczucia m.in. na n i ż s z e (do nich należą gniew i tkliwość)
oraz w y ż s z e (np. przyjaźń, wdzięczność, bezinteresowna miłość) (por. np. Mądrzycki
1977: 25), w zależności od typu potrzeb, na jakie stanowią one reakcje.
Inny znany podział wprowadza trzy typy uczuć: u c z u c i a p r o s t e -przykrości i
przyjemności, w z r u s z e n i a, do których należą gniew, strach, smutek, radość, a także
pragnienie, głód, napięcie seksualne, oraz u c z u c i a z ł o ż o n e - inaczej wyższe (tylko
ludzkie, związane z kulturą), zwane też emocjami (wśród nich np. miłość, przyjaźń,
zazdrość, chciwość).
Znany jest również wśród psychologów podział uczuć ze względu na czas ich
trwania. Włodzimierz Szewczuk (1990: 488) wyróżnia na tej zasadzie a f e k t y o
krótkim, n a s t r o j e o średnim i u c z u c i a o długim czasie trwania.
Termin uczucia-postawy Iwona Nowakowska-Kempna przejęła, jak sądzę, od Lidii Jordan-skiej, która
posługiwała się nim w artykule Próba leksykograficznego opisu znaczeń grupy rosyjskich słów oznaczających
uczucia (Jordanskaja 1972:106), odwołując się do (zapewne rosyjskich) podręczników psychologii. Niektóre z
wymienianych przez Nowakowską-Kempną uczuć-postaw (aprobata, uznanie, afirmacja), a także afektów
(kłopot, nastawiać się na coś) trudno w ogóle w moim pojęciu zaliczyć do uczuć.
1
2
JADWIGA PUZYNINA
Wśród uczuć bywają wyodrębniane n a m i ę t n o ś c i cechujące się dużą intensywnością
i siłą napięcia (por. Gerstman 1969: 123).
Janusz Reykowski (1992: 13-14) posługuje się wyłącznie terminem emocje, przy
czym wyróżnia w „procesach emocjonalnych" trzy składniki: a f e k t y w - n y, czyli
„stan przyjemności lub przykrości wywołany przez zetknięcie z jakimś czynnikiem", p o
b u d z e n i o w y ( o r ó ż n e j sile) i t r e ś c i o w y, „związany z oceną tego, jak jest
zaadresowany czynnik oddziałujący na jednostkę"; może on dotyczyć sfery potrzeb
organizmu (por. we wcześniejszych pracach „uczucia niższe"), potrzeb „Ja", a także sfery
różnego typu wartości wyznawanych przez podmiot - tu byłoby miejsce dla tzw. uczuć
wyższych (Reykowski 1992: 13-14).
Ogólnie można stwierdzić, że terminologia opisów uczuć w pracach psychologów
nie jest w pełni ustabilizowana i jednoznaczna2.
W psychologii i filozofii uczucia traktuje się jako jeden z typów przeżyć mentalnych
dostępnych tylko w introspekcji lub badaniach eksperymentalnych. Lingwiści
podkreślają ich niedefiniowalność w ścisłym znaczeniu tego słowa. Eksplikacje uczuć
przez nich konstruowane mają charakter opisów typowych przyczyn i elementów
mentalnych towarzyszących uczuciom (por. np. Jordanskaja 1972: 113 i in.; Wierzbicka
1971: 32 i in.; 1972: 61-64; 1992: 122 i in.). Dla prac opartych na teoriach kognitywizmu
szczególnie charakterystyczne są opisy uczuć wskazujące na towarzyszące im stany
fizjologiczne oraz na sposoby ich wyrażania gestem i mimiką (por. np. Lakoff 1987;
Nowakowska-Kempna 1995; Mikołajczuk 1996). Również psychologów interesują
motywacje uczuć, sposób ich wyrażania, powiązania uczuć z doznaniami
fizjologicznymi.
P o s t a w y (niem. Einstellung, Haltung, fr. attitude, ang. attitude) - pojęcie
wprowadzone do psychologii na przełomie XIX i XX wieku, a nieco później do
socjologii, stanowią istotne dla obu tych nauk konstrukty pojęciowe, różnie definiowane.
Na ogół wyodrębnia się pięć głównych typów definicji postaw:
1) definicje o charakterze behawioralnym; postawy rozumie się tu jako prawdopodobieństwo występowania określonych zachowań w danej sytuacji bodźcowej (por.
D. Campbell, B.F. Green, W. M. Fuson)3;
2) definicje upatrujące najistotniejszy element postaw w ich motywach (por. T.
Newcomb, E.J. Shoben, L.F. Shaffer);
3) definicje o charakterze poznawczym, których autorzy uznają za konstytutywny
składnik postaw przekonania ich subiektów (por. M. Rokeach, L.W. Ferguson, N.A.
Prońko);
4) definicje o charakterze ewaluatywnym, akcentujące składnik oceniający
postaw, przy czym dla niektórych badaczy nie wiąże się on w sposób konieczny
W prowadzonej przez młodych psychologów w styczniu 1997 roku audycji telewizyjnej używano np. terminu
emocje na oznaczenie uczuć prostych (niższych), a termin uczcia rezerwowano dla procesów złożonych (według
jednego z prowadzących - odróżniających ludzi od zwierząt).
3
Typy definicji postaw oraz reprezentatywne dla nich nazwiska uczonych podaję za Stefanem Nowakiem
(1973: 18-22) i Tadeuszem Mądrzyckim (1977: 16-18).
2
Uczucia a postawy w języku polskim 3
z uczuciami (por. P.E. Breer i E.A. Lock), dla innych natomiast oceny są z natury rzeczy
elementami uczuciowymi (Stefan Nowak);
5) definicje o charakterze afektywnym, których autorzy pozytywne lub negatywne
uczucia, nie zaś oceny, traktują jako najistotniejszy element postawy (m.in. L.L.
Thurstone, J.P. Guitford, M.J. Rosenberg).
Definicja Tadeusza Mądrzyckiego, autora pracy Psychologiczne prawidłowości
kształtowania się postaw, wiąże w całość różne wymienione tu elementy, poza
ewaluacyjnymi. Brzmi ona następująco: „postawę można określić jako względnie stałą i
zgodną organizację poznawczą, uczuciowo-motywacyjną i behawioralną podmiotu,
związaną z określonym przedmiotem czy klasą przedmiotów" (Mądrzycki (1977: 18).
Stefan Nowak włącza do swojej definicji wszystkie wymienione elementy. Pisze:
„Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych
dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz
ewentualnie towarzyszących tym emocjonalnie oceniającym dyspozycjom względnie
trwałych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwałych
dyspozycji do zachowania się wobec tego
przedmiotu" (1973: 23).
Według teoretyków postaw podstawowe ich wymiary to: pozytywność ne-gatywność oraz „siła". Częstym zjawiskiem są sytuacje konfliktu postaw jednego
subiektu. Psychologowie zwracają też uwagę na fakt, iż postawy zazwyczaj tworzą
pewne układy, jedne z nich są centralne (a zarazem szczególnie trwałe), inne peryferyjne
(mniej trwałe). Układy te stanowią jeden z istotnych elementów osobowości człowieka.
Językowy obraz polskich u c z u ć i p o s t a w dość znacznie odbiega od ich
opisów naukowych.
Charakterystyka językowa polskich leksemów:
uczucie, afekt, emocja, poczucie,
odczucie, wyczucie i przeczucie
l) Wiele stanów wewnętrznych, nazywanych w pracach naukowych (np.
No-wakowska-Kempna 1986 i 1985) uczuciami, nie daje się w języku ogólnym określić
leksemem uczucie; nie mówimy np. o uczuciu baranienia czy też osłupienia, uczuciu
depresji, kłopotu, aprobaty, przymusu, skruchy, wyrzutów sumienia (przymus, skruchę,
wyrzuty sumienia można czuć, odczuwać - ale odczuwa się także np. własną samotność,
niepotrzebność, wiatr (por. cytaty z SJPD) - a więc nie stany uczuciowe; podobnie czuć
można np. czyjąś obecność, czyjś wzrok na sobie, czuje się lub odczuwa ból, coś całym
ciałem, wszystkimi zmysłami). Baranienie, osłupienie, depresja, kłopot, aprobata nie
łączą się także i z czasownikami oznaczającymi czucie.
4
JADWIGA PUZYNINA
2) Określenie uczuć jako afektów nie mieści się w języku ogólnym - afekt jest
wyrazem przestarzałym lub terminem naukowym. Również zdarzenie nie da się powiązać
z uczuciem ani też z jego hiponimami: ani uczucia, ani żadnego z jego hiponimów nie
określamy nigdy jako zdarzeń, możemy mówić natomiast o p r z e ż y c i a c h
zaskoczenia, wzruszenia, radości czy też lęku. Przeżycia wewnętrzne to 'zdarzeniowe lub
długotrwałe - ale dynamiczne, wewnętrznie zmienne - reakcje psychiczne natury
uczuciowej lub uczuciowo-poznawczej na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne'.
Określenie uczucia stosujemy zarówno wobec krótkotrwałych przeżyć typu
zaskoczenia, jak i długotrwałych stanów wewnętrznych - miłości czy też sympatii.
Większość tzw. uczuć-afektów, a także uczuć-postaw daje się określić jako s t a n y
w e w n ę t r z n e - dotyczy to np. osłupienia, skruchy, wyrzutów sumienia, a także
takich „uczuć-postaw", jak: nostalgia, apatia, obojętność, depresja. Zarówno przeżycie
(wewnętrzne), jak też stan wewnętrzny to określenia nadrzędne wobec różnego rodzaju
uczuć4.
3) W języku literackim posługujemy się słowem emocje, oczywiście bez rozróżnienia wprowadzanego przez psychologów na uczucia - proste i emocje - złożone lub
(u innych) - odwrotnie. Szczególnie często posługujemy się przymiotnikiem emocjonalny
zamiast uczuciowy (mówimy o stanach emocjonalnych, emocjonalnych wypowiedziach
itd.). Zakres występowania emocji jest węższy niż uczucia, nie używamy tego leksemu z
dopełniaczem konkretyzującym. Powiemy: opanowało mnie uczucie gniewu czy radości ale nie emocja gniewu czy radości. Emocje nie mają też takiego zakresu określeń
metaforycznych, jak uczucia -nie opanowują, nie płoną, nie rozpalają się.
4) Anna Wierzbicka zwraca uwagę na szeroki zakres czasownika angielskiego to
feel, obejmujacego zarówno odczucia psychiczne, jak i fizjologiczne (Wierzbicka 1992:
177-178). To samo dotyczy polskiego czasownika czuć. Natomiast jeżeli mówimy np. o
u c z u c i u zmęczenia, mamy na myśli stan fizjologiczny, powiązany z psychicznym.
U c z u c i e bólu może być albo stanem, albo (zdarzeniowym) doznaniem fizycznym,
zmysłowym, ale także znajdującym swój wyraz w doznaniu psychicznym.
Ogólnie można więc opisać uczucia jako 'przeżycia lub stany psychiczne bądź też
psychofizyczne, stanowiące pewien typ reakcji na bodźce zewnętrzne i/lub wewnętrzne
(fizyczne, psychiczne lub duchowe), a przejawiające się zazwyczaj wyrazem twarzy,
gestami i/lub określonymi stanami fizjologicznymi i zachowaniami'. Określenie: „pewien
typ reakcji" świadczy o tym, że mamy tu do czynienia tylko z definicją cząstkową.
5) Pewne stany wewnętrzne określamy jako poczucie czegoś, por. poczucie krzywdy,
winy, niższości, odrzucenia (nie)zrozumienia, bezpieczeństwa, siły. Są to wyrażenia,
których parafrazy to 'poczucie tego, że ktoś (mnie) krzywdzi, odrzuca, (nie) rozumie, że
jestem bezpieczny, że jestem silny'. Chodzi tu więc
4
Szerzej na ten temat w podrozdz. „Hiperonimy postaw i uczuć", s. 20.
Uczucia a postawy w języku polskim 5
0 uczucie towarzyszące przekonaniu o jakiejś relacji podmiotu wobec otoczenia (np.
poczucie krzywdy, niższości) lub przekonaniu o własnych możliwościach (np. poczucie
siły czy też bezradności). Poczucie piękna to z kolei ' wrażliwość na piękno'; natomiast
poczucie humoru to frazeologizm oznaczający nie tylko 'wrażliwość na humor sytuacyjny
czy też językowy', ale także 'umiejętność tworzenia sytuacji i tekstów pełnych humoru'5.
W wielu wyrażeniach poczucie ma pierwszoplanowo znaczenie ' zdawania sobie z
czegoś sprawy, świadomości czegoś'; dotyczy to takich połączeń, jak: poczucie
rzeczywistości, (bez)sensu, czasu, poczucie powinności czy też poczucie
odpowiedzialności, własnej godności. Leksempoczucie nawiązuje w tych wyrażeniach do
czasownika czuć w znaczeniu 'uświadamiać sobie coś, zdawać sobie z czegoś sprawę'.
Takie znaczenie czasownika czuć jest odnotowywane przez słowniki języka polskiego
(SJPD, SJPSz), z dużą liczbą ilustrujących je użyć 6 . Powiązanie treści czuciowych i
świadomościowych, intelektualnych, uwidacznia się nie tylko w słowiańskim ćuti, ale też
w łac. sentire, a zwłaszcza w pochodnym od niego rzeczowniku sensus i jego
kontynuantach w językach romańskich
1 w angielskim7. Odbiór zarówno za pomocą zmysłów, jak też wewnętrznej wrażliwości
uczuciowej oraz intuicji to różne, często współwystępujące drogi poznania. Stąd łatwość
przechodzenia od czucia zmysłowego i wewnętrznego do czucia w sensie stanu
świadomości, opartego - co sugerują wyraźnie przykłady użyć - na poznaniu intuicyjnym.
Poznanie takie określa się zwykle jako oparte na wewnętrznym przekonaniu, bez pomocy
rozumowania lub (bezpośredniego) doświadczenia.
Poczucie nie występuje w liczbie mnogiej, co wiąże się z brakiem możliwości
mówienia o „poczuciu w ogóle", o „jakimś" poczuciu. Inaczej mówiąc, poczucie jest
leksemem składniowo i znaczeniowo niesamodzielnym: wymaga ono określenia
precyzującego jego rodzaj, jakość lub przedmiot. Określenie przedmiotu poczucia może
być wyrażane nie tylko rzeczownikiem w dopełniaczu, ale też zdaniem intensjonalnym z
że; np.: Nie dawało mu spokoju poczucie, że coś ważnego w jego życiu się skończyło.
W moim omówieniu pomijam leksemy samopoczucie oraz współczucie stanowiące hiponi-my - pierwszy z
nich czucia się, drugi uczucia.
6
Kamila Termińska nie mówi o tym znaczeniu, pisze natomiast m.in.: „Dla wypowiedzeń, w których pojawia
się czuć/poczuć/uczuć/odczuć, należy stwierdzić zarówno brak pozytywnego kryterium semantycznego
(warunek dostateczny) wspólnego im wszystkim, jak i semantycznego kryterium negatywnego (warunek
konieczny), ustanawiającego granicę między sensem wypowiedzeń konstytuowanych przez to wyrażenie a
sensem takich wypowiedzeń, w których czasownik ten nie występuje" (Termińska 1989: 9).
7
W łacińskim sensus widać dalszą ewolucję: oprócz znaczenia 'uczucia, odczucia' leksem ten ma również
znaczenie 'myśli i sposobu myślenia', atakże 'treści wiązanej z jednostką kodu lub też wypowiedzią', tj. tego, co
m y ś l o w o uświadamia sobie człowiek, mając do czynienia ze znakami. Kontynuację tego ostatniego
znaczenia odnajdujemy we francuskim sens i angielskim sense (które jednocześnie oznaczają m.in. 'zdolność do
percepcji zmysłowej').
5
6
JADWIGA PUZYNINA
6) Przeżycia i stany psychiczne stanowiące reakcje na bodźce zewnętrzne lub
wewnętrzne nazywamy też często odczuciami. Mówimy o odczuciach głodu, zimna, bólu,
odczuciach zmysłowych, smakowych, węchowych, ale także o odczuciu braku, wstrętu czy
też bliskości. Określenia dopełniaczowe odczuć najczęściej odnoszą się do ich przyczyn,
nie zaś ich hiponimów (por. odczucie zimna, braku, własnej słabości, niepotrzebności
itp.). Odczucia mają - w odróżnieniu od uczuć - bardzo niewiele jednowyrazowych
hiponimów. Wydaje się, że odczuciami można nazwać np. wstręt, obrzydzenie,
zdziwienie, może zachwyt. Odczucia, podobnie jak wrażenia 8 , nie obejmują całej
różnorodności reakcji uczuciowych na bodźce, choćby takich przeżyć i stanów
wewnętrznych, jak: gniew, radość, smutek czy też tęsknota. Oba te leksemy (tj. odczucie i
wrażenie) mogą natomist dotyczyć intelektualno-oceniających reakcji na rzeczywistość.
Na pytanie o odczucia lub wrażenia związane z oglądanym spektaklem teatralnym można
odpowiedzieć: Bardzo mi się podobał, albo też: Wydaje mi się, że ten reżyser dobrze
rozumie współczesność.
Odczucia, w odróżnieniu od uczuć i poczuć, nie miewają na ogół charakteru
duratywnego, są najczęściej jednorazowe lub iteratywne (nie powiemy np.: Charakteryzuje go trwałe odczucie wstrętu wobec obłudy i zakłamania. Zdanie to jest
akceptowalne, jeśli odczucie zamienimy w nim na uczucie). Natomiast podobnie jak
uczucie, odczucie ma liczbę mnogą i może występować samodzielnie, bez bliżej
precyzujących określeń. W zdaniu takim, jak np.: Nie chcę w tej chwili mówić o swoich
odczuciach chodzi o j a k i e ś , bliżej nieokreślone odczucia. W zdaniu takim zamiast
odczuć mogłyby znaleźć się uczucia lub wrażenia (ale nie *po-czucia).
7) Rzeczownikami współrdzennymi znaczeniowo najbardziej oddalonymi od
uczucia są wyczucie i przeczucie. Oba nawiązują do czasownika czuć w znaczeniu '
uświadamiać coś sobie na podstawie poznania za pomocą intuicji lub instynktu'. Mówimy
o wyczuciu sytuacji, współczesności, niebezpieczeństwa, barwy, dźwięku, artyzmu, stylu,
rytmu. Mówimy też, że ktoś coś robi na wyczucie lub bez wyczucia. Wyczucie często
określamy wartościująco, jako dobre, świetne, niezwykłe, rzadkie, słabe. Stanowi ono
określenie pewnego stanu psychicznego albo też pewnej potencji człowieka: jego daru,
możliwości, zdolności do... Jest to zdolność do zdawania sobie sprawy z tego, jakie coś
jest, jak należy z czymś postępować, zdolność - czy też stan wewnętrzny - jedno i drugie
oparte na intuicji lub instynkcie, którym może, ale bynajmniej nie musi towarzyszyć
uczucie 9 . Wyczucie, podobnie jak poczucie, jest leksemem niesamodzielnym i nie
występuje w liczbie mnogiej.
Leksemy wrażenie i doznanie, bliskie znaczeniowo odczuciu, pozostają poza obrębem przedstawianych tu
analiz, przede wszystkim ze względu na ograniczenie objętości artykułów w tym tomie.
9
Instynkt, w odróżnieniu od intuicji, rozumiany jest jako wrodzona zdolność żywych organizmów do zachowań
celowych, o pozytywnych dla danego organizmu skutkach.
8
Uczucia a postawy w języku polskim 7
Przeczucia dotyczą zawsze przyszłości. Mówimy o przeczuciach rychłych zmian,
niezwykłych zdarzeń, przeczuciach śmierci, upadku, nieszczęścia. Określamy je jako
niejasne, tajemnicze, niedobre, złe, złowieszcze, niepokojące. Skarżymy się, że nas
trapią, nękają, opadają. Jak widać, najczęściej, choć nie zawsze, mamy do czynienia z
przeczuciami dotyczącymi niedobrych (w naszym mniemaniu) wydarzeń i stanów
rzeczy.
Przeczucie, podobnie jak poczucie, otwiera miejsce dla zdań z że; mówimy: Mam
przeczucie, że stanie się coś niedobrego. Niepokoiło go przeczucie, że to szczęście nie
potrwa długo. Leksem ten ma liczbę mnogą, może też samodzielnie nazywać jakieś bliżej
nieokreślone przeczucia (por. np. Moje przeczucia nigdy mnie nie mylą. Nie chcę
ujawniać moich przeczuć).
Przeczucie można określić jako oparte na intuicji, instynkcie i/lub uczuciach
przekonanie, że coś się stanie; przekonanie to może być niejasne; zazwyczaj towarzyszy
mu jakieś (najczęściej negatywne) uczucie. Tak więc w przeczuciu, podobnie jak w
wyczuciu i części użyć poczucia, na pierwsze miejsce wysuwają się stany świadomości;
uczucia mogą im towarzyszyć, ewentualnie je motywują. Pomostem między uczuciami i
stanami świadomości są instynkt i intuicja - nie poddające się rozumowaniu, w całości nie
do końca zbadane władze poznawcze człowieka.
Zarówno przeczucie i wyczucie, jak też poczucie - nie mają hiponimów
jed-nowyrazowych.
Postawy w języku ogólnym
Do nazw postaw zaliczamy np. tolerancję, akceptację, aprobatę, dezaprobatę,
szacunek, lekceważenie, zaangażowanie, lojalność, pokorę.
Postawy są mniej lub bardziej długotrwałe (np.: Przez całe życie charakteryzowała
go postawa tolerancji i życzliwości wobec ludzi, ale też: W momencie powstania
Solidarności postawa większości społeczeństwa była wobec niej zdecydowanie
aprobująca). Jak widać z tego ostatniego przykładu, możemy mówić o postawie
zbiorowości (uczucie w takim wypadku musi być użyte w liczbie mnogiej). Wiąże się to z
faktem, iż postawy podlegają stereotypizacji, natomiast uczucia są bardziej
zindywidualizowane (choć także w dużym stopniu wrażliwe na działanie „inżynierii
społecznej").
Postawy mówią najczęściej o czyichś poglądach, ocenach, wartościowaniach (czy
też dyspozycjach do nich), często powiązanych z uczuciami, i/lub o gotowości lub
skłonności do pewnych pozajęzykowych zachowań, a nawet o samych powtarzalnych
zachowaniach podmiotu. Ich znaczenie w języku ogólnym (opisane w poprzednim
zdaniu) jest więc bliskie temu, jakie daje się wyczytać z definicji Stefana Nowaka (por. s.
11). W zdaniu typu: Świadectwem an-tyklerykalnej postawy Kowalskiego są jego
wypowiedzi drukowane w „ Gońcu"
8
JADWIGA PUZYNINA
albo też w zdaniu typu: Sprawdzianem krytycyzmu (inaczej: krytycznej postawy) Nowaka,
jest dla mnie jego opracowanie stanu badań w pracy doktorskiej - postawy
(antyklerykalna i krytyczna) są wyraźnie językowo wyrażanymi wartościowaniami
pewnych obiektów. Inaczej mówiąc - głównym węzłem dostępu do matrycy domen
stanowiącej ramę kognitywną tych postaw10 jest węzeł dyspozycji (w sensie skłonności,
w drugim przykładzie może także zdolności) do ocen. W zdaniach typu: Patriotyczna
postawa Piotra sprawdziła się w czasie ostatnich wydarzeń - głównym węzłem dostępu
jest 'gotowość różnych zachowań składających się na pojęcie patriotyzmu'. W zdaniach
typu: Od dawna obserwuję z przykrością bierną postawę naszego społeczeństwa węzłem
dostępu do bazy będzie 'skłonność do zachowań (polegających na braku działania) lub też
takie właśnie zachowania', a w zdaniu: Intelektualna postawa Piotra polega na stawianiu
sobie i innym podstawowych pytań egzystencjalnych węzeł ten stanowi 'powtarzalna
czynność (stawiania pytań)' .
Cechy konieczne postawy to jej zawsze ludzki (indywidualny lub zbiorowy)
podmiot11 oraz obiekt, który musi być dla podmiotu w jakiś sposób ważny. Obiektami
postaw mogą być ludzie (np. jego postawa wobec współmałżonka), ich idee, problemy,
teorie (postawa wobec idei niepodległości, problemu niepodległości, wobec
strukturalizmu), także instytucje (postawa wobec państwa), wydarzenia (postawa wobec
powstania styczniowego), stany rzeczy (postawa wobec przewagi przeciwnika), zjawiska
społeczne (postawa wobec współczesnej cywilizacji), różnego typu teksty i ich treści
(postawa wobec ustawy aborcyjnej, czyichś zarzutów, wobec twórczości romantyków).
Obiektami postaw nie bywają, jak się wydaje, rośliny, przedmioty, a także poszczególne
gatunki zwierząt, indywidualne ich okazy, indywidualne znaki różnego rodzaju,
poszczególne dzieła sztuki. Wszystkie one mogą natomiast stanowić przedmioty uczuć.
Łączliwość leksykalna rzeczownika postawa jest bardzo szeroka. W poprzednim
akapicie mogliśmy to stwierdzić na przykładzie wyrażeń obejmujących obiekty postaw.
Łączliwość z osobowymi wykładnikami podmiotów postaw w dopełniaczu (postawa
Piotra, ministra, tego żołnierza itd.) jest właściwie nieograniczona. Rzadziej podmiot
wyrażany jest przymiotnikiem odrzeczowniko-wym (np. postawy rodzicielskie i
nauczycielskie w naszej szkole są sobie bliskie). Przymiotnik odrzeczownikowy tego typu
częściej wyraża postawę 'charakterystyczną dla kogoś, jakiejś grupy społecznej'(np.: To
typowa postawa żołnierska, uczniowska, urzędnicza), lub 'taką, jaka jest zazwyczaj
charakterystyczna dla pewnych ludzi, ich grup' (np. Piotra cechuje postawa rycerska,
harcerska, bur-szowska - choć nie jest on rycerzem, harcerzem ani burszem). Dopełniacz
w wyrażeniach typu postawa ministra, żołnierza może również określać postawę 'cha
Terminy i pojęcia, którymi się tu posługuję, są charakterystyczne dla lingwistyki kognitywnej w ujęciu
Ronalda W. Langackera (por. Langacker 1987; Fife 1994: 24-27).
11
Podmiotami postaw nie mogą być oczywiście małe dzieci, ponieważ postawy wymagają zaangażowania
intelektualnego.
10
Uczucia a postawy w języku polskim 9
rakterystyczną dla ministra czy też żołnierza (którym się jest)' lub 'taką, jaka charakteryzuje ministrów czy też żołnierzy (choć nie jest się żadnym z nich)'. Oba te odcienie
znaczeniowe mogą występować również w wyrażeniach typu postawa oświeceniowa,
marksistowska, liberalna (tj. 'charakterystyczna dla oświecenia, marksizmu,
liberalizmu'12).
Przymiotniki odrzeczownikowe mogą też charakteryzować postawy z punktu
widzenia ich składników (postawa uczuciowa, intelektualna, oceniająca) oraz zakresów
kultury, do których się odnoszą (postawa religijna, naukowa, filozoficzna). Różnego typu
przymiotniki mogą również bliżej określać stosunek do obiektu (np. postawa sceptyczna,
pesymistyczna, życzliwa, pokorna, niechętna, propań-stwowa, antydemokratyczna);
zazwyczaj jest to stosunek wartościujący. Nadawca tekstu może również
charakteryzować w sposób oceniający czyjeś postawy jako sympatyczne, groźne,
twórcze, niedojrzałe, bałwochwalcze, niezwykłe itd.
Dla rzeczownika postawa charakterystyczne jest, że może on występować w tekstach
bez wykładników podmiotu i obiektu, w zdaniach typu: Postawy są ważnym składnikiem
osobowości. Czy jest możliwa klasyfikacja postaw? Podmiotem postaw w obu tych
zdaniach są ludzie w ujęciu generycznym; są to postawy wobec wszelkich możliwych
obiektów lub też jakichś, jakichkolwiek obiektów. W zdaniach typu: O postawach
naszych polityków mówi się źle,będąto j a k i e ś bliżej nieokreślone postawy.
Łączliwość rzeczownika postawa z czasownikami jest również szeroka. Postawy
powstają, tworzą się, rodzą się, rozwijają się, dojrzewają, umacniają się i zanikają. W
postawach trwamy, rozumiemy je, postawy odpowiadają nam, rażą, bolą czy też oburzają
nas13.
Wyrazy bliskoznaczne wobec postawy
Do wyrazów takich należą stanowisko, nastawienie, stosunek.
Stanowisko jest aktem intelektualnym wyrażającym przekonania i oceny podmiotu,
często również w mowie lub na piśmie (powiemy np.: Jego stanowisko w tej konkretnej
sprawie było wyraźnie aprobujące). Nie jest ono dyspozycją ani przeżyciem
wewnętrznym. Jego podmiotami, poza poszczególnymi osobami, mogą być zbiorowości
typu warstwy społecznej, mogą też być zbiorowości zinstytucjonalizowane (por. np.
stanowisko senatu, rządu, Stowarzyszenia Dziennikarzy itp.), rzadziej: społeczeństwo,
naród, jakaś warstwa społeczna.
Konkretyzacja stanowiska nie bywa wyrażana rzeczownikiem w dopełniaczu. Może
ono być określane przymiotnikami i imiesłowami (stanowisko aprobujące, niechętne,
krytyczne, sceptyczne).
W wypadku postawy marksistowskiej i liberalnej za motywujące można uznać również nazwy osób ('postawa
właściwa marksistom, liberałom').
13
Pomijam tu łączliwość z czasownikami o znaczeniu (choćby genetycznie) metaforycznym - będzie o nich
mowa dalej.
12
10
JADWIGA PUZYNINA
Stanowisko zajmuje się tylko wobec pewnego stanu rzeczy, postawę, nastawienie i
stosunek ma się także wobec osób. Stanowisko, nastawienie ani też stosunek nie wyrażają
gotowości, a także skłonności do pewnych zachowań - dlatego też nie mówimy o
stanowisku ani nastawieniu opiekuńczym (tylko o postawie opiekuńczej), o nastawieniu,
stanowisku ani też stosunku biernym czy też czynnym (tylko o postawie biernej albo też
czynnej). Stanowisko poza sądami wartościującymi (charakterystycznymi również dla
postaw, nastawienia i stosunku) może zawierać konstatacje dotyczące jakiegoś stanu
rzeczy oraz sądy o charakterze normatywnym, z modalnością deontyczną - mówi o tym,
co należy, co powinno się czynić itp. Stanowisko to sposób wartościowania bądź treść
sądów (nie tylko wartościujących). Mówimy, że stanowisko formułuje się - często w
dłuższych tekstach - postawę można co najwyżej wyczytać z dłuższego tekstu.
Nastawienie i stosunek (do kogoś, czegoś) mogą być długotrwałe; można mówić np.
o wieloletnim niechętnym nastawieniu lub stosunku do kogoś. Jednakże żaden z tych
dwóch leksemów nie ma znaczenia ' elementu osobowości', właściwego postawie.
Stosunek do kogoś, czegoś (leksem niesamodzielny!) ma najogólniejsze znaczenie: może
określać nie tylko elementy poznania i ocen, ale również uczuć (por. stosunek uczuciowy
do swojego kraju); ma też najszerszą łączliwość: jego obiektami - poza tym wszystkim,
co stanowi obiekty postaw -może być także każdy konkretny człowiek, zwierzę, roślina
czy przedmiot oraz pojęcie czegoś (por. np. Stosunek Platona do pojęcia państwa), a
także nazwy i wyrażenia (por. np. Mój stosunek do słowa lojalizm jest niechętny). Takiej
łącz-liwości semantycznej postawy nie mają.
O metaforyzacji i metonimizacji postaw (w
zestawieniu z uczuciami)14
Uczucia są predykacjami, w których wyróżnionym elementem pojęciowym są
przeżycia lub stany uczuciowe powiązane zazwyczaj z węzłami wartościowania
(pozytywnego bądź negatywnego), często intensyfikacji bądź osłabienia, oraz obiektu
„czucia", a na drugim planie motywów bądź sytuacji powodujących to czucie i sposobów
jego przejawiania się. Dla uczuć - jak wiemy z licznych opracowań - charakterystyczne są
konceptualizacje metaforyczne związane właśnie czy to ze sposobem ich wyrażania, czy
też sposobem ich odczuwania (por. La
Pojęcie metaforyzacji jest tu użyte w jego szerokim, charakterystycznym dla ujęć kognitywnych znaczeniu:
dotyczy nie tylko metafor żywych, ale także genetycznych, w mniejszym lub większym stopniu
zleksykalizowanych, zawsze jednak pozostawiających możliwość deleksykalizacji, sięgania do znaczenia
(genetycznie) podstawowego.
14
Uczucia a postawy w języku polskim 11
koff 1987; Pajdzińska 1990; Nowakowska-Kempna 1995; Mikołajczuk 1996) (por.
wyrażenia dotyczące uczuć, które wzbierają w człowieku, przepełniają go, człowiek się w
nich pogrąża, spływają na człowieka itd.). Natomiast postawy nigdy nie są
konceptualizowane jako fala, morze, strumień. Postawy nie mogą też zawładnąć kimś ani
opanować kogoś, człowiek nie panuje nad nimi (jak nad uczuciami). Postawy nie są
animizowane jak uczucia, które się budzą, które się żywi, których jesteśmy głodni, które
umierają; postawy nie zapalają się, nie płoną, nie gasną ani bledną, nie są też czymś,
czego poszukujemy (jak wielu uczuć pozytywnych), ani czymś, czym się karmimy. Nie są
też czymś, co jest w człowieku, czy też w jego sercu; możemy powiedzieć: jest we mnie
uczucie radości, moje serce jest pełne radości, dobrych uczuć - nie możemy powiedzieć,
że *jest w kimś lojalność, akceptacja, a zwłaszcza że *ktoś jest pełen dobrych postaw.
Postaw nie czuje się, nie odczuwa ani przeżywa. Nie bywają one (jak uczucia) ślepe,
kapryśne ani też głębokie, gorące, serdeczne czy też miłe.
Postawy mogą być natomiast przemyślane, zasadnicze, nieugięte, niezachwiane,
ostrożne, chwiejne; określamy je też jako oburzające, haniebne, kontrowersyjne, a także
ładne, godne naśladowania. W odróżnieniu od uczuć przyjmujemy je lub zajmujemy,
możemy się z nich wycofywać - są więc metaforyzowa-ne jako miejsca, w których stoimy;
możemy je komuś narzucać, uwewnętrzniać je, internalizować, a więc ' wprowadzać do
wnętrza'; postawy mogą się tworzyć (ale nie budzić jak uczucia), można je też w sobie lub
w kimś kształtować, wypracować albo wyrobić (metafora artefaktów, nad którymi się
pracuje); można nimi, podobnie jak uczuciami, sterować (metafora ŁODZI). Postawy,
analogicznie jak ludzie, których cechują, mogą zwyciężać i ponosić klęski. Postawy mogą
-podobnie jak uczucia - odmalowywać się na twarzach ludzkich - mogą wyrażać się, także
na zasadzie świadomych decyzji, w gestach i postawach, w ich znaczeniu fizycznym, tj. w
postawach ciała ludzkiego. Mówimy np., że ktoś ukląkł w postawie pełnej szacunku, że
pochylił się z pokorą, wzruszył ramionami, dając wyraz swojej pogardliwej i pełnej
lekceważenia postawie wobec partnera dyskusji. Z przytaczanych zdań wynika, że słowo
postawa w obu wspomnianych tu znaczeniach, bywa metaforyzowane jako pojemnik
zawierający emocjonalne oceny typu lekceważenia, szacunku itp.
Ogólnie można stwierdzić, że metaforyka postaw jest uboższa i mniej poetycka niż
metaforyka uczuć. Z tego, co wiemy o zakresie metaforyzacji oraz odmienności określeń
wartościujących i intensyfikujących, wynika jasno, że postawy nie są w języku traktowane
jako żywioł, który trzeba opanowywać, że są stanami świadomymi, podległymi procesom
myślowym, wobec których można mieć zastrzeżenia i które można (także świadomie)
naśladować. Metaforyzowa-ne bywają jako pojemniki, jako przedmioty, które się
kształtuje, wyrabia, wypracowuje, jako miejsca, które się zajmuje, jako drzewa czy też
pomosty, które się nie uginają, (nie) chwieją.
12
JADWIGA PUZYNINA
Obraz językowy postawy a jej etymologia
Postawa, bliska budową morfologiczną niemieckiemu wyrazowi Einstellung,
pierwotnie miała znaczenie fizyczne, które łatwo wywieść od czasownika postawić.
Należy ona do wielkiej grupy derywatów od czas. stać, stawać oraz stawić (psł. *stojati,
*stavati; *staviti), grupy w różnych kierunkach zmetaforyzowanej; por. np.: stado, stadło,
stan, staja, stanowisko, postać, a od stawić, stawiać (z przedrostkami): staw, ustawa,
postawa, wystawa, zestaw, dostawa, a także postawa - pierwotnie 'to, jak się ktoś postawi'
czy też 'jak jest postawiony fizycznie' 15 . Pochodne od tego były znaczenia 'okazałej
postawy' (por.postawny), 'zewnętrznej postaci', 'min i gestów', '(pięknych) pozorów', a
także 'fizycznej postawy, wyrażającej jakieś cechy czy też stany wewnętrzne człowieka';
por. np.: „Przypatrzcie się panowie tej groźnej postawie" (Mickiewicz); także i dziś mówimy o postawie wyzywającej. U Norwida znajdujemy już wyrażenie postawa moralna,
odpowiadające współczesnemu, nas tu interesującemu znaczeniu tego wyrazu: „Cel determinacja, spokój, intencje, prawość-ducha; jest w tym absolutnie archaiczna postawa
moralna -" (Album Orbis w szkicu, powst. przed 1872 r., prawdopodobnie w latach
sześćdziesiątych XIX w.). Znaczenie to powstało w wyniku przesunięcia metonimicznego
- i wkrótce zostało, o czym była mowa, zaanektowane przez nauki społeczne.
Hiperonimy postaw i uczuć
Polak końca XX wieku wyodrębnia w swojej psychice cechy wewnętrzne lub
psychiczne - czyjąś cechą jest np. szczerość, zarozumiałość czy też łatwowierność;
stanywewnętrzne, psychiczne lub duchowe (np. stan frustracji, alienacji, depresji);
dyspozycje, inaczej potencje wewnętrzne lub psychiczne w sensie możliwości (np.
wyobraźnia), w sensie gotowości do czegoś (np. postawy), w sensie szczególnego daru
(np. wyczucie, intuicja) bądź w sensie skłonności (np. ofiarność, bojaźliwość, ufność);
czynności i procesy psychiczne (np. myślenie, wyobrażanie sobie czegoś); przeżycia
psychiczne (np. zaskoczenie, radość). Mówimy też o życiu wewnętrznym, psychicznym
czy też duchowym, o strumieniu tego życia, o jego elementach, np. wyobrażeniach,
przekonaniach, doznaniach, wrażeniach, i o elementach psychiki, np. przekonaniach,
uczuciach; mówimy wreszcie o władzach wewnętrznych, psychicznych lub duchowych,
mając na myśli rozum, wolę i uczucia, oraz o osobowości człowieka i jej elementach, do
których należą ludzkie cechy i dyspozycje (a wśród nich postawy).
Charakterystyczne jest, że te same elementy naszego życia wewnętrznego określamy
niejednokrotnie raz jako cechy, innym razem jako dyspozycje psy
Słownik staropolski nie notuje jeszcze leksemupostawa. Jego egzemplifikacja szesnasto-wieczna jest już
natomiast bardzo obfita.
15
Uczucia a postawy w języku polskim 13
chiczne (np. ofiarność czy bojaźliwość) lub elementy życia psychicznego (np. postawy,
poglądy); raz jako stany, innym razem jako przeżycia psychiczne (np. poczucie krzywdy,
zachwyt); raz jako przeżycia psychiczne, innym razem jako władze psychiczne (np.
uczucia). Dotyczy to także definicji słownikowych tych zjawisk, o różnie dobieranych
hiperonimach. Wszystko to wiąże się częściowo z hierarchicznym układem
przywoływanych hiperonimów, ale także z brakiem wyraźnych granic między
kategoriami, w jakich ujmujemy nasze stany mentalne, krzyżowaniem się treści i
zakresów wielu z nich. Przyczyną różnic w kategoryzacji może być nieostrość
znaczeniowa lub polisemia przyporządkowanych poszczególnym hiperonimom wyrazów
bądź też powierzchowne ich rozumienie przez osoby dokonujące takich
przyporządkowań.
Dla naszego tematu ważne jest stwierdzenie, że te same słowa są przez nas używane
czasem jako nazwy uczuć, czasem zaś jako nazwy postaw; wiąże się to z różnicami
dotyczącymi „podświetlania"16, wysuwania na pierwszy plan (a w tradycyjnym ujęciu traktowania jako genus proximum) różnych elementów tej samej sieci kognitywnej.
Mówiąc o miłości jako postawie, „podświetlam" węzeł dostępu: „gotowość do działania",
pozostający w relacji celowej z „dobrem innych" (a więc „gotowość działania dla dobra
innych"), na drugim planie węzeł uczucia i wartościowania tych, których się kocha.
Mówiąc o miłości w sensie uczucia - podświetlam węzeł pozytywnego uczucia dla X-a z
relacją intensywności, a drugoplanowo traktuję implikujące to uczucie wartościowanie i
gotowość działania dla dobra X-a. Posługując się Langackerowskim pojęciem
profilowania, możemy powiedzieć, że z tej samej bazy (sieci kognitywnej) nadawca
tekstu -w zależności od perspektywy - wyprofilowuje znaczenie miłości jako postawy
bądź też jako uczucia.
*
Z obserwacji użyć wyrazów nazywających ogólne pojęcia uczucia i postawy w
języku polskim wynika zasadnicza odrębność ich konceptualizacji. Postawy mogą, lecz
nie muszą zawierać elementów uczuciowych, a jeśli je zawierają, to jako elementy
drugiego planu. Wyrazy dające możliwość wyprofilowywania z bazy kognitywnej bądź
postawy, bądź też uczucia stanowią niewątpliwie kategorię przejściową między nimi. Jest
to jednakże kategoria przejściowa nie w sensie nieostrości granic między pojęciami
postawy i uczucia jako takimi, ale w sensie „wieloprofilowości" takich wyrazów, jak:
miłość, przyjaźń, pogarda, szacunek i innych. Użycie tych wyrazów wiąże się nierzadko z
nieświadomością samych nadawców co do tego, który z ich profili mają na myśli, i/lub z
niejasnością odbiorców dotyczącą sposobu ich użycia. Często dochodzi też do
nieporozumień między nadawcą i odbiorcą: nadawca może na przykład mieć na myśli
szacunek
16
Posługuję się tu metaforycznym określeniem często używanym w pracach z zakresu lingwistyki kognitywnej.
14
JADWIGA PUZYNINA
jako postawę, czasem zupełnie pozbawioną elementów pozytywnych uczuć, a nawet
łączącą się z uczuciami negatywnymi, natomiast odbiorca może w tymże kontekście
odczytywać słowo szacunek jako nazwę uczucia (por. wyrażenie uczucie szacunku).
Różnie może też być rozumiana przyjaźń: jako rodzaj uczucia, z którym (drugoplanowo)
wiąże się pewien sposób zachowań, lub też jako postawa: przede wszystkim gotowość do
określonych zachowań oraz pewien typ oczekiwań, którym (drugoplanowo) towarzyszą
pozytywne uczucia17.
Bibliografia
Fife James (1994), Wykłady z gramatyki kognitywnej, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, pod
red. H. Kardeli, Warszawa, s. 9-64. Gerstman
Stanisław (1969), Psychologia, Warszawa.
Jordanskaja Lidia (1972), Próba leksykograficznego opisu znaczeń grupy rosyjskich słów oznaczających
uczucia, przeł. J. Wajszczuk, [w:] Semantyka i słownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wrocław, s. 105-123.
Lakoff George (1987), Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal about the Mind, Chicago
Langacker Ronald W. (1987), Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1: Theoretical Prerequisites, Stanford.
Mądrzycki Tadeusz (1977), Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa.
Mikołajczuk Agnieszka (1996), Kognitywny obraz gniewu we współczesnejpolszczyźnie, „Etnolin-gwistyka", nr
8, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 131-145.
Nowak Stefan (1973), Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych, [w:] Teorie postaw,
pod red. S. Nowaka, Warszawa, s. 17-87.
Nowakowska-Kempna Iwona (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykładnikami predykatów uczuć,
Katowice
- (1995), Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Prolegomena, Warszawa.
Pajdzińska Anna (1990), Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu
świata, [w:] Językowy obraz świata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 87-107. Reykowski Janusz (1992),
Procesy emocjonalne. Motywacja. Osobowość, Warszawa. SJPD (1958-1969), Słownik języka polskiego, pod
red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa. SJPSz (1992), Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t.
I-III, wyd. VII, Warszawa. Szewczuk Włodzimierz (1990), Psychologia, Warszawa.
Termińska Kamilla (1989), Rodzina wypowiedzeń konstytuowanych przez czasownik czuć, „Prace
Językoznawcze US", nr 16, s. 8-27. Wierzbicka Anna (1971), Kocha, lubi, szanuje.
Medytacje semantyczne, Warszawa.
- (1972), Semantic Primitives, transl. by A. Wierzbicka and J. Besemeres, Frankfurt a.M.
- (1992), Emotions across cultures, [w:] Semantics, Culture and Cognition. Universal Human Concepts in Culture-Specific Configurations, New York - Oxford. Zaron Zofia (1985), Wybrane pojęcia etyczne w
analizie semantycznej. (Kochaj bliźniego swego), Warszawa.
Artykuł ten został napisany w 1997 roku, dlatego nie zawiera on odniesień do najnowszej literatury
przedmiotu, a także do obcych publikacji nieco wcześniejszych, do których autorka nie miała jeszcze w tym
czasie dostępu.
17
Uczucia a postawy w języku polskim 15
Emotions and Attitudes
in the Contemporary Polish Language
Summary
The paper contains an analysis of the words referring the general concepts of emotions and attitudes in
Polish language. It consists of a detailed linguistic description of the lexemes uczucie [feeling], afekt
[affectation], emocja [emotion], odczucie [impression], wyczucie [intuition], przeczucie [foreboding] and
postawa [attitude], of the range of their use, their formal properties as well as of their lexical and semantic
connectivity. Taking as a starting point the methodological presuppositions of cognitivism, the author analyses
the conceptualisation of emotions and attitudes in Polish language. The analysis shows that the
conceptualisation of emotions and of attitudes is significantly different. Emotions are expressed by means of
metaphors in which the concepts of rising, overflowing, immersion, flowing occur. The case of attitude is
different, however; the attitudes are expressed in metaphors signifying standing, retracting, withdrawing, and
are characterised by means of artefacts which can be a subject of conscious activity, i.e. one can shape them,
work on them, work them out. The metaphors pertaining to attitudes are less abundant and poetic than the ones
of feelings. Emotions are an element to be mastered; attitudes are a conscious state.
This leads to a conclusion that the contents and range of the categories by means of which we express our
mental states intersect. On the level of language the phenomenon of intersection shows itself in the fact that the
same words are used as the names for emotions and attitudes (e.g. love, friendship, scorn, respect). The speakers
are referring to something as an attitude or an emotion depending on the adopted perspective.
Translated by Adam Chmielewski
Sentiments et attitudes en langue polonaise moderne
Resume
La partie preliminaire de l'article est consacree ä la representation esquissee de la description des
sentiments (uczucia) en psychologie et en linguistique polonaise, de meme que les attitudes (postawy) dans la
litterature sociologique. Les sentiments, dans la litterature sci-entifique, sont decrits avant tout du point de vue
de leurs causes (leurs motivations) et des faęons de les exprimer, il est frappant de voir la diversite de leur
repartition et celle de la terminologie liee ä cette division. La signification de l'attitude (postawa), plus
facilement soumise aux rigueurs d'une definition, est caracterisee de differentes faęons dans la litterature sociologique. C'est la definition proposee par Stefan Nowak qui est la plus proche de cette interpretation du lexeme
dans le language general.
La description de tout un groupe de lexemes appartenant au langage polonais general constitue la partie
principale de cet article: le sentiment (uczucie), les synonymes et les sub-stantifs avant la meme racine et se
rapportant aux etats psychiques et l'attitude (postawa), et les mots ayant ä peu pres le meme sens. Elle est
constituee d'une caracteristique de metapho-risation et, dans le cas de l'attitude (postawa), des problemes de son
etymologie. Lauteur essaie de demontrer les differences et les resemblances de signification et de liaison des
lexemes: uczucie (le sentiment), poczucie (le sens), wyczucie (l'intuition), przeczucie (le pressen
16
JADWIGA PUZYNINA
timent), odczucie (['impression), de meme que:postawa (['attitude), stanowisko (lepoint de vue), nastawienie
(la disposition), et stosunek (le rapport) (par rapport ä quelque chose), elle se propose aussi de decrire
les relations entre les "heros principaux" de cette etude, les sentiments et les attitudes.
En soumettant ä une observation l'analyse de la signification de tous les lexemes lies aux
verbes sentir (czuć) (sauf le lexeme sentiment, uczucie), on observe le passage de leurs significations,
des emotions ä les jugements, bases sur l'intuition (p.ex. le sens de realite (poczucie rzeczywistości),
przeczucie, że stanie się coś złego (le pressentiment qu'un malheur adviendra). C'est un passage
caracteristique pour le verbe polonais sentir (czuć), de meme que pour ses correspondants dans
differentes langues europeennes.
L'auteur attire l'attention sur la faęon de proceder de divers specialistes, auteurs des
dic-tionnaires par exemples, qui classent differemment des sentiments et des attitudes varies dans
les categories dans lesquelles noux decrivons notre vie interieure, telles que p.ex. les traits
psy-chiques (cechy psychiczne), ou les dispositions psychiques (dyspozycje psychiczne) (cf. p.ex. les
qualifications differentes de la bienfaisance (ofiarność) ou de la timidite (bojaźliwość)), des epreuves
psychiques (przeżycia psychiczne) ou des etats interieurs (stany wewnętrzne) (cf. p.ex. les qualifications de
l'emerveillement, zachwyt). Ceci peut etre lie aussi bien au caractere trop flou des categories qu'ä
l'incertitude significative ou la polysemie des mots qui sont appliquees, et ä leur comprehension
superficielle par les personnes effectuant ces applications.
Se servant de l'appareil notionnel de Langacker, l'auteur essaie d'expliquer, ä la fin, le
mecanisme de presentation de certains etats interieurs (p.ex. amour ou respect), soit comme attitude,
soit comme sentiment.