Powiązania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów
advertisement
POWIZANIA SIECIOWE W ROZWOJU TERYTORIALNYCH SYSTEMÓW GOSPODARCZYCH GRAYNA ADAMCZYK-ŁOJEWSKA Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Streszczenie W opracowaniu przedstawiono przekształcenia zwizane z rozwojem sieciowych form organizacji działalnoci gospodarczej, które pocigaj za sob zmiany zarówno w strukturze podmiotowej, jak równie przestrzennej gospodarki. Podjto prób okrelenia kierunku tego oddziaływania, a take zaprezentowania podstawowych koncepcji terytorialnej organizacji działalnoci gospodarczej. Omówiono czynniki i uwarunkowania rozwoju powiza sieciowych oraz wyspecjalizowanych systemów typu klastrowego, majcych istotne znaczenie dla wzrostu konkurencyjnoci gospodarki w rozwijajcych si krajach i regionach. Słowa kluczowe: powizania sieciowe, procesy metropolizacji, polaryzacja rozwoju, terytorialne systemy produkcji, czynniki rozwoju. 1. Wprowadzenie Od lat 80. XX wieku, pocztkowo w krajach wysoko rozwinitych a nastpnie take w rozwijajcych si, dokonuj si istotne zmiany w organizacji działalnoci gospodarczej. Zmierzaj one do zwikszenia elastycznoci działania przedsibiorstw w warunkach szybko zmieniajcego si otoczenia rynkowego i polegaj głównie na wzrocie specjalizacji oraz rozwoju rónego typu powiza kooperacyjnych. Korzyci skali zastpowane s przez korzyci współdziałania, a take przemieszczania produkcji do bardziej dogodnych lokalizacji. Zmiany te s wyrazem przechodzenia do nowej fazy rozwoju – gospodarki informacyjnej [15], a wg terminologii M. Castellsa [4] – tzw. informacjonizmu, gdzie najwaniejszymi zasobami s wysokokwalifikowana wiedza i umiejtnoci oraz zaawansowane technologie. Istotnymi cechami nowej fazy s postpujce procesy globalizacji oraz rozwój gospodarki sieciowej. Form organizacyjn działalnoci gospodarczej staje si coraz czciej wielopodmiotowa i wielowymiarowa sie, a nie pojedyncza firma zorientowana na tradycyjn gospodark. Zrozumienie i uwzgldnienie nowych tendencji zachodzcych w organizacji działalnoci gospodarczej, oraz zwizanych z nimi przekształce w strukturze podmiotowej oraz przestrzennej gospodarki, jest warunkiem tworzenia skutecznych strategii rozwoju, zarówno poszczególnych przedsibiorstw, jak i systemów terytorialnych, takich jak kraje, regiony czy gminy. 2. Rozwój sieciowych form organizacji działalnoci gospodarczej Ewolucyjnie zmiany zachodzce w gospodarkach, cho wzajemnie powizane, maj zrónicowany charakter. Mona wyodrbni cztery podstawowe typy przekształce majcych zwizek z tworzeniem si gospodarki sieciowej [4]. • Jednym z pierwszych symptomów omawianych zmian było stopniowe przechodzenie od produkcji masowej do produkcji elastycznej, a wg terminologii Coriata [5] od „fordyzmu” do „postfordyzmu”. Rozwój społeczno-ekonomiczny i wzrost stopy yciowej sprawił, e w wielu 122 • • • POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010 dziedzinach, zwłaszcza zwizanych z wytwarzaniem dóbr i usług konsumpcyjnych, maleje wzgldne znaczenie efektów kosztowych standaryzowanej produkcji masowej, ronie natomiast znaczenie jakoci, w tym zrónicowania oraz dostosowania do zmiennych i zindywidualizowanych potrzeb. W tych warunkach systemy produkcji wielkiej skali staj si zbyt sztywne i kosztowne, a w konsekwencji mniej konkurencyjne. Ronie znaczenie elastycznych systemów produkcji zwikszajcych efektywno małej skali lub serii produkcji. Systemy te wystpuj w dwóch formach [4]: - elastycznej specjalizacji, gdzie produkcja sieci małych i rednich firm „dostosowuje si do nieustannych zmian nie próbujc ich kontrolowa”; przykładem s tu północne regiony Włoch, gdzie wytwarza si „na sposób przemysłowego rkodzieła lub produkcji na zamówienie”; - elastycznej produkcji na wielk skal, gdzie due firmy dostosowuj si do zrónicowanych i zmiennych potrzeb odbiorców dziki nowym elastycznym technologiom; działaj efektywnie poniewa linie produkcyjne tworz łatwe do przeprogramowania bloki, mogce si szybko dostosowywa do zmian rynkowych i technologicznych. Odrbnym typem przekształce organizacyjnych s zmiany zachodzce w strukturze organizacyjnej wielkich korporacji, w tym korporacji ponadnarodowych. W wielu z nich pojawiaj si tendencje do decentralizacji i wydzielania czciowo niezalenych jednostek zdolnych do bardziej operatywnego i elastycznego działania, a take tworzenia w rónych miejscach (regionach i krajach) filialnych zakładów, zajmujcych si produkcj i sprzeda gotowych wyrobów. Przekształcanie si korporacji w tego typu zdecentralizowane sieci, w formie korporacji horyzontalnej, ma głównie miejsce w przemysłach zaspokajajcych zmienne i zrónicowane potrzeby nabywców, gdzie zblienie do odbiorców jest jednym ze sposobów penetracji rynkowej. Istotn form organizacyjnych przekształce s take rónego rodzaju wielokierunkowe sieci tworzone przez małe i rednie przedsibiorstwa działajce na podstawie porozumie podwykonawczych i czsto pod nadzorem finansowo-technologicznym duych firm. Małe i rednie firmy realizujc pomocnicze działalnoci czy wytwarzajc komponenty, tworz tu sie kontrahentów duych firm. Przedsibiorstwa mog nawizywa tego typu sieciowe kontakty z wieloma firmami małymi i rednimi, a take duymi. Swoistym modelem s tu powizania realizowane na podstawie umów licencyjno-podwykonawczych typu franchisingu, które tworz rozległe horyzontalne sieci działajce pod nadzorem duej firmy. Innym typem organizacyjnych przekształce, odgrywajcym coraz wiksz rol, s korporacyjne sojusze (zwizki, alianse) strategiczne. Maj one due znaczenie przede wszystkim w przemysłach zaawansowanych technologii, gdzie głównym instrumentem walki konkurencyjnej s innowacje. Dostp do rynków i kapitału jest tu czsto wymieniany na technologi i umiejtnoci produkcyjne, a istotn korzyci jest moliwo rozkładania duych i rosncych nakładów zwizanych z postpem technicznym na współdziałajce firmy [6]. 3. Powizania sieciowe a rozwój przedsibiorstw o rónej skali działania Omawiane przekształcenia zwizane z rozwojem sieciowej organizacji powoduj, e jakkolwiek maleje znaczenie tradycyjnego, hierarchicznego i opartego na pionowej integracji modelu duych organizacji, to wielkie korporacje odgrywaj nadal istotn rol w gospodarce wiatowej. Korporacje te, nie tylko same si przekształcaj w zdecentralizowane sieci, ale i tworz rónego Grayna Adamczyk-Łojewska Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych 123 rodzaju sieci złoone z firm rónej wielkoci, oraz skupiaj rosncy odsetek kapitału i rynku, zwłaszcza w sektorach szybko rozwijajcych si technologicznie. Oligopolistyczna koncentracja utrzymuje si i nasila w wikszoci tego typu sektorów, m.in. za spraw sieciowej organizacji. Wejcie na rynki zdominowane przez due organizacje jest niezwykle trudne z uwagi na bariery w postaci: wysokich wymaga technologicznych, ekonomii skali, braku dostpu do kanałów dystrybucji, barier formalno-organizacyjnych czy utrudnionego dostpu do dostawców. Wymaga znacznych rodków (finansowych, technologicznych, udziału w rynku), bd aliansu z wielk firm. Integraln czci strategii przedsibiorstw w takich sektorach staj si zatem silne powizania kooperacyjne oraz porozumienia partnerskie. Wyrazem tego jest m.in. dynamiczny rozwój korporacji midzynarodowych, jaki nastpił zwłaszcza po 1995 r., m.in. w nastpstwie midzynarodowych fuzji i przej oraz midzynarodowych aliansów strategicznych [4,6]. Wskazuje si czsto, e to głównie dziki duym organizacjom i ich sieciom rozwija si tzw. nowa gospodarka, zaawansowane technologie i produkty nasycone wiedz. Jednoczenie w literaturze istniej zrónicowane, czsto sprzeczne oceny wpływu midzynarodowych korporacji na rozwój gospodarczy, zwłaszcza w rozwijajcych si krajach i regionach je przyjmujcych. Wpływ tego typu globalnych podmiotów zaley w duym stopniu od tego czy ograniczaj swoj działalno wyłcznie do utworzenia regionalnego przedstawicielstwa lub centrum dystrybucji produktów, czy te tworz rozbudowan sie powiza produkcyjnych – sie współpracy, take nieprodukcyjnej (np. z sektorem B+R), na ile „zakorzeniaj” si w regionie i tworz efekty mnonikowe. Kooperacyjne sieci małych i rednich przedsibiorstw rozwijaj si na wielu obszarach (np. we Włoszech czy Wschodniej Azji), ale odgrywaj mniejsz rol w gospodarce globalnej, zwłaszcza w kluczowych innowacyjnych branach. Małe przedsibiorstwa s bowiem na ogół słabiej zaawansowane technologicznie i mniej zdolne do wprowadzania innowacji, zwłaszcza gdy te wymagaj nie tylko pomysłowoci i zaangaowania, ale take duych nakładów kapitału [4]. Nowe sieciowe sposoby organizacji produkcji realizowane przez małe i rednie fimy pozwalaj przezwycia wiele trudnoci tego typu firm. Umoliwiaj uzyskanie przez mniejsze firmy korzyci wynikajcych ze specjalizacji oraz terytorialnej aglomeracji. Sieciowe formy organizacji małych i rednich firm stanowi jednak przede wszystkim form aktywizacji zatrudnienia oraz rozwoju obszarów słabiej rozwinitych. Uruchamiajc endogeniczne czynniki wzrostu zwikszaj atrakcyjno inwestycyjn danych obszarów dla inwestycji zewntrznych i z czasem tworzy mog form komplementarn w stosunku do tych inwestycji. Dowiadczenie wskazuje, e uruchomienie tego typu endogenicznych czynników wzrostu, umiejtnie wspieranych zewntrznym zasilaniem kapitałowym i technologicznym, sta si moe dobrym sposobem zapewnienia podstaw trwałego rozwoju wielu obszarów peryferyjnych, w tym rednich i małych miast [1]. 4. Powizania sieciowe a zmiany w przestrzeni gospodarczej Nowe metody elastycznej i sieciowej organizacji produkcji sprzyjaj zmianie struktury przestrzennej gospodarki. Wydzielanie coraz to bardziej wyspecjalizowanych funkcji realizowanych przez wyodrbnione podmioty, tworzce rónego typu powizania sieciowe, oddziałuje w kierunku dyspersji lokalizacyjnej. Rozwój infrastruktury technicznej oraz postp w dziedzinie transportu i komunikacji, w tym telekomunikacji, zmniejszaj znaczenie odległoci w rozszerzaniu powiza kooperacyjnych, dojazdów do pracy czy wyborze miejsca wiadczenia usługi. Zwiksza si zasig przestrzenny okrelonych funkcji produkcyjnych i usługowych. Tworz si potencjalne moliwoci mniej skoncentrowanego przestrzennie rozwoju i deglomeracji w wyniku powstawania wielu małych czy rednich firm w krajach i regionach słabiej rozwinitych gospodarczo, w tym w ma- 124 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010 łych i rednich miastach. Zmiany w sposobach wytwarzania i organizacji produkcji, charakterystyczne dla fazy postfordyzmu, umoliwiaj wiksze rozproszenie zwłaszcza działalnoci produkcyjnej oraz lokalizacj wielu tradycyjnych przemysłów poza centrami duych miast. Przekształcenia zachodzce w strukturze sektorowej gospodarki, polegajce na wzrocie udziału sektora usług, powoduj jednak, e struktur przestrzenn gospodarki w coraz wikszym zakresie okrela lokalizacja usług. Cz usług zwizanych z obsług ludnoci (np. komunalnych, mieszkaniowych, owiatowych, osobistych i handlowych) jest lokalizowana proporcjonalnie do rozmieszczenia na nie popytu, co sprzyja rozwojowi równie małych i rednich miast oraz osiedli. Cz wyspecjalizowanych usług (zwizanych z obsług ludnoci i działalnoci gospodarczej) wymaga jednak odpowiednio duego obsługiwanego obszaru. Std denie do ich lokalizacji w duych aglomeracjach miejskich (np. usługi finansowe, ubezpieczeniowe, szkolnictwo wysze, centrale handlowe itp.). Podobnie jak w przemyle wystpuj tu tendencje do specjalizacji i wyodrbniania pewnych funkcji oraz sytuowania ich według zrónicowanych kryteriów w poszukiwaniu najwikszych korzyci lokalizacji. Powoduje to koncentracj terytorialn pewnych funkcji, np. magazynowych, wokół odpowiednich obiektów infrastruktury technicznej, wykształcania si w duych miastach stref handlowych, czy tzw. ródmiejskiego centrum biznesu (CB) [14]. Obserwuje si równie zwikszanie promienia obsługi w odniesieniu do takich usług, które z zasady powinny by rozmieszczone proporcjonalnie do liczby ludnoci. Szczególnie silne tendencje do koncentracji przestrzennej obserwuje si w odniesieniu do wielu usług wyszego rzdu, zaliczanych do tzw. IV sektora. Rozwój ich wymaga na ogół bardzo duych nakładów kapitałowych, wysoko wykwalifikowanych pracowników, szerokich powiza i kontaktów bezporednich z wieloma instytucjami gospodarczymi i społecznymi oraz przedstawicielami rónych dziedzin. Odnosi si to zwłaszcza do działalnoci naukowo-badawczej i całej sfery instytucjonalnej zwizanej z tworzeniem nowych rozwiza technicznych i technologicznoorganizacyjnych, koncentrujcej si głównie w duych aglomeracjach miejskich [15]. Dynamiczny rozwój usług rónego typu, wiadczonych dla ludnoci i komplementarnych w stosunku do produkcji, w miastach, zwłaszcza w duych orodkach miejsko-przemysłowych, jest współczenie istotnym czynnikiem pogłbiajcym procesy przestrzennej koncentracji działalnoci gospodarczej. Utrwala tendencje do koncentracji ludnoci w duych miastach i ich otoczeniu oraz powoduje, e znaczenie tego typu miast w gospodarce bynajmniej nie maleje. Tworz one wraz z otaczajcymi je miastami mniejszymi, a take urbanizujcymi si stopniowo obszarami wiejskimi, aglomeracje miejskie, tj. zintegrowane przestrzennie i funkcjonalnie zespoły osadnicze o duym potencjale gospodarczym i demograficznym – wielofunkcyjne centra rozwoju działalnoci usługowej oraz zaawansowanej technologicznie produkcji [1]. We współczesnej przestrzeni społeczno-ekonomicznej, zwłaszcza tej dynamicznie rozwijajcej si, w której czsto koegzystuj róne formy organizacji produkcji (masowej i elastycznej), coraz wiksz rol odgrywa sieciowa organizacja działalnoci i powizania midzy uczestnikami gry ekonomicznej. Wystpuj one zarówno wewntrz regionów, jak i midzy regionami, a take w skali globalnej, gdzie coraz wikszego znaczenia nabiera sie powiza midzy duymi centrami rozwoju typu metropolitarnego. Wraz z globalizacj i wzrostem znaczenia midzynarodowych korporacji oraz przepływu kapitału i towarów, oraz zmianami technologicznymi, postpuje charakterystyczne dla procesów metropolizacji osłabienie tradycyjnych zwizków gospodarczych duych miast i aglomeracji (centrów rozwoju) z ich regionalnym zapleczem, ronie za siła i znaczenie powiza z innymi centrami. Do rozwoju metropolii i aglomeracji potrzebne s bowiem obecnie inne ni w tradycyjnej Grayna Adamczyk-Łojewska Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych 125 gospodarce przemysłowej zasoby, czsto nie wystpujce w otoczeniu regionalnym. Produkty rolne trac swoje znaczenie dla rozwoju, ywno płynie bowiem do centrów take z innych regionów i krajów. Rola regionu jako zaplecza ograniczona zostaje czsto do dostarczania siły roboczej, przestrzeni rekreacyjnej czy wody pitnej. Jednoczenie region odbiera coraz silniejsze impulsy negatywne ze strony duych aglomeracji, staje si miejscem składowania odpadów, miejscem lokalizacji tradycyjnych, czsto szkodliwych dla rodowiska, mniej efektywnych bran. Prowadzi to do marginalizacji dalszego zaplecza regionalnego duych aglomeracji i metropolii [18, 13]. Zaplecze to jest „wypłukiwane” z zasobów (kadr i oszczdnoci), co dodatkowo zmniejsza moliwoci rozwoju endogenicznego i sprzyja polaryzacji przestrzennej. Obok terytoriów rozwijajcych si tworz si terytoria nie dorównujce dynamik wzrostu i wzgldnie uboejce, charakteryzujce si słabymi relacjami wewntrznymi i zewntrznymi, niskim poziomem kwalifikacji siły roboczej i jakoci rodowiska ekonomicznego, tj. obejmujce obszary opónione w rozwoju, peryferie. Wieloletnie badania ekonomiczno-przestrzenne prowadzone w UTP w Bydgoszczy dowodz, e równie w Polsce ma miejsce tego typu proces pogłbiania si przestrzennej polaryzacji gospodarki. W analizowanym 16-letnim okresie 1992–2007, mimo stosunkowo wysokiego tempa wzrostu gospodarki krajowej i zmniejszania si dystansu ekonomicznego Polski w stosunku do 15 krajów dawnej UE, wystpowały procesy dywergencji regionalnej. Zrónicowanie poziomu rozwoju regionalnego, mierzonego wielkoci PKB per capita w przekroju 49 województw, zwikszyło si w latach 1992–1997 charakteryzujcych si znacznym oywieniem gospodarczym (współczynnik zmiennoci wzrósł z 30,1 do 31,7). Równie w nastpnym okresie (1998–2003) spowolnienia wzrostu, a take po akcesji w latach 2004–2007, terytorialne zrónicowanie PKB per capita, mierzone ju w przekroju 16 duych województw, powikszało si z roku na rok; w latach 1998–2007 współczynnik zmiennoci wzrósł z 19,0 do 23,7 (tab. 1). Tabela 1. Zmiany w regionalnym zrónicowaniu PKB per capita Wyszczególnienie W przekroju 49 województw W przekroju 16 województw Rok 1992 1997 1998 2003 2006 2007 Współczynnik zmiennoci 30,1 31,7 19,0 21,2 23,6 23,7 ródło: Obliczono na podstawie Rocznika Statystycznego Województw. GUS, Warszawa, lata 1993–2009. Wieloczynnikowa analiza przeprowadzona w skali kraju w układzie gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, wykazała, e w badanych latach nasilała si koncentracja aktywnoci gospodarczej w nielicznych orodkach wzrostu. Narastaniu dysproporcji ekonomicznych w układzie regionów towarzyszyły wprawdzie procesy rozprzestrzeniania si rozwoju, jednak głównie w stosunkowo bliskim otoczeniu orodków wzrostu, co wizało si z procesami rozszerzajcej si urbanizacji terenów podmiejskich wokół duych miast oraz tworzeniem aglomeracji miejskich. Obszary sklasyfikowane w 2003 r. w wymienionych badaniach jako opónione w rozwoju (kategorii C) obejmowały bardzo duy odsetek powierzchni (ok. 78%), a take ludnoci kraju (ok. 48%), w tym zwłaszcza wród mieszkaców wsi (ok. 65%) (tab.2). 126 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010 Tabela 2. Udział (w %) obszarów o rónym stopniu rozwoju w powierzchni oraz ludnoci kraju w 2003 r Stopie rozwoju obszarów Obszary kategorii A+B1 2 Obszary kategorii C 1 2 W powierzchni kraju W ludnoci ogółem W ludnoci miast W ludnoci wsi 22,1 52,1 62,6 35,5 77,9 47,9 37,4 64,5 (A+B) – obszary zaklasyfikowane w badaniach do wysokiego i redniego stopnia rozwoju; (C) – obszary zaklasyfikowane jako opónione w rozwoju ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada własnych [2, str. 98–99]. 5. Koncepcje terytorialnej organizacji działalnoci gospodarczej W naukach ekonomicznych od dawana podejmowane s badania majce na celu znalezienie sposobu na aktywizacj gospodarcz obszarów (regionów i krajów) słabiej rozwinitych. W latach 60-tych wizały si one głównie z koncepcjami kompleksów przemysłowych i tzw. biegunów wzrostu, gdzie czynnikiem aktywizujcym rozwój miały by inwestycje, zwizane z budow w takich obszarach duych przedsibiorstw przemysłowych. Obserwowane od lat 80-tych zmiany w organizacji działalnoci przyczyniły si do rozwoju bada zwizanych z poszukiwaniem modelowych form organizacji przestrzennej działalnoci. Nawizuj one czciowo do marshallowskiej koncepcji dystryktu przemysłowego z pocztku XX wieku, w tym znaczenia małych i rednich przedsibiorstw oraz korzyci wynikajcych z lokalizacji w bliskim ssiedztwie wielu przedsibiorstw specjalizujcych si w okrelonej dziedzinie. Nowe koncepcje nie ograniczaj si przy tym do małych i rednich przedsibiorstw, uwzgldniaj równie due firmy, które pełnic rol lidera (w tym technologicznego) mog organizowa wokół siebie systemy małych i rednich przedsibiorstw. Przyjmuje si, e potencjał rozwojowy zaley nie tylko od zasobów i kompetencji wewntrznych, ale równie od zdolnoci pozyskiwania zasobów zewntrznych oraz wchodzenia w sieci globalne, tj. od przycigania takich inwestycji, które pobudzałyby autonomiczny rozwój na danym terytorium – zdolny do przetrwania nawet po wycofaniu si kapitału zewntrznego. W koncepcjach tych du rol przypisuje si postpowi technicznemu, którego nonikiem mog by take inwestycje realizowane przez pastwo, np. zwizane z rozwojem uniwersytetów czy laboratoriów zbrojeniowych, zwłaszcza gdy przyczyniaj si do podnoszenia jakoci zasobów pracy lub wpływaj na gospodark regionu poprzez tworzenie nowych podmiotów w formie spin-off (tzw. spółek odpryskowych), które powstaj w cisłej współpracy z laboratoriami, uczelniami i naukowcami. Produkty tych spółek tworzone na bazie innowacyjnej (najczciej chronionej technologii lub wynalazku) s form komercjalizacji myli technicznej [7]. Powstało wiele teoretycznych koncepcji terytorialnej organizacji działalnoci, oprócz dystryktu przemysłowego, m.in. take technopolu i technopolii. Stworzyły one intelektualn podstaw dla ukształtowania si w kocu XX wieku bardziej uniwersalnej koncepcji tzw. skupisk przemysłowych – cluster – klastrów. Klasyczne pojcie „dystryktu przemysłowego” powróciło w latach 80. XX wieku głównie w kontekcie analiz dotyczcych tzw. Trzecich Włoch. Obejmuj one strefy peryferyjne w stosunku do obszarów zdominowanych przez wielki przemysł, gdzie małe i rednie przedsibiorstwa Grayna Adamczyk-Łojewska Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych 127 zlokalizowane poza duymi miastami, powizane ze sob w ramach lokalnych sieci i opierajcych swoj współprac nie tylko na umowach handlowych, ale take społecznych – głównie rodzinnych, z sukcesem zdobywaj w latach 80. rynek wiatowy w tradycyjnych przemysłach (odzieowym, włókienniczym, skórzanym, obuwniczym, ceramicznym, meblowym czy spoywczym). Włoskie dystrykty s przykładem funkcjonowania sieciowych układów trzech grup podmiotów: przedsibiorców lub ich grup, regionalnych instytucji bankowych kredytujcych działalno (w tym inwestycyjn i eksportow) oraz miejscowych władz publicznych. Sieci te nie s stałe, ale zmieniaj si w poszczególnych projektach, co sprzyja dyfuzji informacji i wiedzy. Pojcie technopolu odnosi si natomiast do specyficznego dystryktu przemysłowego, którego rozwój oparty jest na nowoczesnych technologiach. Dominujce w technopolu sieci opieraj si na relacjach zawodowych (na bazie podobnego wykształcenia, bada naukowych), a nie rodzinnych, jak to ma miejsce w przypadku klasycznych dystryktów przemysłowych [12]. Wystpujce w technopolu złoone systemy relacji midzy rozbudowan działalnoci naukowo-badawcz a praktyk gospodarcz, reprezentowan przez firmy nastawione na stosowanie najnowszych technologii, tworz innowacyjne rodowisko odpowiednie dla rozwoju i wdraania nowych rozwiza. Do rozwoju tego typu wyspecjalizowanych centrów innowacyjnych niezbdna jest odpowiednia skala działania w postaci duej liczby badaczy, przedsibiorstw, wysoko kwalifikowanych kadr, rozwoju rónego rodzaju usług, w tym finansowych, komunikacyjnych itp. [10]. Std w wikszoci przypadków technopole (bieguny technologiczne) powstaj w duych miastach lub ich bliskim otoczeniu, tj. w tzw. technopoliach. Technopolie tworzyły si bd to spontanicznie w wyniku historycznego procesu rozwoju, w tym czsto przy sprzyjajcej ich rozwojowi polityce pastwa, bd te w rezultacie celowo zaplanowanych działa podejmowanych przez podmioty publiczne i prywatne [11]. W latach 90. XX w. M.E. Porter [17] rozwaajc z czego wynika konkurencyjna przewaga narodów, wskazuje, e konkurencyjne przemysły nie s rozproszone w przestrzeni, ale skupione w gronach, tzw. clusters (pl. klastrach). Tego typu klastry s, wg Portera, kluczem do rozwoju ekonomicznego narodów i budowania przewagi konkurencyjnej. Rozpropagowane przez Portera pojcie klastra jest na ogół okrelane jako skoncentrowana na danym obszarze grupa przedsibiorstw i współpracujcych z nimi instytucji, działajcych w tych samych lub pokrewnych sektorach przemysłu lub usług. Tak zlokalizowana grupa podmiotów połczona problemowo i wzajemnie si uzupełniajca jest odmian sieci, w której bliskie ssiedztwo i wzajemne relacje s ródłem rónego rodzaju korzyci zewntrznych oddziałujcych na wynik rynkowy podmiotów. Klastry stanowi specyficzn form przestrzennej organizacji działalnoci, uwaan za najbardziej dojrzał w warunkach współczesnej gospodarki z punktu widzenia zdolnoci do podtrzymywania rozwoju [14]. Powstaj w rónych sektorach – w przemyle i usługach, w sektorach wysokich technologii, jak i w tradycyjnych. Charakteryzuj si rónym poziomem innowacyjnoci i zaawansowania technologicznego, a tym samym rónymi strategiami i perspektywami rozwoju. [3, 9]. 6. Czynniki rozwoju systemów terytorialnych i powiza sieciowych Terytorialne systemy produkcyjne typu klastrowego o rozbudowanej sieci powiza powstaj i rozwijaj si tam, gdzie zaistniej korzystne do tego warunki. Mog one wynika z wyposaenia terytorium w tradycyjne czynniki decydujce o kosztach działania (takie jak: tania siła robocza, dostp do infrastruktury i zasobów naturalnych, czy rynków zbytu). Wykorzystywanie takich czynników do uzyskiwania przewagi konkurencyjnej okrelane jest jednak jako tzw. strategia „ni- 128 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010 ska” [16], prowadzi bowiem moe do uzalenienia i obniania wyceny zasobów terytorium z uwagi na obawy przed delokalizacj firm (zwłaszcza globalnych). Zagroenie takie jest mniejsze, gdy dochodzi do podanej specjalizacji terytorium w okrelonej dziedzinie oraz kiedy znaczenia nabieraj technologiczne efekty zewntrzne. Wykształcaj si wówczas rónego typu powizania sieciowe (współpracy produkcyjnej, organizacyjnej czy rynkowej w ramach terytorium) oraz tworz m.in. orodki kształcenia w zawodach zwizanych ze specjalizacj terytorium i centra techniczne. Tego typu wyspecjalizowane systemy terytorialne powstaj i rozwijaj si tam, gdzie jest odpowiedni klimat przedsibiorczoci, wynikajcy z naladownictwa lub tradycji odziedziczonej od pokole, a take wola i umiejtno współpracy oraz organizowania relacji partnerskich. W rozwoju tych systemów niezbdne jest bowiem tworzenie si rónego rodzaju relacji midzy podmiotami, polegajcych zarówno na współzawodnictwie (konkurencji), jak i współpracy. Ta ostatnia odnosi si nie tylko do przedsibiorstw wzajemnie komplementarnych, ale take konkurujcych, a polega moe na rozwizywaniu pewnych wspólnych problemów, np. tworzeniu norm oraz porozumie typu zawodowego, branowego itp. [11]. Konkurencyjno danego terytorium (rozumiana zarówno jako jego atrakcyjno przycigajca potencjalnych inwestorów, jak równie zdolno do oferowania konkurencyjnych dóbr i usług na rynkach) zaley w coraz wikszym stopniu od specyficznych zasobów – na ogół niematerialnych, w tym kompetencji i umiejtnoci podmiotów (ludzi, przedsibiorstw i instytucji) z danego terytorium. Istotna jest tu nie tylko jako kapitału ludzkiego (okrelona przez cechy poszczególnych jednostek – kwalifikacje, kreatywno itp.), ale take jako kapitału społecznego (okrelona przez ogół reguł i norm, w tym nieformalnych, obowizujcych w danej społecznoci) decydujcych o relacjach midzy ludmi, w tym umiejtnoci i skłonnoci ludzi do współdziałania oraz angaowania si w realizacj wspólnych celów [8]. Jeeli wspomniane reguły i normy zapewniaj wysoki poziom zaufania w społeczestwie to procesy koordynacji wymagaj mniej nakładów i koszty transakcji s mniejsze, zmniejsza si wówczas pole niepewnoci i zwiksza skłonno do podejmowania ryzyka [16]. Rozwój kapitału ludzkiego, a zwłaszcza społecznego, to długi i skomplikowany proces kulturowy, okrelony m.in. przez dowiadczenie historyczne i tradycje. Kapitał ludzki oraz społeczny moe by te wiadomie powikszany przez inwestowanie w ludzi w organizacjach oraz w skali kraju [19]. Pastwo moe wspomaga rozwój kapitału społecznego głównie przez jako tworzonych przez siebie instytucji formalnych (społecznych, politycznych, prawnych i ekonomicznych) i co si z tym wie, take jako rónego typu regulacji oraz polityki gospodarczej i społecznej. Nie istnieje jeden uniwersalny model regulacji (zarzdzania). Metody skutecznego zarzdzania mog si róni w zalenoci od konkretnych uwarunkowa społeczno-kulturowych, gospodarczych i politycznych danego kraju czy regionu. W tworzeniu dynamicznego procesu regulacji na danym terytorium współuczestniczy wiele podmiotów. Wraz z decentralizacj systemu zarzdzania krajem coraz wikszy wpływ posiadaj w omawianym zakresie obok pastwa take samorzdy terytorialne i inne instytucje publiczne (np. stowarzyszenia branowe itp.). Mog one lepiej dostosowywa rozwizania do specyficznych uwarunkowa terytorialnych oraz wpływa na tworzenie instytucjonalnej infrastruktury lokalnej zaangaowanej w rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego oraz wspomaganiu dyfuzji wiedzy i informacji W warunkach globalizacji i nasilajcej si wzajemnej konkurencji wielu systemów terytorialnych, a take szybko zmieniajcego si otoczenia technologicznego i rynkowego, przewag konkurencyjn uzyskuj terytorialne systemy produkcji charakteryzujce si du elastycznoci instytucji oraz zdolnoci ich przystosowywa- Grayna Adamczyk-Łojewska Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych 129 nia si do zmieniajcych si warunków i potrzeb; umiejce wykorzystywa wiedz i informacj w działalnoci gospodarczej, a w rezultacie bardziej kreatywne, tj. zdolne do cigłego generowania innowacji (poprzez ich tworzenie lub adaptowanie, wzgldnie przyciganie odpowiednio innowacyjnych podmiotów i partnerów zewntrznych). S to terytoria, które w latach 90. w ekonomii regionalnej zaczto okrela mianem „uczcych si”. 7. Podsumowanie Jedn z podstawowych cech współczesnej gospodarki jest rozwój sieciowych form organizacji, które poprzez podział pracy i rozszerzanie powiza kooperacyjnych zwikszaj zdolnoci przedsibiorstw do wykorzystywania specjalistycznej wiedzy i informacji, a take elastycznego dostosowywania si do zmiennych warunków rynkowych. Rozwój rónorodnych sieci gospodarczych – duych i małych przedsibiorstw – oddziałuje wielokierunkowo na struktur podmiotow i przestrzenn gospodarki. Za spraw sieciowych form organizacji w wielu dziedzinach (m.in. szybko rozwijajcych si technologicznie przemysłów) umacnia si integrujca i koordynacyjna funkcja duych organizacji gospodarczych, w tym korporacji ponadnarodowych, których zadania realizowane s w ramach szerokiej sieci licznych firm podwykonawczych i pomocniczych, a czsto take przy współpracy wielu wzgldnie równych partnerów. Równoczenie powstaj na wielu obszarach take poziome sieci małych i rednich przedsibiorstw, które w istotny sposób zwikszaj potencjał rozwojowy tego typu firm. Nowe sieciowe formy organizacji tworz potencjalne moliwoci mniej skoncentrowanego przestrzennie rozwoju, zwłaszcza działalnoci produkcyjnej. Jednak efekty zewntrzne aglomeracji (wspólnej lokalizacji i urbanizacji), szczególnie istotne w rozwoju wielu wyspecjalizowanych usług, w tym wyszego rzdu, sprzyjaj aglomeryzacji rozwoju, tj. koncentracji działalnoci usługowej oraz zaawansowanej technologicznie produkcji w duych zurbanizowanych centrach. Wzrasta znaczenie powiza odległych, w tym o zasigu globalnym, co sprzyja metropolizacji oraz polaryzacji przestrzeni. Istotnym problemem pozostaje nadal, jak pobudza rozwój obszarów połoonych peryferyjnie w stosunku do centrów. Powstaje w tym zakresie wiele koncepcji, jedn z bardziej uniwersalnych jest koncepcja klastrów. Na rozwój wyspecjalizowanych terytorialnych systemów typu klastrowego oddziaływa moe wiele czynników. Szczególnie istotne i rosnce jest w omawianym zakresie znaczenie zasobów niematerialnych, czsto specyficznych – wynikajcych z umiejtnoci, kompetencji i predyspozycji lokalnych podmiotów, w tym m.in. lokalnych władz, tj. samorzdów terytorialnych, czy potrafi one skupia kapitał intelektualny i społeczny oraz tworzy sprzyjajce rozwojowi instytucje. %LEOLRJUDILD [1] Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne i przestrzenne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2003. [2] Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd. Uczeln. UTP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007. [3] Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjno przedsibiorstw. Organizacja i Kierowanie, nr 4(110), Warszawa 2002. [4] Castells M., Społeczestwo sieci. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007. [5] Coriat B., L’Atelier et le robot. Ed. Ch. Bourgois, Paris 1990. [6] Cygler J., Alianse strategiczne. Difin, Warszawa 2002. [7] Dubin A., 2004. Firmy akademickie. Bio Centrum, http://www.cittru.uj.edu.pl/?q=pl/node/428. 130 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010 [8] Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. PWN Warszawa – Wrocław 1997. [9] Gorynia M., Jankowska B., Klastry a midzynarodowa konkurencyjno i internacjonalizacja przedsibiorstwa. Difin, Warszawa 2008. [10] Gruchman, B., Pietrzyk I., Technopolie jako czynnik stymulowania innowacji i rozwoju regionalnego. W: Friedrich Ebert Stiftung, Wzrost konkurencyjnoci regionów, Łód 1996. [11] Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łód 2005. [12] Jewtuchowicz A., Pietrzyk I., Rozwój terytorialny. Teoria a polska rzeczywisto. (przykład regionu łódzkiego). W: Zarzdzanie rozwojem regionalnym i lokalnym w kontekcie integracji europejskiej. Pod red. A Klasika. Biuletyn KPZK PAN, z. 208, Warszawa 2003. [13] Markowska-Przybyła U., Polska polityka regionalna w aspekcie globalizacji. [W:] Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce. Pod red. J. Kaja, K. Piecha, SGH Warszawa 2005. [14] Markowski T., Zarzdzanie rozwojem miast. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1999. [15] Oleski J., Elementy ekonomiki informacji. Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych. Wydział Nauk Ekonomicznych. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000. [16] Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pastwach członkowskich. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. [17] Porter M.E., Porter o konkurencji. PWE Warszawa 2001. [18] Smtkowski M., Nowe relacje midzy metropoli i regionem w gospodarce informacyjnej. Studia Regionalne i Lokalne 4, Warszawa 2001. [19] Sztompka P., Socjologia zmian społecznych. Wyd. Znak, Kraków 2005. Grayna Adamczyk-Łojewska Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych NETWORK CONNECTIONS IN THE DEVELOPMENT OF TERRITORIAL ECONOMIC SYSTEMS Summary The paper presents fundamental transformations associated with the development of network forms of economic activity organization that entail changes in the structure of both personal as well as spatial economy. An attempt was made to determine the direction of impact, as well as to present basic concepts of territorial organization of economic activity. Furthermore, the factors and conditions for the development of specialized networking and cluster-type systems, which are important for the competitiveness of the economy in developing countries and regions, were discussed. Keywords: network connections, metropolization processes, polarization of development, territorial systems of production, factors of development. Grayna Adamczyk-Łojewska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy e-mail: [email protected] 131
