Powiązania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów

advertisement
POWIZANIA SIECIOWE W ROZWOJU
TERYTORIALNYCH SYSTEMÓW GOSPODARCZYCH
GRAYNA ADAMCZYK-ŁOJEWSKA
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Streszczenie
W opracowaniu przedstawiono przekształcenia zwizane z rozwojem sieciowych
form organizacji działalnoci gospodarczej, które pocigaj za sob zmiany zarówno w strukturze podmiotowej, jak równie przestrzennej gospodarki. Podjto prób
okrelenia kierunku tego oddziaływania, a take zaprezentowania podstawowych
koncepcji terytorialnej organizacji działalnoci gospodarczej. Omówiono czynniki
i uwarunkowania rozwoju powiza sieciowych oraz wyspecjalizowanych systemów
typu klastrowego, majcych istotne znaczenie dla wzrostu konkurencyjnoci gospodarki w rozwijajcych si krajach i regionach.
Słowa kluczowe: powizania sieciowe, procesy metropolizacji, polaryzacja rozwoju, terytorialne
systemy produkcji, czynniki rozwoju.
1. Wprowadzenie
Od lat 80. XX wieku, pocztkowo w krajach wysoko rozwinitych a nastpnie take w rozwijajcych si, dokonuj si istotne zmiany w organizacji działalnoci gospodarczej. Zmierzaj one
do zwikszenia elastycznoci działania przedsibiorstw w warunkach szybko zmieniajcego si
otoczenia rynkowego i polegaj głównie na wzrocie specjalizacji oraz rozwoju rónego typu powiza kooperacyjnych. Korzyci skali zastpowane s przez korzyci współdziałania, a take
przemieszczania produkcji do bardziej dogodnych lokalizacji.
Zmiany te s wyrazem przechodzenia do nowej fazy rozwoju – gospodarki informacyjnej
[15], a wg terminologii M. Castellsa [4] – tzw. informacjonizmu, gdzie najwaniejszymi zasobami
s wysokokwalifikowana wiedza i umiejtnoci oraz zaawansowane technologie. Istotnymi cechami nowej fazy s postpujce procesy globalizacji oraz rozwój gospodarki sieciowej. Form
organizacyjn działalnoci gospodarczej staje si coraz czciej wielopodmiotowa i wielowymiarowa sie, a nie pojedyncza firma zorientowana na tradycyjn gospodark.
Zrozumienie i uwzgldnienie nowych tendencji zachodzcych w organizacji działalnoci gospodarczej, oraz zwizanych z nimi przekształce w strukturze podmiotowej oraz przestrzennej
gospodarki, jest warunkiem tworzenia skutecznych strategii rozwoju, zarówno poszczególnych
przedsibiorstw, jak i systemów terytorialnych, takich jak kraje, regiony czy gminy.
2. Rozwój sieciowych form organizacji działalnoci gospodarczej
Ewolucyjnie zmiany zachodzce w gospodarkach, cho wzajemnie powizane, maj zrónicowany charakter. Mona wyodrbni cztery podstawowe typy przekształce majcych zwizek
z tworzeniem si gospodarki sieciowej [4].
• Jednym z pierwszych symptomów omawianych zmian było stopniowe przechodzenie od produkcji masowej do produkcji elastycznej, a wg terminologii Coriata [5] od „fordyzmu” do
„postfordyzmu”. Rozwój społeczno-ekonomiczny i wzrost stopy yciowej sprawił, e w wielu
122
•
•
•
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ
Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010
dziedzinach, zwłaszcza zwizanych z wytwarzaniem dóbr i usług konsumpcyjnych, maleje
wzgldne znaczenie efektów kosztowych standaryzowanej produkcji masowej, ronie natomiast znaczenie jakoci, w tym zrónicowania oraz dostosowania do zmiennych i zindywidualizowanych potrzeb. W tych warunkach systemy produkcji wielkiej skali staj si zbyt
sztywne i kosztowne, a w konsekwencji mniej konkurencyjne. Ronie znaczenie elastycznych
systemów produkcji zwikszajcych efektywno małej skali lub serii produkcji. Systemy te
wystpuj w dwóch formach [4]:
- elastycznej specjalizacji, gdzie produkcja sieci małych i rednich firm „dostosowuje si do
nieustannych zmian nie próbujc ich kontrolowa”; przykładem s tu północne regiony
Włoch, gdzie wytwarza si „na sposób przemysłowego rkodzieła lub produkcji na zamówienie”;
- elastycznej produkcji na wielk skal, gdzie due firmy dostosowuj si do zrónicowanych
i zmiennych potrzeb odbiorców dziki nowym elastycznym technologiom; działaj efektywnie poniewa linie produkcyjne tworz łatwe do przeprogramowania bloki, mogce si
szybko dostosowywa do zmian rynkowych i technologicznych.
Odrbnym typem przekształce organizacyjnych s zmiany zachodzce w strukturze organizacyjnej wielkich korporacji, w tym korporacji ponadnarodowych. W wielu z nich pojawiaj
si tendencje do decentralizacji i wydzielania czciowo niezalenych jednostek zdolnych do
bardziej operatywnego i elastycznego działania, a take tworzenia w rónych miejscach (regionach i krajach) filialnych zakładów, zajmujcych si produkcj i sprzeda gotowych wyrobów. Przekształcanie si korporacji w tego typu zdecentralizowane sieci, w formie korporacji horyzontalnej, ma głównie miejsce w przemysłach zaspokajajcych zmienne i zrónicowane potrzeby nabywców, gdzie zblienie do odbiorców jest jednym ze sposobów penetracji
rynkowej.
Istotn form organizacyjnych przekształce s take rónego rodzaju wielokierunkowe sieci
tworzone przez małe i rednie przedsibiorstwa działajce na podstawie porozumie podwykonawczych i czsto pod nadzorem finansowo-technologicznym duych firm. Małe i rednie
firmy realizujc pomocnicze działalnoci czy wytwarzajc komponenty, tworz tu sie kontrahentów duych firm. Przedsibiorstwa mog nawizywa tego typu sieciowe kontakty
z wieloma firmami małymi i rednimi, a take duymi. Swoistym modelem s tu powizania
realizowane na podstawie umów licencyjno-podwykonawczych typu franchisingu, które tworz rozległe horyzontalne sieci działajce pod nadzorem duej firmy.
Innym typem organizacyjnych przekształce, odgrywajcym coraz wiksz rol, s korporacyjne sojusze (zwizki, alianse) strategiczne. Maj one due znaczenie przede wszystkim
w przemysłach zaawansowanych technologii, gdzie głównym instrumentem walki konkurencyjnej s innowacje. Dostp do rynków i kapitału jest tu czsto wymieniany na technologi i
umiejtnoci produkcyjne, a istotn korzyci jest moliwo rozkładania duych i rosncych
nakładów zwizanych z postpem technicznym na współdziałajce firmy [6].
3. Powizania sieciowe a rozwój przedsibiorstw o rónej skali działania
Omawiane przekształcenia zwizane z rozwojem sieciowej organizacji powoduj, e jakkolwiek maleje znaczenie tradycyjnego, hierarchicznego i opartego na pionowej integracji modelu
duych organizacji, to wielkie korporacje odgrywaj nadal istotn rol w gospodarce wiatowej.
Korporacje te, nie tylko same si przekształcaj w zdecentralizowane sieci, ale i tworz rónego
Grayna Adamczyk-Łojewska
Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych
123
rodzaju sieci złoone z firm rónej wielkoci, oraz skupiaj rosncy odsetek kapitału i rynku,
zwłaszcza w sektorach szybko rozwijajcych si technologicznie. Oligopolistyczna koncentracja
utrzymuje si i nasila w wikszoci tego typu sektorów, m.in. za spraw sieciowej organizacji.
Wejcie na rynki zdominowane przez due organizacje jest niezwykle trudne z uwagi na bariery w postaci: wysokich wymaga technologicznych, ekonomii skali, braku dostpu do kanałów
dystrybucji, barier formalno-organizacyjnych czy utrudnionego dostpu do dostawców. Wymaga
znacznych rodków (finansowych, technologicznych, udziału w rynku), bd aliansu z wielk firm. Integraln czci strategii przedsibiorstw w takich sektorach staj si zatem silne powizania kooperacyjne oraz porozumienia partnerskie. Wyrazem tego jest m.in. dynamiczny rozwój
korporacji midzynarodowych, jaki nastpił zwłaszcza po 1995 r., m.in. w nastpstwie midzynarodowych fuzji i przej oraz midzynarodowych aliansów strategicznych [4,6].
Wskazuje si czsto, e to głównie dziki duym organizacjom i ich sieciom rozwija si tzw.
nowa gospodarka, zaawansowane technologie i produkty nasycone wiedz. Jednoczenie w literaturze istniej zrónicowane, czsto sprzeczne oceny wpływu midzynarodowych korporacji na
rozwój gospodarczy, zwłaszcza w rozwijajcych si krajach i regionach je przyjmujcych. Wpływ
tego typu globalnych podmiotów zaley w duym stopniu od tego czy ograniczaj swoj działalno wyłcznie do utworzenia regionalnego przedstawicielstwa lub centrum dystrybucji produktów, czy te tworz rozbudowan sie powiza produkcyjnych – sie współpracy, take nieprodukcyjnej (np. z sektorem B+R), na ile „zakorzeniaj” si w regionie i tworz efekty mnonikowe.
Kooperacyjne sieci małych i rednich przedsibiorstw rozwijaj si na wielu obszarach (np.
we Włoszech czy Wschodniej Azji), ale odgrywaj mniejsz rol w gospodarce globalnej, zwłaszcza w kluczowych innowacyjnych branach. Małe przedsibiorstwa s bowiem na ogół słabiej
zaawansowane technologicznie i mniej zdolne do wprowadzania innowacji, zwłaszcza gdy te wymagaj nie tylko pomysłowoci i zaangaowania, ale take duych nakładów kapitału [4].
Nowe sieciowe sposoby organizacji produkcji realizowane przez małe i rednie fimy pozwalaj przezwycia wiele trudnoci tego typu firm. Umoliwiaj uzyskanie przez mniejsze firmy
korzyci wynikajcych ze specjalizacji oraz terytorialnej aglomeracji. Sieciowe formy organizacji
małych i rednich firm stanowi jednak przede wszystkim form aktywizacji zatrudnienia oraz
rozwoju obszarów słabiej rozwinitych. Uruchamiajc endogeniczne czynniki wzrostu zwikszaj
atrakcyjno inwestycyjn danych obszarów dla inwestycji zewntrznych i z czasem tworzy mog form komplementarn w stosunku do tych inwestycji. Dowiadczenie wskazuje, e uruchomienie tego typu endogenicznych czynników wzrostu, umiejtnie wspieranych zewntrznym zasilaniem kapitałowym i technologicznym, sta si moe dobrym sposobem zapewnienia podstaw
trwałego rozwoju wielu obszarów peryferyjnych, w tym rednich i małych miast [1].
4. Powizania sieciowe a zmiany w przestrzeni gospodarczej
Nowe metody elastycznej i sieciowej organizacji produkcji sprzyjaj zmianie struktury przestrzennej gospodarki. Wydzielanie coraz to bardziej wyspecjalizowanych funkcji realizowanych
przez wyodrbnione podmioty, tworzce rónego typu powizania sieciowe, oddziałuje w kierunku dyspersji lokalizacyjnej. Rozwój infrastruktury technicznej oraz postp w dziedzinie transportu
i komunikacji, w tym telekomunikacji, zmniejszaj znaczenie odległoci w rozszerzaniu powiza
kooperacyjnych, dojazdów do pracy czy wyborze miejsca wiadczenia usługi. Zwiksza si zasig
przestrzenny okrelonych funkcji produkcyjnych i usługowych. Tworz si potencjalne moliwoci mniej skoncentrowanego przestrzennie rozwoju i deglomeracji w wyniku powstawania wielu
małych czy rednich firm w krajach i regionach słabiej rozwinitych gospodarczo, w tym w ma-
124
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ
Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010
łych i rednich miastach. Zmiany w sposobach wytwarzania i organizacji produkcji, charakterystyczne dla fazy postfordyzmu, umoliwiaj wiksze rozproszenie zwłaszcza działalnoci produkcyjnej oraz lokalizacj wielu tradycyjnych przemysłów poza centrami duych miast.
Przekształcenia zachodzce w strukturze sektorowej gospodarki, polegajce na wzrocie
udziału sektora usług, powoduj jednak, e struktur przestrzenn gospodarki w coraz wikszym
zakresie okrela lokalizacja usług. Cz usług zwizanych z obsług ludnoci (np. komunalnych,
mieszkaniowych, owiatowych, osobistych i handlowych) jest lokalizowana proporcjonalnie do
rozmieszczenia na nie popytu, co sprzyja rozwojowi równie małych i rednich miast oraz osiedli.
Cz wyspecjalizowanych usług (zwizanych z obsług ludnoci i działalnoci gospodarczej)
wymaga jednak odpowiednio duego obsługiwanego obszaru. Std denie do ich lokalizacji
w duych aglomeracjach miejskich (np. usługi finansowe, ubezpieczeniowe, szkolnictwo wysze,
centrale handlowe itp.). Podobnie jak w przemyle wystpuj tu tendencje do specjalizacji i wyodrbniania pewnych funkcji oraz sytuowania ich według zrónicowanych kryteriów w poszukiwaniu najwikszych korzyci lokalizacji. Powoduje to koncentracj terytorialn pewnych funkcji, np.
magazynowych, wokół odpowiednich obiektów infrastruktury technicznej, wykształcania si
w duych miastach stref handlowych, czy tzw. ródmiejskiego centrum biznesu (CB) [14]. Obserwuje si równie zwikszanie promienia obsługi w odniesieniu do takich usług, które z zasady
powinny by rozmieszczone proporcjonalnie do liczby ludnoci.
Szczególnie silne tendencje do koncentracji przestrzennej obserwuje si w odniesieniu do
wielu usług wyszego rzdu, zaliczanych do tzw. IV sektora. Rozwój ich wymaga na ogół bardzo
duych nakładów kapitałowych, wysoko wykwalifikowanych pracowników, szerokich powiza
i kontaktów bezporednich z wieloma instytucjami gospodarczymi i społecznymi oraz przedstawicielami rónych dziedzin. Odnosi si to zwłaszcza do działalnoci naukowo-badawczej i całej sfery instytucjonalnej zwizanej z tworzeniem nowych rozwiza technicznych i technologicznoorganizacyjnych, koncentrujcej si głównie w duych aglomeracjach miejskich [15].
Dynamiczny rozwój usług rónego typu, wiadczonych dla ludnoci i komplementarnych
w stosunku do produkcji, w miastach, zwłaszcza w duych orodkach miejsko-przemysłowych,
jest współczenie istotnym czynnikiem pogłbiajcym procesy przestrzennej koncentracji działalnoci gospodarczej. Utrwala tendencje do koncentracji ludnoci w duych miastach i ich otoczeniu
oraz powoduje, e znaczenie tego typu miast w gospodarce bynajmniej nie maleje. Tworz one
wraz z otaczajcymi je miastami mniejszymi, a take urbanizujcymi si stopniowo obszarami
wiejskimi, aglomeracje miejskie, tj. zintegrowane przestrzennie i funkcjonalnie zespoły osadnicze
o duym potencjale gospodarczym i demograficznym – wielofunkcyjne centra rozwoju działalnoci usługowej oraz zaawansowanej technologicznie produkcji [1].
We współczesnej przestrzeni społeczno-ekonomicznej, zwłaszcza tej dynamicznie rozwijajcej si, w której czsto koegzystuj róne formy organizacji produkcji (masowej i elastycznej),
coraz wiksz rol odgrywa sieciowa organizacja działalnoci i powizania midzy uczestnikami
gry ekonomicznej. Wystpuj one zarówno wewntrz regionów, jak i midzy regionami, a take w
skali globalnej, gdzie coraz wikszego znaczenia nabiera sie powiza midzy duymi centrami
rozwoju typu metropolitarnego.
Wraz z globalizacj i wzrostem znaczenia midzynarodowych korporacji oraz przepływu kapitału i towarów, oraz zmianami technologicznymi, postpuje charakterystyczne dla procesów
metropolizacji osłabienie tradycyjnych zwizków gospodarczych duych miast i aglomeracji (centrów rozwoju) z ich regionalnym zapleczem, ronie za siła i znaczenie powiza z innymi centrami. Do rozwoju metropolii i aglomeracji potrzebne s bowiem obecnie inne ni w tradycyjnej
Grayna Adamczyk-Łojewska
Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych
125
gospodarce przemysłowej zasoby, czsto nie wystpujce w otoczeniu regionalnym. Produkty
rolne trac swoje znaczenie dla rozwoju, ywno płynie bowiem do centrów take z innych regionów i krajów. Rola regionu jako zaplecza ograniczona zostaje czsto do dostarczania siły roboczej, przestrzeni rekreacyjnej czy wody pitnej. Jednoczenie region odbiera coraz silniejsze impulsy negatywne ze strony duych aglomeracji, staje si miejscem składowania odpadów, miejscem
lokalizacji tradycyjnych, czsto szkodliwych dla rodowiska, mniej efektywnych bran. Prowadzi
to do marginalizacji dalszego zaplecza regionalnego duych aglomeracji i metropolii [18, 13]. Zaplecze to jest „wypłukiwane” z zasobów (kadr i oszczdnoci), co dodatkowo zmniejsza moliwoci rozwoju endogenicznego i sprzyja polaryzacji przestrzennej. Obok terytoriów rozwijajcych si
tworz si terytoria nie dorównujce dynamik wzrostu i wzgldnie uboejce, charakteryzujce
si słabymi relacjami wewntrznymi i zewntrznymi, niskim poziomem kwalifikacji siły roboczej
i jakoci rodowiska ekonomicznego, tj. obejmujce obszary opónione w rozwoju, peryferie.
Wieloletnie badania ekonomiczno-przestrzenne prowadzone w UTP w Bydgoszczy dowodz,
e równie w Polsce ma miejsce tego typu proces pogłbiania si przestrzennej polaryzacji gospodarki. W analizowanym 16-letnim okresie 1992–2007, mimo stosunkowo wysokiego tempa wzrostu gospodarki krajowej i zmniejszania si dystansu ekonomicznego Polski w stosunku do 15 krajów dawnej UE, wystpowały procesy dywergencji regionalnej. Zrónicowanie poziomu rozwoju
regionalnego, mierzonego wielkoci PKB per capita w przekroju 49 województw, zwikszyło si
w latach 1992–1997 charakteryzujcych si znacznym oywieniem gospodarczym (współczynnik
zmiennoci wzrósł z 30,1 do 31,7). Równie w nastpnym okresie (1998–2003) spowolnienia
wzrostu, a take po akcesji w latach 2004–2007, terytorialne zrónicowanie PKB per capita, mierzone ju w przekroju 16 duych województw, powikszało si z roku na rok; w latach 1998–2007
współczynnik zmiennoci wzrósł z 19,0 do 23,7 (tab. 1).
Tabela 1. Zmiany w regionalnym zrónicowaniu PKB per capita
Wyszczególnienie
W przekroju 49 województw
W przekroju 16 województw
Rok
1992
1997
1998
2003
2006
2007
Współczynnik zmiennoci
30,1
31,7
19,0
21,2
23,6
23,7
ródło: Obliczono na podstawie Rocznika Statystycznego Województw. GUS, Warszawa, lata
1993–2009.
Wieloczynnikowa analiza przeprowadzona w skali kraju w układzie gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, wykazała, e w badanych latach nasilała si koncentracja aktywnoci gospodarczej w nielicznych orodkach wzrostu. Narastaniu dysproporcji ekonomicznych w układzie regionów towarzyszyły wprawdzie procesy rozprzestrzeniania si rozwoju, jednak głównie w stosunkowo bliskim otoczeniu orodków wzrostu, co wizało si z procesami rozszerzajcej si urbanizacji terenów podmiejskich wokół duych miast oraz tworzeniem aglomeracji miejskich. Obszary
sklasyfikowane w 2003 r. w wymienionych badaniach jako opónione w rozwoju (kategorii C)
obejmowały bardzo duy odsetek powierzchni (ok. 78%), a take ludnoci kraju (ok. 48%), w tym
zwłaszcza wród mieszkaców wsi (ok. 65%) (tab.2).
126
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ
Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010
Tabela 2. Udział (w %) obszarów o rónym stopniu rozwoju w powierzchni oraz ludnoci
kraju w 2003 r
Stopie rozwoju obszarów
Obszary kategorii A+B1
2
Obszary kategorii C
1
2
W powierzchni
kraju
W ludnoci
ogółem
W ludnoci miast
W ludnoci wsi
22,1
52,1
62,6
35,5
77,9
47,9
37,4
64,5
(A+B) – obszary zaklasyfikowane w badaniach do wysokiego i redniego stopnia rozwoju;
(C) – obszary zaklasyfikowane jako opónione w rozwoju
ródło: Opracowanie własne na podstawie wyników bada własnych [2, str. 98–99].
5. Koncepcje terytorialnej organizacji działalnoci gospodarczej
W naukach ekonomicznych od dawana podejmowane s badania majce na celu znalezienie
sposobu na aktywizacj gospodarcz obszarów (regionów i krajów) słabiej rozwinitych. W latach
60-tych wizały si one głównie z koncepcjami kompleksów przemysłowych i tzw. biegunów
wzrostu, gdzie czynnikiem aktywizujcym rozwój miały by inwestycje, zwizane z budow
w takich obszarach duych przedsibiorstw przemysłowych.
Obserwowane od lat 80-tych zmiany w organizacji działalnoci przyczyniły si do rozwoju
bada zwizanych z poszukiwaniem modelowych form organizacji przestrzennej działalnoci.
Nawizuj one czciowo do marshallowskiej koncepcji dystryktu przemysłowego z pocztku XX
wieku, w tym znaczenia małych i rednich przedsibiorstw oraz korzyci wynikajcych z lokalizacji w bliskim ssiedztwie wielu przedsibiorstw specjalizujcych si w okrelonej dziedzinie.
Nowe koncepcje nie ograniczaj si przy tym do małych i rednich przedsibiorstw, uwzgldniaj równie due firmy, które pełnic rol lidera (w tym technologicznego) mog organizowa
wokół siebie systemy małych i rednich przedsibiorstw. Przyjmuje si, e potencjał rozwojowy
zaley nie tylko od zasobów i kompetencji wewntrznych, ale równie od zdolnoci pozyskiwania
zasobów zewntrznych oraz wchodzenia w sieci globalne, tj. od przycigania takich inwestycji,
które pobudzałyby autonomiczny rozwój na danym terytorium – zdolny do przetrwania nawet po
wycofaniu si kapitału zewntrznego. W koncepcjach tych du rol przypisuje si postpowi
technicznemu, którego nonikiem mog by take inwestycje realizowane przez pastwo, np.
zwizane z rozwojem uniwersytetów czy laboratoriów zbrojeniowych, zwłaszcza gdy przyczyniaj
si do podnoszenia jakoci zasobów pracy lub wpływaj na gospodark regionu poprzez tworzenie
nowych podmiotów w formie spin-off (tzw. spółek odpryskowych), które powstaj w cisłej
współpracy z laboratoriami, uczelniami i naukowcami. Produkty tych spółek tworzone na bazie
innowacyjnej (najczciej chronionej technologii lub wynalazku) s form komercjalizacji myli
technicznej [7].
Powstało wiele teoretycznych koncepcji terytorialnej organizacji działalnoci, oprócz dystryktu przemysłowego, m.in. take technopolu i technopolii. Stworzyły one intelektualn podstaw dla
ukształtowania si w kocu XX wieku bardziej uniwersalnej koncepcji tzw. skupisk przemysłowych – cluster – klastrów.
Klasyczne pojcie „dystryktu przemysłowego” powróciło w latach 80. XX wieku głównie
w kontekcie analiz dotyczcych tzw. Trzecich Włoch. Obejmuj one strefy peryferyjne w stosunku do obszarów zdominowanych przez wielki przemysł, gdzie małe i rednie przedsibiorstwa
Grayna Adamczyk-Łojewska
Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych
127
zlokalizowane poza duymi miastami, powizane ze sob w ramach lokalnych sieci i opierajcych
swoj współprac nie tylko na umowach handlowych, ale take społecznych – głównie rodzinnych, z sukcesem zdobywaj w latach 80. rynek wiatowy w tradycyjnych przemysłach (odzieowym, włókienniczym, skórzanym, obuwniczym, ceramicznym, meblowym czy spoywczym).
Włoskie dystrykty s przykładem funkcjonowania sieciowych układów trzech grup podmiotów:
przedsibiorców lub ich grup, regionalnych instytucji bankowych kredytujcych działalno
(w tym inwestycyjn i eksportow) oraz miejscowych władz publicznych. Sieci te nie s stałe, ale
zmieniaj si w poszczególnych projektach, co sprzyja dyfuzji informacji i wiedzy.
Pojcie technopolu odnosi si natomiast do specyficznego dystryktu przemysłowego, którego
rozwój oparty jest na nowoczesnych technologiach. Dominujce w technopolu sieci opieraj si na
relacjach zawodowych (na bazie podobnego wykształcenia, bada naukowych), a nie rodzinnych,
jak to ma miejsce w przypadku klasycznych dystryktów przemysłowych [12]. Wystpujce
w technopolu złoone systemy relacji midzy rozbudowan działalnoci naukowo-badawcz
a praktyk gospodarcz, reprezentowan przez firmy nastawione na stosowanie najnowszych technologii, tworz innowacyjne rodowisko odpowiednie dla rozwoju i wdraania nowych rozwiza.
Do rozwoju tego typu wyspecjalizowanych centrów innowacyjnych niezbdna jest odpowiednia
skala działania w postaci duej liczby badaczy, przedsibiorstw, wysoko kwalifikowanych kadr,
rozwoju rónego rodzaju usług, w tym finansowych, komunikacyjnych itp. [10]. Std w wikszoci przypadków technopole (bieguny technologiczne) powstaj w duych miastach lub ich bliskim
otoczeniu, tj. w tzw. technopoliach. Technopolie tworzyły si bd to spontanicznie w wyniku
historycznego procesu rozwoju, w tym czsto przy sprzyjajcej ich rozwojowi polityce pastwa,
bd te w rezultacie celowo zaplanowanych działa podejmowanych przez podmioty publiczne
i prywatne [11].
W latach 90. XX w. M.E. Porter [17] rozwaajc z czego wynika konkurencyjna przewaga narodów, wskazuje, e konkurencyjne przemysły nie s rozproszone w przestrzeni, ale skupione
w gronach, tzw. clusters (pl. klastrach). Tego typu klastry s, wg Portera, kluczem do rozwoju
ekonomicznego narodów i budowania przewagi konkurencyjnej. Rozpropagowane przez Portera
pojcie klastra jest na ogół okrelane jako skoncentrowana na danym obszarze grupa przedsibiorstw i współpracujcych z nimi instytucji, działajcych w tych samych lub pokrewnych sektorach przemysłu lub usług. Tak zlokalizowana grupa podmiotów połczona problemowo i wzajemnie si uzupełniajca jest odmian sieci, w której bliskie ssiedztwo i wzajemne relacje s ródłem
rónego rodzaju korzyci zewntrznych oddziałujcych na wynik rynkowy podmiotów.
Klastry stanowi specyficzn form przestrzennej organizacji działalnoci, uwaan za najbardziej dojrzał w warunkach współczesnej gospodarki z punktu widzenia zdolnoci do podtrzymywania rozwoju [14]. Powstaj w rónych sektorach – w przemyle i usługach, w sektorach wysokich technologii, jak i w tradycyjnych. Charakteryzuj si rónym poziomem innowacyjnoci
i zaawansowania technologicznego, a tym samym rónymi strategiami i perspektywami rozwoju.
[3, 9].
6. Czynniki rozwoju systemów terytorialnych i powiza sieciowych
Terytorialne systemy produkcyjne typu klastrowego o rozbudowanej sieci powiza powstaj
i rozwijaj si tam, gdzie zaistniej korzystne do tego warunki. Mog one wynika z wyposaenia
terytorium w tradycyjne czynniki decydujce o kosztach działania (takie jak: tania siła robocza,
dostp do infrastruktury i zasobów naturalnych, czy rynków zbytu). Wykorzystywanie takich
czynników do uzyskiwania przewagi konkurencyjnej okrelane jest jednak jako tzw. strategia „ni-
128
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ
Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010
ska” [16], prowadzi bowiem moe do uzalenienia i obniania wyceny zasobów terytorium
z uwagi na obawy przed delokalizacj firm (zwłaszcza globalnych).
Zagroenie takie jest mniejsze, gdy dochodzi do podanej specjalizacji terytorium w okrelonej dziedzinie oraz kiedy znaczenia nabieraj technologiczne efekty zewntrzne. Wykształcaj
si wówczas rónego typu powizania sieciowe (współpracy produkcyjnej, organizacyjnej czy
rynkowej w ramach terytorium) oraz tworz m.in. orodki kształcenia w zawodach zwizanych ze
specjalizacj terytorium i centra techniczne.
Tego typu wyspecjalizowane systemy terytorialne powstaj i rozwijaj si tam, gdzie jest odpowiedni klimat przedsibiorczoci, wynikajcy z naladownictwa lub tradycji odziedziczonej od
pokole, a take wola i umiejtno współpracy oraz organizowania relacji partnerskich. W rozwoju tych systemów niezbdne jest bowiem tworzenie si rónego rodzaju relacji midzy podmiotami, polegajcych zarówno na współzawodnictwie (konkurencji), jak i współpracy. Ta ostatnia
odnosi si nie tylko do przedsibiorstw wzajemnie komplementarnych, ale take konkurujcych,
a polega moe na rozwizywaniu pewnych wspólnych problemów, np. tworzeniu norm oraz porozumie typu zawodowego, branowego itp. [11].
Konkurencyjno danego terytorium (rozumiana zarówno jako jego atrakcyjno przycigajca potencjalnych inwestorów, jak równie zdolno do oferowania konkurencyjnych dóbr i usług
na rynkach) zaley w coraz wikszym stopniu od specyficznych zasobów – na ogół niematerialnych, w tym kompetencji i umiejtnoci podmiotów (ludzi, przedsibiorstw i instytucji) z danego
terytorium. Istotna jest tu nie tylko jako kapitału ludzkiego (okrelona przez cechy poszczególnych jednostek – kwalifikacje, kreatywno itp.), ale take jako kapitału społecznego (okrelona
przez ogół reguł i norm, w tym nieformalnych, obowizujcych w danej społecznoci) decydujcych o relacjach midzy ludmi, w tym umiejtnoci i skłonnoci ludzi do współdziałania oraz
angaowania si w realizacj wspólnych celów [8]. Jeeli wspomniane reguły i normy zapewniaj
wysoki poziom zaufania w społeczestwie to procesy koordynacji wymagaj mniej nakładów
i koszty transakcji s mniejsze, zmniejsza si wówczas pole niepewnoci i zwiksza skłonno do
podejmowania ryzyka [16].
Rozwój kapitału ludzkiego, a zwłaszcza społecznego, to długi i skomplikowany proces kulturowy, okrelony m.in. przez dowiadczenie historyczne i tradycje. Kapitał ludzki oraz społeczny
moe by te wiadomie powikszany przez inwestowanie w ludzi w organizacjach oraz w skali
kraju [19]. Pastwo moe wspomaga rozwój kapitału społecznego głównie przez jako tworzonych przez siebie instytucji formalnych (społecznych, politycznych, prawnych i ekonomicznych)
i co si z tym wie, take jako rónego typu regulacji oraz polityki gospodarczej i społecznej.
Nie istnieje jeden uniwersalny model regulacji (zarzdzania). Metody skutecznego zarzdzania mog si róni w zalenoci od konkretnych uwarunkowa społeczno-kulturowych, gospodarczych i politycznych danego kraju czy regionu. W tworzeniu dynamicznego procesu regulacji
na danym terytorium współuczestniczy wiele podmiotów. Wraz z decentralizacj systemu zarzdzania krajem coraz wikszy wpływ posiadaj w omawianym zakresie obok pastwa take samorzdy terytorialne i inne instytucje publiczne (np. stowarzyszenia branowe itp.). Mog one lepiej
dostosowywa rozwizania do specyficznych uwarunkowa terytorialnych oraz wpływa na tworzenie instytucjonalnej infrastruktury lokalnej zaangaowanej w rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego oraz wspomaganiu dyfuzji wiedzy i informacji W warunkach globalizacji i nasilajcej
si wzajemnej konkurencji wielu systemów terytorialnych, a take szybko zmieniajcego si otoczenia technologicznego i rynkowego, przewag konkurencyjn uzyskuj terytorialne systemy
produkcji charakteryzujce si du elastycznoci instytucji oraz zdolnoci ich przystosowywa-
Grayna Adamczyk-Łojewska
Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych
129
nia si do zmieniajcych si warunków i potrzeb; umiejce wykorzystywa wiedz i informacj
w działalnoci gospodarczej, a w rezultacie bardziej kreatywne, tj. zdolne do cigłego generowania
innowacji (poprzez ich tworzenie lub adaptowanie, wzgldnie przyciganie odpowiednio innowacyjnych podmiotów i partnerów zewntrznych). S to terytoria, które w latach 90. w ekonomii
regionalnej zaczto okrela mianem „uczcych si”.
7. Podsumowanie
Jedn z podstawowych cech współczesnej gospodarki jest rozwój sieciowych form organizacji, które poprzez podział pracy i rozszerzanie powiza kooperacyjnych zwikszaj zdolnoci
przedsibiorstw do wykorzystywania specjalistycznej wiedzy i informacji, a take elastycznego
dostosowywania si do zmiennych warunków rynkowych.
Rozwój rónorodnych sieci gospodarczych – duych i małych przedsibiorstw – oddziałuje
wielokierunkowo na struktur podmiotow i przestrzenn gospodarki. Za spraw sieciowych form
organizacji w wielu dziedzinach (m.in. szybko rozwijajcych si technologicznie przemysłów)
umacnia si integrujca i koordynacyjna funkcja duych organizacji gospodarczych, w tym korporacji ponadnarodowych, których zadania realizowane s w ramach szerokiej sieci licznych firm
podwykonawczych i pomocniczych, a czsto take przy współpracy wielu wzgldnie równych
partnerów. Równoczenie powstaj na wielu obszarach take poziome sieci małych i rednich
przedsibiorstw, które w istotny sposób zwikszaj potencjał rozwojowy tego typu firm.
Nowe sieciowe formy organizacji tworz potencjalne moliwoci mniej skoncentrowanego
przestrzennie rozwoju, zwłaszcza działalnoci produkcyjnej. Jednak efekty zewntrzne aglomeracji (wspólnej lokalizacji i urbanizacji), szczególnie istotne w rozwoju wielu wyspecjalizowanych
usług, w tym wyszego rzdu, sprzyjaj aglomeryzacji rozwoju, tj. koncentracji działalnoci usługowej oraz zaawansowanej technologicznie produkcji w duych zurbanizowanych centrach.
Wzrasta znaczenie powiza odległych, w tym o zasigu globalnym, co sprzyja metropolizacji oraz polaryzacji przestrzeni. Istotnym problemem pozostaje nadal, jak pobudza rozwój obszarów połoonych peryferyjnie w stosunku do centrów. Powstaje w tym zakresie wiele koncepcji,
jedn z bardziej uniwersalnych jest koncepcja klastrów.
Na rozwój wyspecjalizowanych terytorialnych systemów typu klastrowego oddziaływa moe
wiele czynników. Szczególnie istotne i rosnce jest w omawianym zakresie znaczenie zasobów
niematerialnych, czsto specyficznych – wynikajcych z umiejtnoci, kompetencji i predyspozycji lokalnych podmiotów, w tym m.in. lokalnych władz, tj. samorzdów terytorialnych, czy potrafi one skupia kapitał intelektualny i społeczny oraz tworzy sprzyjajce rozwojowi instytucje.
%LEOLRJUDILD
[1] Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne i przestrzenne rozwoju gospodarczego
Polski. Wyd. Uczeln. ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2003.
[2] Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania strukturalne rozwoju gospodarczego Polski. Wyd.
Uczeln. UTP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2007.
[3] Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjno przedsibiorstw. Organizacja
i Kierowanie, nr 4(110), Warszawa 2002.
[4] Castells M., Społeczestwo sieci. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2007.
[5] Coriat B., L’Atelier et le robot. Ed. Ch. Bourgois, Paris 1990.
[6] Cygler J., Alianse strategiczne. Difin, Warszawa 2002.
[7] Dubin A., 2004. Firmy akademickie. Bio Centrum, http://www.cittru.uj.edu.pl/?q=pl/node/428.
130
POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ
Seria: Studia i Materiały, nr 32, 2010
[8] Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu. PWN Warszawa – Wrocław
1997.
[9] Gorynia M., Jankowska B., Klastry a midzynarodowa konkurencyjno i internacjonalizacja
przedsibiorstwa. Difin, Warszawa 2008.
[10] Gruchman, B., Pietrzyk I., Technopolie jako czynnik stymulowania innowacji i rozwoju regionalnego. W: Friedrich Ebert Stiftung, Wzrost konkurencyjnoci regionów, Łód 1996.
[11] Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju. Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łód 2005.
[12] Jewtuchowicz A., Pietrzyk I., Rozwój terytorialny. Teoria a polska rzeczywisto. (przykład
regionu łódzkiego). W: Zarzdzanie rozwojem regionalnym i lokalnym w kontekcie integracji europejskiej. Pod red. A Klasika. Biuletyn KPZK PAN, z. 208, Warszawa 2003.
[13] Markowska-Przybyła U., Polska polityka regionalna w aspekcie globalizacji. [W:] Rozwój
oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce. Pod red. J. Kaja, K. Piecha, SGH Warszawa
2005.
[14] Markowski T., Zarzdzanie rozwojem miast. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1999.
[15] Oleski J., Elementy ekonomiki informacji. Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych. Wydział Nauk Ekonomicznych. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000.
[16] Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pastwach członkowskich.
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.
[17] Porter M.E., Porter o konkurencji. PWE Warszawa 2001.
[18] Smtkowski M., Nowe relacje midzy metropoli i regionem w gospodarce informacyjnej.
Studia Regionalne i Lokalne 4, Warszawa 2001.
[19] Sztompka P., Socjologia zmian społecznych. Wyd. Znak, Kraków 2005.
Grayna Adamczyk-Łojewska
Powizania sieciowe w rozwoju terytorialnych systemów gospodarczych
NETWORK CONNECTIONS IN THE DEVELOPMENT OF TERRITORIAL
ECONOMIC SYSTEMS
Summary
The paper presents fundamental transformations associated with the development of network forms of economic activity organization that entail changes in the
structure of both personal as well as spatial economy. An attempt was made to determine the direction of impact, as well as to present basic concepts of territorial organization of economic activity. Furthermore, the factors and conditions for the development of specialized networking and cluster-type systems, which are important
for the competitiveness of the economy in developing countries and regions, were
discussed.
Keywords: network connections, metropolization processes, polarization of development,
territorial systems of production, factors of development.
Grayna Adamczyk-Łojewska
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
e-mail: [email protected]
131
Download