Proponowane tematy scenariuszy

Palestyna i Fenicja w I tysiącleciu p.n.e.
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń zna:









korzyści płynące z położenia Palestyny i Syrii,
przyczyny częstej zwierzchności sąsiednich ludów nad mieszkańcami Palestyny i
Syrii,
przyczyny rozwoju produkcji i handlu w fenickich ośrodkach,
pochodzenie Fenicjan, Aramejczyków, Izraelitów i Filistynów,
czas przybycia plemion izraelskich z Egiptu oraz ustanowienia wśród nich monarchii,
cechy zamorskiego handlu Fenicjan dysponujących własną flotą,
innowacje kulturowe wprowadzone przez Fenicjan i Izraelitów,
dokonania ważniejszych postaci: patriarchów i proroków Izraela, królów Izraela i
Judy, królów fenickich i aramejskich, królów Asyrii i Babilonii, władcy Persów,
daty ważnych wydarzeń w historii Palestyny i Fenicji w I tys. p.n.e.
b) Umiejętności
Uczeń potrafi:






wyjaśnić oryginalność religii plemion izraelskich na tle wierzeń innych ludów oraz jej
ewolucję w kierunku monoteizmu,
omówić kierunki ekspansji handlowej Fenicjan,
uzasadnić znaczenie upowszechnienia alfabetu,
wskazać na mapie ważniejsze ośrodki: Tyr, Sydon, Gubal (Byblos), Jerozolima,
Samaria,
uzasadnić powody przyczynienia się Fenicjan do rozszerzenia postrzegania
geograficznego w starożytności,
omówić wpływ najstarszych ośrodków cywilizacyjnych na kultury Syrii Palestyny.
2. Metoda i forma pracy
Praca z mapą, wykład, elementy rozmowy nauczającej, praca zespołowa
3. Środki dydaktyczne
Mapa, atlasy, próbki pisma fenickiego na podstawie ilustracji zawartych w książkach
wymienionych w bibliografii
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
1. Czynności organizacyjne (wprowadzenie uczniów do klasy, sprawdzenie listy
obecności).
2. Nawiązanie do poprzedniej lekcji. (Krótkie przypomnienie dziejów Hurytów i
Hetytów oraz ich parcia w kierunku Syrii, gdzie natknęli się na Egipcjan. Przy okazji
przypomnienie hipotetycznego pochodzenia ludów semickich).
b) Faza realizacyjna
Wykład nauczyciela (załącznik 1.)
W toku wykładu:



uczniowie odnajdują na mapie obszar Palestyny, określają charakter geopolityczny
tego regionu, jako buforu pomiędzy Egiptem i Mezopotamią,
nauczyciel wskazuje omawiane szlaki na mapie,
nauczyciel prezentuje uczniom próbki pisma fenickiego na podstawie ilustracji
zawartych w książkach wymienionych w bibliografii.
c) Faza podsumowująca
Nauczyciel wskazuje najważniejsze informacje:





napływ do Palestyny, przybyłych z Egiptu, plemion hebrajskich tuż po inwazji Ludów
Morza,
mniej więcej, w tym samym czasie, w źródłach pojawiają się Fenicjanie – być może
dawni mieszkańcy miast syryjskiego wybrzeża, znani pod nową nazwą; następuje
rozwój handlu i kolonizacji zamorskiej (Kartagina), najważniejsze produkty handlu to:
purpura, drewno, szkło oraz inne wytwory fenickiego rzemiosła,
rozwój monarchii Dawida i Salomona oraz jej podział po śmierci drugiego z
wymienionych,
przejście pod zwierzchnictwo mocarstw mezopotamskich – Asyrii i Babilonii,
ewolucja religii Izraelitów od henoteizmu do monoteizmu.
5. Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Klengel H., Historia i kultura starożytnej Syrii, Państwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1971.
Stanek T., Jahwe i bogowie ludów, Wydawnictwo Uniwersytetu im. A. Mickiewicza,
Poznań 2002.
Świat Biblii, pod red. A. Lemaire, Ossolineum, Warszawa 2001.
Świderkówna A., Rozmowy o Biblii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
Tchirschnitz A., Dzieje ludów biblijnych, Wydawnictwo M. Sadren i Spółka,
Warszawa 1994.
Tyloch W., Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Książka i Wiedza, Warszawa 1994.
6. Załączniki
a) Wykład nauczyciela
załącznik 1.
Zarówno Palestyna, jak i Syria już od czasów neolitu stanowiła obszar zaawansowanego
rozwoju kultur rolniczych, często skupionych wokół ośrodków miejskich (Damaszek,
Jerycho). W okresie III tys. p.n.e. miasta te weszły w bliższe kontakty handlowe z
cywilizacjami Egiptu i Mezopotamii. (Uczniowie odnajdują na mapie obszar Palestyny,
określają charakter geopolityczny tego regionu jako buforu pomiędzy Egiptem i
Mezopotamią).
Szczególną aktywność przejawiali Egipcjanie, którzy po okrzepnięciu swej państwowości,
podjęli się trudu uzależnienia nadmorskich miast Syrii. Także i mieszkańcy Mezopotamii
starali się epizodycznie docierać nad Morze Śródziemne, w celu ściągnięcia daniny (Sargon z
Akkad), choć znacznie częściej dla przeprowadzenia wymiany handlowej. Najbardziej
poszukiwanym towarem było wówczas pochodzące z libańskich lasów drewno.
Na przeszkodzie zarówno mezopotamskiej jak i egipskiej ekspansji stały lokalne królestwa
syryjskie, z których najpotężniejszym był Jamhad. (Uczniowie starają się samodzielnie
wskazać te królestwa na mapie).
W II tys. p.n.e. zabrakło podobnego państwa, toteż próbę opanowania szlaków handlowych
podjęli Huryci, a następnie Hetyci. Obecni już wcześniej Egipcjanie stawili zacięty opór,
zwłaszcza za panowania Ramzesa II (ok. 1290 r. p.n.e.). Nieco wcześniej napłynęli tam
Aramejczycy – kolejna fala plemion semickich. (Nauczyciel wskazuje na mapie ściennej
kierunki napływu Semitów oraz egipskiej ekspansji).
Zniszczenia dokonane w trakcie kilkunastoletnich wojen pomiędzy Hetytami a Egipcjanami,
okazały się niczym w porównaniu z najazdem Ludów Morza, w efekcie tego najazdu
zagładzie uległo wiele dawnych ośrodków miejskich. Wśród najeźdźców znajdowały się
także plemiona znanych z Biblii Filistynów (od nich zresztą pochodzi nazwa Palestyny).
(Od tego momentu lekcji warto spróbować wciągnąć uczniów do rekonstruowania dziejów
Palestyny ze względu na teoretycznie powszechną znajomość Biblii). Wkrótce na obszary
południowej Palestyny przeniknęły plemiona hebrajskie, zwane też Izraelitami, według Biblii
byli to potomkowie koczowniczych wodzów semickich – Abrahama i Jakuba, swego czasu
zmuszonych do osiedlenia się w Egipcie (zapewne za panowania Hyksosów). Około roku
1200 p.n.e. mieli oni wywędrować z Egiptu pod wodzą swego prawodawcy – Mojżesza.
Mojżesz uważany jest za prawodawcę Izraelitów (Dekalog) oraz twórcę religii
monoteistycznej (według niektórych nieobce miały mu być idee faraona Amenhotepa IV, tym
bardziej, że według Księgi Wyjścia miał on wychowywać się na dworze egipskich władców).
W rzeczywistości kult boga Jahwe (Jestem, Który Jestem), skodyfikowany przez Mojżesza na
podstawie wcześniejszych wierzeń Hebrajczyków (nie bez wpływów Egipcjan oraz
pokrewnych Hebrajczykom ludów semickich), mógł mieć charakter, co najwyżej,
henoteistyczny.
Po przybyciu do Palestyny Izraelici prawdopodobnie połączyli się w luźny związek
plemienny ze swymi pobratymcami, którzy nigdy nie wywędrowali do Egiptu (tzw.
dwanaście plemion Izraela).
Po części przez podbój, a znacznie częściej przez pokojową infiltrację osłabionej najazdami
Ludów Morza Palestyny (przy okazji jeden z uczniów przypomina, kim były wspomniane
„Ludy”), Izraelici zajmują swe siedziby. Wciąż jednak pozostają w znacznej mierze
koczownikami żyjącymi z hodowli m.in. owiec.
Po około 200 latach od przybycia ostatni z sędziów Izraela (a zarazem prorok Jahwe) –
Samuel – ustanowił, na żądanie podległych mu plemion, monarchię. Pierwszym królem został
Saul. W tym czasie Izraelici mają poważne problemy ze znacznie lepiej zorganizowanymi i
wyposażonymi (rydwany, broń z żelaza) Filistynami.
Saul popełnił samobójstwo w trakcie starcia z Filistynami, jego miejsce zajął Dawid.
Dzięki osłabieniu zarówno Egiptu (efekt najazdu Ludów Morza), jak i Asyrii (napór
Aramejczyków) monarchia Dawida objęła swymi wpływami niemal całą Palestynę. Szczyt
swego powodzenia osiągnęła za panowania kolejnego władcy – Salomona.
W zamiarze wzniesienia świątyni dla boga Jahwe, Salomon nawiązał przyjazne kontakty z
królem fenickiego Tyru – Hiramem. Rodowód Fenicjan pozostaje niejasny – zapewne,
podobnie jak Izraelici, wywodzili się spośród ludów semickich. Na arenie dziejowej pojawili
się ok. 1200 r. p.n.e., choć niewykluczone, że byli potomkami wcześniejszych mieszkańców
miast na syryjskim wybrzeżu Morza Śródziemnego (Tyr, Sydon, Gubal). Udoskonalili
rzemiosło (zwłaszcza pilnie strzeżoną technikę produkcji szkła oraz produkcję niezwykle
cenionych purpurowych szat), rozwinęli handel i zamorską kolonizację: ich okręty docierały
aż do Wysp Brytyjskich, gdzie wydobywano konieczną przy produkcji brązu cynę. Za
pośrednictwem Herodota przypisywane jest im opłynięcie Afryki, na polecenie jednego z
faraonów. Ponadto mieszkańcy Tyru wznieśli Kartaginę oraz wiele innych miast i faktorii w
zachodniej części Morza Śródziemnego. (Nauczyciel wskazuje omawiane szlaki na mapie).
Zapewne ich największym osiągnięciem było upowszechnienie pisma alfabetycznego, czyli
opartego na graficznym wyobrażeniu dźwięków, znacznie prostszego niż dotychczas znane
rodzaje pism. (Nauczyciel prezentuje uczniom próbki pisma fenickiego na podstawie ilustracji
zawartych w książkach wymienionych w Bibliografii). Fenicjanie uchodzili też za
najsprawniejszych w owym czasie dentystów.
Dzięki kontaktom z Fenicjanami Salomon nie tylko wzniósł świątynię Jahwe, ale też podjął
krótkotrwałą działalność handlową na Morzu Czerwonym (wyprawa po złoto Ofiru).
Po śmierci Salomona jego monarchia ulega podziałowi, przywódca dziesięciu północnych
plemion – Jeroboam I stworzy własne państwo. Od tej chwili istniały dwa państwa izraelskie:
Izrael na północy i Judea na południu, w której władzę pełnili potomkowie Dawida i
Salomona.
Około roku 859 p.n.e. Syrię najechał król asyryjski Salmanassar III. Koalicja państw
syryjskich na czele z królem Damaszku Ben-Hadadem II (przyłącza się do nich także Izrael),
stawiła mu skuteczny opór, zmuszając do tymczasowej rezygnacji z jego ekspansywnych
planów.
Dalszy napór Asyryjczyków doprowadził do upadku zarówno Damaszek (732 r. p.n.e.), jak i
Izrael. Judea z trudem odpiera najazd króla Sennaheryba (701 r. p.n.e.). Miasta fenickie
uznały zwierzchność asyryjskich władców. W tym czasie w Jerozolimie działał prorok Izajasz
– jeden z inicjatorów ewolucji jahwizmu w kierunku religii monoteistycznej.
Ok. 640 p.n.e. król Judei Sedecjasz przeprowadził reformę jahwizmu, mającą na celu
oczyszczenie go z naleciałości religijnych ludów sąsiednich.
Ok. 610 r. p.n.e. upadła Asyria, a Syria i Palestyna dostały się pod panowanie
Babilończyków.
W rewanżu za rewoltę, armia króla Nabuchodonozora II zniszczyła Jerozolimę oraz
znajdującą się tam świątynię Jahwe, uprowadzając w niewolę kilkadziesiąt tysięcy Izraelitów
(586 r. p.n.e.).
Niewola babilońska trwała do 539 r. p.n.e., kiedy to władca Persów – Cytrus II Wielki
opanował Babilon i zezwolił Izraelitom na powrót do Judei. Niewola ta jest ważna przede
wszystkim z powodu ukształtowania się w jej trakcie autentycznego monoteizmu.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
Najważniejsze wnioski z lekcji.
Kultura Palestyny i Syrii w I tys. p.n.e. reprezentowana przede wszystkim przez Izraelitów i
Fenicjan jest o tyle interesująca, że rozwijała się na styku wpływów cywilizacji
mezopotamskiej i egipskiej. Monoteizm i pismo alfabetyczne to dwa najważniejsze
osiągnięcia wniesione przez oba ludy do dorobku ludzkości. Ponadto Fenicjanie – poprzez
wyprawy handlowe – przyczynili się do znacznego rozszerzenia wiedzy geograficznej,
dotyczącej nie tylko basenu Morza Śródziemnego.