praca licencjacka Historia myśli ekonomiczne

1) ZAKRES ZAINTERESOWAŃ HME
JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ.
HME jest częścią ekonomii jako nauki społecznej. Jej przedmiotem jest prezentacja i przyczynowa analiza
procesów kształtowania się różnych poglądów i koncepcji ekonomicznych, ich wzajemne przenikanie i
ścieranie się oraz wpływ na opinię publiczną i rozwój gospodarczy. Zadaniem HME jest więc wyjaśnianie
przyczyn powstawania poglądów, koncepcji i teorii ekonomicznych, badanie czy adekwatnie
odzwierciedlały one panujące systemy społeczno-gospodarcze oraz czy wybiegały w przyszłość. HME bada
przeszłość myśli ekonomicznej i poszukuje prawidłowości w jej rozwoju. Z jednej strony jest to nauka
powiązana z myślą filozoficzną, społeczną czy polityczną, z drugiej zaś – jest ściśle sprzężona z historią
gospodarczą i ekonomikami szczegółowymi. W systemie HME można wyróżnić historię ekonomii
politycznej i historii nauk pomocniczych ekonomii. Wyróżniając pewne warstwy hierarchiczne, w systemie
HME wyróżnia się różne poglądy, koncepcje, prądy, nurty, szkoły, kierunki i działy. Natomiast stosując
odzwierciedlenie funkcjonalne wyróżnia się trzy agregaty funkcji poznawczych (gromadzenia i selekcji
materiału), kreatywnych (oceniające i tworzące hipotezy) i aplikacyjnych (postulatywna, wychowawcza i
budowy teorii). Z punktu widzenia biegu czasu wyróżnia się działy związane z poszczególnymi formacjami
społecznymi.
2) METODOLOGIA HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
Metodologia HME to badania mające ogólnie na celu znalezienie odpowiedzi na pytania: Czym się zająć?
Co badać? Jakim sposobem to badać? HME dokonuje świadomej selekcji materiału pod kątem widzenia
kolejnych szczebli w poznawaniu kategorii i praw ekonomicznych oraz sposobów diagnozy i prognozy
zjawisk ekonomicznych. Selekcja materiału historyczno –teoretycznego musi więc iść w kierunku poznania
z czym borykała się ME, dlaczego umiała rozwiązywać jedne zagadnienia, nie potrafiąc rozpoznać
rozwiązać innych, jakie pozostawiła nam wreszcie problemy badawcze otwarte do dzisiaj. Pojawienie się
nauk społecznych, a wśród nich nauk ekonomicznych, stało się możliwe jednak dopiero wówczas, gdy
grunt do badań naukowych został przygotowany przez inne dyscypliny naukowe. Dociekania nad
filozoficznymi aspektami badań ekonomicznych, są więc wstępem do zrozumienia waloru
teoriopoznawczego teorii ekonomicznych, a także do oceny stosowanych przez te teorie metod badań i
1
prezentacji osiąganych wyników. Uświadomienie sobie jak rodzą się kategorie: prawa ekonomiczne, jaki
jest związek analizy logicznej i historycznej, zrozumienie, w jakim stopniu odkryta możliwość przeobraża
się w konieczność, w jaki sposób nauki ekonomiczne dokonują diagnoz i prognoz, jak więc na podstawie
nauk ekonomicznych podejmowane są decyzje gospodarcze – wszystko to zahacza wyraźnie o problemy
teoriopoznawcze i metodologiczne.
3) MYŚL EKONOMICZNA A PRAKTYKA.
Myśl ekonomiczna stanowi fragment ludzkiej myśli w ogóle. Wyrosła ona zarówno na tle praktyki
gospodarczej jak i postępującej umiejętności myśli kategorialnego. Naukowa ME opisuje życie
gospodarcze jako zespół stosunków międzyludzkich zachodzących w procesie produkcji i realizacji
przedmiotów materialnych służących do zaspokojenia powstałych potrzeb społecznych i indywidualnych.
Tłumaczy zjawiska, pokazuje przyczyny, skutki i mechanizmy, weryfikuje skuteczność teorii, stara się
wyjaśnić jaką rolę odegrały poszczególne koncepcje, ocenia ich wartość i skuteczność. ME formułuje
również prawa i kategorie ekonomiczne. Usiłuje również ustalić funkcje społeczno- polityczne, jakie
spełniają poszczególne koncepcje i stopień w jakim te koncepcje i teorie rozszerzyły zakres poznania
ekonomicznego za jakim go zawężały. Na podstawie wniosków z przeszłości stara się formułować kierunki
nowych poszukiwań, podpowiada co odrzucać a co kontynuować. HME może przyczyniać się więc do
udzielania odpowiedzi na cały szereg pytań, może wskazywać na podłoże powiązań ideowych, a przede
wszystkim wskazać jak przejawiał się układ sił społecznych jakie było natężenie sprzeczności społecznej.
ME jest ona skutkiem dwóch elementów: praktyki gospodarczej i myślenia kategorialnego w stosunku do
tej praktyki.
4) KSENOFONT JAKO AUTOR “KSIĘGI O GOSPODARCE”.
Ksenofont - uczeń Sofoklesa, wybitny dowódca wojskowy, działacz polityczny(430-355 p.n.e.).
Problematyka ekonomiczna w antycznej Grecji była podporządkowana sprawom polityki i moralności. Nie
oznacza to jednak, iż odnoszono się obojętnie do znaczenia czynnika ekonomicznego w życiu
społeczeństwa. Ksenofont w swej “ Księdze o gospodarce” bez zastrzeżeń popiera dążenie do bogactwa,
które traktuje jako podstawę pozycji prawdziwego obywatela. Ksenofont sprzeciwiał się, był
niezadowolony z istniejącej rzeczywistości historycznej. Dlatego opracowuje wraz z Platonem i
Arystotelesem model państwa idealnego. Za najważniejszą sferę działalności gospodarczej uważali
rolnictwo, traktując je jako podstawę bogactwa każdego kraju. Gdzie rozkwita rolnictwo – stwierdza
Ksenofont, tam kwitną inne zawody, podnosi się rzemiosło i handel. Nie broni właścicielom ziemskim
zajmować się handlem. Dopuszcza również gromadzenie bogactwa w formie pieniężnej. Dostrzega
znaczenie pieniądza kruszcowego jako ucieleśnienie bogactwa. Mawia, że pieniędzy (srebra) nigdy nikt nie
ma za dużo, ponieważ nadmiar można zakopać. Przyznaje absolutne pierwszeństwo gospodarki
naturalnej, ale nie potępia stosunków towarowo-pieniężnych. Interesujące myśli snuje na temat podziału
pracy i wartości dóbr. Dostrzega korzyści z podziału pracy na kierowniczą (pan) i wykonawczą (niewolnik).
Zaleca wobec niewolników stosowanie bodźców zachęty materialnej i moralnej. Jako rzemieślnik
niewolnictwa uważa natomiast, że praca fizyczna hańbi "wolnego" obywatela, zniekształca jego ciało i nie
pozostawia czasu na sprawy polityczne, społeczne i kulturalne. Ksenofont rozważa podział pracy według
kwalifikacji zawodowych, uzależniając go od rozległości i chłonności rynku, podkreśla on wpływ tego
podziału na efekty działalności gospodarczej - wzrost wydajności i podnoszenie jakości produktów.
Ksenofont odkrył zależności skali podziału pracy od pojemności rynku, tj. rozwój specjalizacji w
warunkach dużego popytu na różne dobra i usługi. Według niego wartość mają tylko rzeczy użyteczne,
tzn. zaspokajające określoną potrzebę. Wg niego jedynie specjalizacja zapewni uzyskanie produkcji
lepszej jakości. Niemożliwe jest aby człowiek uprawiający różne rzemiosła był w stanie wykonać wszystkie
jednakowo dobrze. Uważał, że podział pracy rozwija się szczególnie w dużych miastach. Ksenofont
dostrzega sprzeczność między wartością użytkową i wartością wymienną które rozważa się w obrocie
towarowo- pieniężnym, ale nie próbuje zgłębić tego zagadnienia.
Ksenofont podkreśla również jako zasadę rozwoju kraju organizację gospodarstwa publicznego
zarządzanego przez państwo, które dba o utrzymanie dróg w należytym stanie, o rozwój państwowych
stoczni i przedsiębiorstw budowlanych oraz dokonuje rozdziału zboża między ubogich obywateli.
7) SOLON JAKO REFORMATOR GOSPODARKI.
Na przełomie VII i VI w p.n.e. stosunki niewolnictwa utrwaliły się, jednocześnie wystąpiły wszystkie
sprzeczności tego ustroju. Łagodzenie tych sprzeczności, w imię utrwalenia władzy właścicieli niewolników
było treścią poczynań różnych reformatorów. Myśl ekonomiczna tego okresu odzwierciedlała się najlepiej
w reformach Solona (ok.635-560r.p.n.e.) ateńskiego męża stanu prawodawcy i poety, kupca z
arystokratycznego rodu. Chodziło o radykalne zahamowanie pauperyzacji wolnej ludności ateńskiej,
będącej następstwem rosnącego zadłużenia. Solon doprowadził do integracji państwa (polis) w stosunki
między wierzycielem i dłużnikiem, określając między innymi zasadę, że wolny człowiek nie może być
zabezpieczeniem i nie może z tego tytułu stać się niewolnikiem. W interesie warstw średnich reformy
popierały rozwój rzemiosła i handlu oraz określały górna granicę obszaru wielkiej własności. Interesy
państwa były zagrożone, ponieważ istniejące stosunki prowadziły do kurczenia się rezerw społecznych
stanowiących o potencjale obronnym kraju. Solon w 594 r p.n.e. realizuje reformę skierowaną przeciwko
wielkiej własności ziemskiej, pisze traktat “Sajsachteja” co oznacza poprawa. Reformy Solona miały
2
wstrzymać proces zadłużenia się wolnych obywateli i ich degradacji do klasy niewolników. Salon wymógł
umorzenie długów, likwidację niewolnictwa za długi, prawne ograniczenie wielkości posiadanej ziemi i
zakaz wywozu podstawowych artykułów konsumpcyjnych, z wyjątkiem oliwy. Był też za poprawą sytuacji
niewolników przez szerokie reformy, ale najważniejszą reformą jest oddłużenie. Przychodzi V wiek p.n.e. a
jest to apogeum w rozwoju gospodarki. Apogeum to wyraża się w rozwoju gospodarczym miast-państw
greckich. Pojawienie się znamiennych postulatów: “Dla rozwoju miast – państw greckich należy w
racjonalny sposób, w maksymalny sposób wykorzystywać niewolnictwo, które staje się panaceum”.
Niewolnictwo to środek (panaceum) na rzecz rozwoju handlu, rozbudowy miast i ekspansywnej greckiej
kolonizacji.
5) PLATON I ARYSTOTELES WOBEC GOSPODARKI I BOGACTWA MATERIALNEGO.
Platon (427-347r.p.n.e.), Arystoteles (384-322r. p.n.e.) ustosunkowują się negatywnie do nadmiernego
gromadzenia bogactwa. Uznają jednak konieczność posiadania zasobów przez państwo w takim zakresie,
w jakim jest to niezbędne do realizacji w dziedzinie politycznej i moralnej. Gospodarowanie zaś ma służyć
umiejętnemu administrowaniu bogactwami, uczyć właściwego zarządzania własnym majątkiem. Platon
uważał, że szczęście społeczeństwa zapewniać ma nie dobrobyt obywateli, lecz ich doskonałość. Wartości
moralne cenić bowiem należy najwyżej. Głosi uniwersalizm i totalizm państwowy. Zakłada
interwencjonalizm państwowy we wszystkich dziedzinach życia, dotyczy to również gospodarki. Regulacja
stosunków gospodarczych odbywać się ma zgodnie z ustalonym planem w oparciu o ustalone przez
państwo prawa pozytywne. Platon był konsekwentnym zwolennikiem gospodarki naturalnej. Platon
rozróżnia dwie wartości towaru: użytkową i wymienną. Dostrzegał konieczność istnienia wymiany
wewnętrznej i zagranicznej, lecz chciałby ją ograniczyć do minimum. Platon domaga się formalnego
zakazania gromadzenia pieniędzy. Postuluje aby w obiegu znajdowała się tylko taka ilość, jaka jest
niezbędnie potrzebna do opłacenia robotników, rzemieślników i służby. Jego zdaniem („Rzeczpospolita” i
„Prawo”) szczęście społeczeństwa może zapewnić nie dobrobyt obywateli, lecz ich funkcjonalność. W
idealnym państwie Platona społeczeństwo ma składać się z trzech warstw, którym odpowiadają określone
cnoty: warstwy rządzącej cechującej się roztropnością, rycerzy-obrońców charakteryzującej się męstwem
i warstwy żywicieli- pracującej, cechującej się umiarkowaniem. Arystoteles w swych pracach: "Ethika
Nikomacheia" i "Politika" twierdzi, iż celem państwa i gospodarowania jest zapewnienie obywatelom
szczęścia i warunków dla cnotliwego życia. Państwem powinni rządzić ludzie wielcy mądrością i cnotą.
Rozróżnia bogactwo naturalne występujące w postaci wartości użytkowej od bogactwa pieniężnego.
Pierwsze związane jest z gospodarką naturalną i powstaje w wyniku działalności gospodarstwa domowego.
Celem tej działalności jest zgodne z naturą zdobywanie środków utrzymania, zaspokajanie potrzeb
konsumpcyjnych a nie osiąganie zysku. Drugi rodzaj bogactwa wiąże się z gospodarką towarową i
powstaje w rezultacie działalności gospodarstw zarobkowych. Ich jedynym celem jest osiąganie zysków
sprzeczne z naturą gromadzenia bogactwa pieniężnego poprzez wymianę, handel. Rozróżnia dwa rodzaje
wymiany: bezpośrednia (Produkt na Produkt) i towarowa (za pośrednictwem pieniądza). Arystoteles
poszukiwał także modelu państwa idealnego. Wyróżniał gospodarkę naturalną - zgodna z naturą, jej
celem było zaspokojenie potrzeb opartą na ekonomice - nauce o gospodarstwie domowym, i gospodarkę
towarową - opartą na chremastyce - nauce o wymianie i pomnażaniu bogactwa. Ganił pobieranie procentu
za pożyczanie pieniądza. Pieniądz traktował jako "zło konieczne" dostrzegając w nim wiele
niebezpieczeństw (co nie przeszkadzało mu w bogaceniu się). Traktuje go jedynie jako środek do
nabywania dóbr, a procent, pochodną pieniądza, jako niemoralne wzbogacenie się wierzyciela. Uważał, że
pieniądz jest jałowy, nie rodzi pieniądza. Dążenie do maksymalizacji zysku i nieograniczonego pomnażania
bogactwa pieniężnego doprowadzi do dehumanizacji życia, wyzwolenia się największych instynktów,
eliminacji jakichkolwiek norm etycznych. Każde dobro może służyć do zaspokajania własnych potrzeb,
albo być przeznaczone do wymiany. Wymiana stanowi podstawę stosunków między ludźmi i dlatego musi
opierać się na zasadach etycznych. Wyróżniał: niewolników z prawa to ci, którzy popadli w niewolę za
długi lub w wyniku wojen (potępiał to) i niewolników z natury - predestynowanych przez samą naturę do
życia w niewoli - urodzeni w niewoli (ten rodzaj niewolnictwa uważał za normalny i etyczny).
3
6) OBRAZ GOSPODARKI HOMERA.
Epoka starożytności- ma swoją gospodarkę, której towarzyszy myśl gospodarcza, refleksja, spojrzenie.
Rozważania myślicieli starożytności maja charakter teoretyczny– jest to suma powierzchownych
spostrzeżeń na temat procesów gospodarczych. Grecki myśliciel Ksenofont napisał traktat “Księga o
gospodarce” w którym opowiada, ze celem jednostki i społeczeństwa winno być dążenie do bogactwa.
Traktuje on bogactwo jako bardzo ważny wyznacznik pozycji społecznej obywatela. Poglądy myślicieli
starożytnej Grecji są bardzo zróżnicowane. Inni myśliciele Platon, Arystoteles głoszą zupełnie co innego.
Mają oni negatywny stosunek do bogactw, zwłaszcza zaś do bogactwa w nadmiernym wymiarze. Kierują
się dwoma przesłankami: a)Etyka zabrania być bogatym, bo bogactwo to zło; b)Państwocentryzm–
państwo wszystko może i powinno być ono bogate, a jak bogate, to i sprawiedliwe, wszechstronne. Są oni
zdania, że wszelkie zasoby , które są potrzebne do egzystencji społeczeństwa powinno gromadzić
państwo, a ono dopiero ma moralny i społeczny obowiązek zabezpieczyć byt społeczny; ciążą na nim dwa
obowiązki z tego tytułu: a)umiejętność administrowania bogactwem; b)uczenie się właściwego rządzenia
majątkiem.
U podstaw spojrzenia na problemy gospodarcze starożytności leżą problemy etyczne.
Woluntaryzm– spojrzenie na gospodarkę to takie myślenie, że państwo w gospodarce wszystko może i
jest wszechstronne (wszechmocne).
Myśliciele starożytni uważają że wszystko co się dzieje w gospodarce, musi mieścić się w ramach
stanowionych norm państwowych. Dominuje w tej myśli przekonanie o przymiocie państwa w gospodarce.
Potem przychodzi epoka od XII do VIII w. p.n.e., epoka ta nosi nazwę Homera i jego działań. W epoce tej
dokonuje się przejście od tzw. ustroju narodowego do ustroju państwowego. Towarzyszy temu dominacja
niewolnictwa w gospodarce. Głównym źródłem wiedzy jest “Iliada i Odyseja”. A)narastają bardzo ostre
przeciwieństwa klasowe; B)rośnie w potęgę arystokracja; C)społeczeństwo silnie rozwarstwia się i
polaryzuje, pojawia się warstwa rolników, rzemieślników, kupców. Wytwarza się to co socjologowie
nazywają stratyfikacją czyli przekrojem społeczeństwa; D)zaczątki produkcji typu niewolniczego.
Homer uważał działalność produkcyjną za godną człowieka wolnego, praca nie przynosi człowiekowi
wolnemu ujmy.
Zbliża się wiek VII p.n.e. przeciwieństwa klasowe narastają, system niewolniczy rozwija się. System ten
zaczyna zagrażać klasom niższym, ludowi, chłopstwu, mogą oni w każdej chwili stać się niewolnikami.
Hezjod z Askey (VIII i VII wieku p.n.e.) pisze dzieło pt. “Prace i dnie” i powiada, że najważniejsze
znaczenie dla gospodarki ma praca niewolnika, praca samodzielna, praca jako podstawa bogactwa. Jest to
apologia rolnictwa jako naturalnego bogactwa. To rozwarstwienie ma określone skutki gospodarcze- biedni
popadają w długi u bogatych. Głosił pochwałę pracy w haśle “Praca nie hańbi, hańbi próżnowanie” i
rozsnuwa sielankę życia wiejskiego. Hezjod pochodził on ze wsi i dostrzegał sprzeczność interesów
demosu z interesami arystokratów. Walkę arystokracji z demosem przedstawia w bajkowej formie walki
jastrzębia ze słowikiem, ale daleki jest od wzywania do czynnego oporu. Zaleca raczej uległość i
przystosowanie do warunków.
Zestawienie problemów gospodarczych poruszanych w różnym stopniu
w greckiej literaturze antycznej jest skromne. Obejmuje także zagadnienia gospodarcze wojny, jak
utrzymanie wojska, gromadzenie łupów i ściąganie haraczy.
8) ISTOTA CHREMATYSTYKI.
Chrematystyka (od słowa chremata – skarb, majątek, pieniądz), tj. sztuka zdobywania własności, ale w
skrajnych przypadkach także gromadzenia pieniędzy za pomocą pieniędzy, tj. uzyskiwania procentu z
pożyczonych pieniędzy. Zdaniem Arystotelesa taka działalność jest naganna, ponieważ z natury swojej
pieniądz nie może rodzić pieniędzy, sztuka takiego zarobkowania jest sprzeczna z ideą kalokaganii.
Gromadzenie dóbr materialnych jako majątku gospodarstwa domowego jest zajęciem godnym, nawet jeśli
korzysta się z handlu. Ma ona przy tym granice, podczas gdy gromadzenie pieniędzy, wynikające z
chciwości, nie ma granic. Prowadzi do zaniku etyki, dehumanizacji życia, wyzwala najniższe instynkty,
eliminuje normy etyczne. Chrematystyka wiąże się z procesem wymiany, ale jeżeli wolny handel
zamienny uważać trzeba za usprawiedliwiony, to potępić należy handel uprawiany dla zdobycia zysku
pieniężnego. Chrematystyka wiąże się z poglądami Arystotelesa. Rozróżnia on dwa rodzaje bogactwa:
a)Bogactwo naturalne w postaci wartości użytkowych – kultury materialnej od bogactwa pieniężnego.
Powiada on, że bogactwo naturalne powstaje w toku gospodarki naturalnej, jest potrzebne w
gospodarstwie domowym, człowiek musi mieć ubranie, żywność, ciepło. Natomiast potępia gromadzenie
zysków w postaci bogactwa pieniężnego. Mówi że organizowaniem gospodarki domowej powinna się
zajmować dziedzina, którą on nazywa ekonomią ( w wolnym przekładzie – zarządzanie gospodarstwem
domowym); b)Bogactwo pieniężne - powstaje w wyniku działalności gospodarstw zarobkowych, a ich
jedynym celem (celem haniebnym) jest zysk i sprzeczne z naturą ludzką gromadzenie bogactw zwłaszcza
w postaci pieniędzy. Proces ten nazywa się chrematystyką, tzn. mnożeniem bogactwa pieniężnego przez
handel, wymianę i pieniądz. Powiada że gospodarstwo zarobkowe i pieniądz zasługują na potępienie. Jego
działanie jest nieetyczne, bo opiera się na wyzysku.
4
9) MYŚL EKONOMICZNA ANTYCZNEGO RZYMU.
1. Okres początkowy historii Rzymu związany jest z likwidacją instytucji wspólnoty pierwotnej
(V –IV w. p.n.e.) z niedużego miasta –państwa Rzym przeistacza się powoli w potęgę opierając się na
eksploatacji niewolników. Większość niewolników rzymskich urodziła się jako ludzie wolni i tylko przegrana
wojna odmieniła ich los. 2. W połowie II wieku p.n.e. Grecja stała się prowincją rzymska (nastąpił upadek
kultury Greckiej), Rzym wchłaniając ogromne masy niewolników, wśród których było wielu
wykształconych hellenistów przejął wiele osiągnięć myśli greckiej, adaptując je dla własnych potrzeb. 3.
Najbliższym otoczeniem myśli ekonomicznej zamiast etyki stał się system prawa, w którym
niekwestionowaną zasadą było twarde prawo zwycięzcy.
Społeczeństwo Rzymskie jest rozwiniętym
społeczeństwem niewolniczym. Rodzi się zapotrzebowanie na koncepcje uzasadniające istnienie państwa
typu uniwersalnego i rodzi się potrzeba stałego umacniania obszaru centralnego imperium, a więc Rzymu
jako stolicy oraz Italii jako najbliższego jej obszaru.
Patrz 10,11,12,13,14.
10) PRAGMATYZM KATONA W STAROŻYTNYM RZYMIE A GOSPODARKA.
Pragmatyzm – to myślenie dążące do znacjonalizowania pracy niewolniczej, hasło przewodnie: wydusić z
niewolnika jak najwięcej. Typowym pragmatystą był wybitny mąż stanu republiki Katon (ok234-149
p.n.e.).Wsławił się także jednym z pierwszych w świecie traktatów poświęconych ekonomice rolnictwa
(„Księga o rolnictwie”). Troska o racjonalność dyktuje tak surowe zalecenia, jak zakuwanie niewolników
przy pracach stwarzających możliwość ucieczki. Chorym niewolnikom trzeba dawać mniej pożywienia, a
słabych i starych co prędzej sprzedawać. Uważa iż pracować muszą niewolnicy, narzędzia do pracy muszą
być proste, bo o skomplikowane nie będą chcieli dbać. Okrutnie brzmi w tym zestawieniu zbiór porad
Katona odnoszących się do pielęgnacji wołów roboczych. Czytając jego rady w sprawie żywienia,
przydziału odzieży i traktowania niewolników przez ich nadzór podczas pracy, nietrudno dostrzec, że ten
surowy moralista nie troszczył się zupełnie o proces reprodukcji siły roboczej. W jego zaleceniach
znajdujemy sporo myśli o prowadzeniu gospodarstwa wysoce opłacalnego. Katon widzi np. znaczne
korzyści wynikające z lokalizacji gospodarstwa w pobliżu dobrych dróg, portów morskich lub miast.
Interesujące są również konkretne porady Katona na temat uprawy roli, nawożenia, wyposażania w
narzędzia, organizacji przetwórstwa i ochrony roślin. Katon mówi, że ideałem jest gospodarstwo, którego
celem jest zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych. Głównym celem gospodarstwa rolnego powinna być
produktywność i wydajność. Na sprzedaż jednak należy przeznaczyć tylko nadwyżki, a nabywca może
kupić tylko to, czego nie można wytworzyć we własnym gospodarstwie, formułuje zasadę „mało kupować,
dużo sprzedawać”. Występuje tu sprzeczność między etyką a pragmatyzmem. Potępia chciwość i zysk, ale
jest racjonalistą, proponuje bogacenie się. Właścicieli ziemi zachęca do produktywności, nawołuje do
rozwoju, hodowli. Mówi o rentowności rolnictwa i racjonalizuje tę myśl: „aby rolnictwo było rentowne to
gospodarstwa muszą być koło wielkich miast i w pobliżu dróg i spławnych rzek”. Trzeba budować
magazyny, mówi Katon, w oczekiwaniu na korzystniejsze cele. To jest ultrapragmatyzm, wysublimowany
racjonalizm. Gospodarstwa mają być średnich rozmiarów, intensywne, II w p.n.e.- są podstawą produkcji
rolnej. Katon mówi o tym że powinny być średnie. Latyfundia są ekspansywne, na wielką skalę
wykorzystuje się niewolników, ciągle rozwarstwione społeczeństwo, niewolników jest coraz więcej. Coraz
więcej ludzi staje się plebsem, a z plebejuszy – niewolnikami.
11) LATYFUNDIA I KOLONATY W STAROŻYTNYM RZYMIE.
Po opanowaniu Italii, Rzym przekształca się w typowe centrum władzy i administracji. Rzym staje się
stolicą ogromnego imperium; liczne podboje są podstawowym źródłem dopływu niewolników. Zmiany w
podłożu społecznym stanowiły praprzyczynę ewolucji zapotrzebowania na dociekania ekonomiczne,
zlikwidowaniu resztek ustroju rodowego i zdobyciu olbrzymich obszarów, klasa właścicieli niewolników
rozwarstwia się. W samym Rzymie i na terenie Italii występuje wyraźny podział na bogaczy (stara
arystokracja i wzbogaceni plebejusze-plutokraci) i biednych. Rzym ogarnia walka między patrycjatem i
plebsem. Patrycjusze to uprzywilejowana warstwa sprawująca władzę polityczną. Plebejusze to
mieszkańcy miast i wsi pozbawieni aż do roku 287 p.n.e. praw obywatelskich. W miarę utrwalania się
potęgi Rzymu następował rozwój wielkich posiadłości ziemskich – Latyfundia, (od łacińskiego latusrozległy, fundus-fundacja, grunt), powstałe poprzez dzierżawę gruntów państwowych, skupienia lub
zagarniania za długi drobnych gospodarstw chłopskich oraz nabywania za bezcen majątków osób
prześladowanych przez władzę, zatrudniających tysiące niewolników. Zubożali chłopi Italii ciągnęli do
Rzymu, gdzie mieszali się z plebsem, a czasem weszli w skład lumpenproletariatu. Była to warstwa ludzi
wolnych, ale utrzymujących się z jałmużny państwowej lub prywatnej. W starożytnym Rzymie ogromny
wpływ na kształtowanie stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych wywierały wojny. Dzięki
nim zapewniano dopływ niewolników i łupów co umożliwiało m.in. utrzymanie lumpenproletariatu i
5
łagodzenie sprzeczności między drobnymi posiadaczami ziemi i właścicielami latyfundiów. Ograbianie
podbitych prowincji i możliwości kolonizacji bogatych obszarów stanowiło przez długi czas “wentyl”
bezpieczeństwa społecznego. Od II wieku aż po upadek Rzymu trwa okres przebudowy stosunków
społecznych na podstawie nowej instytucji społecznej –Kolonatu (w praktyce po części wolni). Oni mieli
wydźwignąć rolnictwo z upadku a tym samym i całą gospodarkę. Kolonaty będą oparte o system
dzierżawy. Zaczęły wysychać militarne źródła dopływu niewolników. Na czoło potrzeb wysunęła się
konieczność zapewnienia rozszerzonej reprodukcji niewolniczej lub półniewolniczej siły roboczej. Myśl
ekonomiczna podjęła więc nowe zadania – wyjaśnienia sensu przemian i pobudzenia nowych kierunków
działań. Kolonat przyczynił się do upadku niewolnictwa. Pojawiła się nowa forma feudalna.
12) REFORMY BRACI GRAKCHÓW.
Zaostrzenie się sprzeczności między właścicielami latyfundiów i patrycjuszami z jednej strony, a drobnymi
właścicielami i plebejuszami, z drugiej legło u podstaw reformatorskich poczynań braci Grakchów (ruch
Grakchów). Bracia byli trybunami ludu i stanęli na czele sił walczących o odebranie gruntów publicznych z
rąk nowej warstwy bogaczy. Reformy miały uratować nie tyle rolnictwo, co zasoby siły zbrojnej, tj. masy
chłopstwa italskiego, z którego rekrutowały się słynne legiony. Reformatorzy chcieli przeznaczyć grunty
publiczne na działki dla samodzielnych gospodarstw. Nie przynosi to jednak wielkich efektów, nadal
dominują wielkie latyfundia. Bracia Grakchowie wysunęli radykalny program odbierania zagarniętych ager
publicum i ograniczenia dopuszczalnej powierzchni posiadłości do ok. 250 ha. Z odrębnej ziemi państwo
mogło by obdzielić biedotę a zwłaszcza byłych legionistów. W ten sposób chroniono potencjał obronno –
gospodarczy państwa. Dostrzegano także postępujące niebezpieczeństwo ciągłego obniżania się
wydajności pracy niewolników. Reformy agrarne braci nie doczekały się za ich życia realizacji. Chodzi oto,
że pragnąc poparcia plebsu w walce o władzę Gajusz przeforsował także prawo o sprzedawaniu taniej
żywności i rozdawaniu zboża lumpenproletariatowi. Nie dały także zamierzonych skutków reformy
postulujące tworzenie koloni rzymskich na terenach podbitych i pobudzania handlu oraz rzemiosł. Opór
latyfundiów był tak duży, iż nie dostrzegali oni powolnego słabnięcia samych podstaw ich władzy.
Konsekwencją działalności braci było rozbicie społeczeństwa rzymskiego na dwa obozy: optymatów
(najlepszych) opowiadających się za senatem, za jego rządami w państwie i popularów (zwolenników
ludu), dążących do ocalenia władzy senatu i wysunięcia na plan pierwszy ludu i jego organów.
13) WARRON O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM RZYMIE.
Ewolucja w stosunkach społecznych, która nastąpiła w ciągu stu lat od działalności Katona, znalazła
odbicie w kolejnym trakcie poświęconym gospodarce rolnej. Chodzi o dzieło Warrona (116-27 p.n.e.działacz, pisarz i uczony) “Zasady nauki o rolnictwie”, w którym znowu oprócz praktycznych porad
znalazły się szersze rozważania na temat niewolnictwa przeżywającego strukturalny kryzys. Krytykuje
Katona, uważa że najwydajniejsze są wielkie gospodarstwa, a nie średnie. Formułuje tezę, że aby wielkie
gospodarstwa były skuteczne to cała produkcja musi być towarowa (dochodowa) tzn. przeznaczona na
sprzedaż. Eksploatacja niewolników w gospodarstwie rolnym powinna, wg Warrona opierać się nie tylko
na bezpośrednim przymusie, lecz także na bodźcach moralnych. Przy pewnych rodzajach prac lepiej jest
korzystać z robotników najemnych. Aby wzbudzić zainteresowanie pracą, należy im stworzyć lepsze
warunki egzystencji, dawać obfitsze żywienie, zapewniać im lepsze ubranie, obdarzyć funkcją dozorcy itp.
6
Warron postuluje nawet przydzielenie zasłużonym niewolnikiem małych działek ziemi. W traktacie
Warrona można także dostrzec zalążki myślenia kategoriami bilansu nakładów i wyników. Zaleca on,
zamiast winnic i sadów oliwkowych, uprawę zbóż i roślin dających duże zyski. Mówi że główna przyczyną
niskiej wydajności rolnictwa jest niska wydajność niewolników. Warron potępia pogoń za bogaceniem się
drogą uprawiania lichwy.
14) COLUMELLA O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM RZYMIE.
I w p.n.e. myśliciel Columella jest autorem traktatu „O ziemi”. Columella krytykuje koncepcje Warrona
mówi, że podstawowe gospodarstwa powinny być średniej wielkości, a nawet drobne. Columella stawia
kropkę nad i mówiąc: „Latyfundia i niewolnicy doprowadzają rolnictwo do katastrofy, ujemne skutki, brak
zainteresowania”. Formułuje program wyjścia z kryzysu. Należy podzielić latyfundia na drobne działki i
wydzierżawić je niewolnikom. Wydajna praca może pochodzić od wolnego człowieka, który uprawia
wydzierżawioną mu ziemię i prowadzi małe gospodarstwo. Duże znaczenie ma oczywiście wyposażenie
gospodarstwa w drobne narzędzia, właściwa uprawa i nawożenie gleby, lokalizacja blisko dobrych rynków
zbytu i umiejętne administrowanie majątkiem. Niewolnik staje się coraz droższy, gdyż Rzym ponosi klęski
w wojnach. Poglądy Columella odpowiadają już okresowi utrwalania się Kolonatu.
21) POJĘCIE PROTEKCJONIZMU W GOSPODARCE.
Protekcjonizm – to stan w którym procesami gospodarczymi sterowało państwo, popierało ono, otaczało
opieką określone gałęzie produkcji. Centralizacja państw narodowych w XVI i XVII w. sprzyjała ożywieniu.
W gospodarce obserwowało się coraz szersze inwestowanie kapitału kupieckiego, dążenie do
zagospodarowywania nowych terenów kolonialnych. Na tej bazie państwa europejskie rozwijają politykę
protekcjonizmu celno-handlowego, chcąc w ten sposób chronić własny rynek i wywierać presję importową.
Merkantyliści wysuwają postulat: nad wszystkim powinna panować interwencja państwa. Państwo
powinno regulować wszystkie dziedziny życia gospodarczego. Państwo tworzy normy prawne: prawo
pracy, prawo celne, podatkowe, manipuluje emisją pieniądza i stopą procentową. Działalność państwa
stwarza przez realizację odpowiedniej protekcyjnej polityki celno-handlowej, ochronę interesu rodzinnego
kapitału w walce o wewnętrzny i zagraniczny rynek zbytu. Stwarza także prawno-ekonomiczne podstawy
do rozwoju rodzinnej produkcji i handlu poprzez liczne akty dotyczące zatrudnienia, walki z żebractwem, a
także przez odpowiednie manipulowanie emisją pieniądza czy wysokością stopy procentowej. To
protekcjonizm stworzył wielki kapitał i kapitalistów, ale teraz zaczyna być przeszkodą w rozwoju.
Kapitalista jest już na tyle potężny, że pomocy potrzebuje o wiele mniej, natomiast wysuwa żądania i chce
wolności rozwoju gospodarczego.
16) JAN CHRYZOSTOM I AUGUSTYN O GOSPODARCE.
Obaj filozofowie żyli i tworzyli w IV w. Głoszą: potrzebę świadczenia na rzecz ubogich, wyzbycia się
egoizmu materialnego, potępiają modlenie się do złotego cielca (fetyszyzacja majątku). Wartości
materialne są wg nich przemijające, a na pierwszym miejscu stawiają dążenie do życia wiecznego.
Nakazują biednym cierpliwe znosić ich los, gdyż dzięki temu osiągną życie wieczne; należy żywić szacunek
dla wszelkiej władzy, bo pochodzi ona od Boga. Taka koncepcja ekonomiczna i filozoficzna miała na celu
budowanie teocentrycznego państwa – Bóg w centrum. Jan Chryzostom był jednym z Ojców Kościoła i
mocno akcentował sprawę obowiązku pracy człowieka. Potępiał kapitalistyczne tendencje do osiągania
zysku czy pogoni za bogactwem. Razem z ówczesnymi pisarzami którzy także określali się mianem Ojców
Kościoła wychodził z założenia, że dobra ziemskie zostały przez Boga oddane do użytku wszystkich ludzi.
Należy potępiać nie bogactwo, ale bogatych ludzi, którzy niewłaściwie ze swych bogactw korzystają.
Zapominają bowiem oni, że tu na Ziemi, są nie tyle właścicielami, ile chwilowymi dzierżawcami dóbr przez
Boga im zleconych dla pełnienia dobrych uczynków na rzecz ludzi biednych. Złem więc jest nie sama
własność prywatna, ale wszystkie cechy charakteru z własnością prywatną związane i prowadzące do
bogacenia się. Te negatywne cechy muszą być w dalszych dziejach ludzkości zwalczane. Augustyn (354430) był jednym z najwybitniejszych ojców Kościoła i przez całe wieki autorytetem filozofii
chrześcijańskiej. Praca fizyczna jest jego zdaniem, miła Bogu, a praca na roli przybliża człowieka do Boga,
natomiast handlu i lichwiarstwa nie zaliczał do zajęć szlachetnych. W szczególności należy oddziaływać na
moralne przemiany człowieka. Augustyn stawia przede wszystkim sprawę wychowania etycznego
człowieka jako najgłębszej podstawy dalszych przemian społecznych i ekonomicznych. Z problemem
handlu wiązał się – po raz pierwszy przez Augustyna sformułowany – postulat tzw. słusznej ceny, czyli
iustum pretium. Niewolnictwo, zdaniem Augustyna, jest oczywiście niesprawiedliwe ale zważywszy na
niedoskonałość natury ludzkiej, należy je w pewnym sensie traktować jako fakt naturalny i oczywisty.
Głosi się poglądy wyzwolone. Hasła: świadczenie bogatych na rzecz biednych; wystrzeganie się egoizmu;
nadmiernego przyzwyczajenia się do materii, jest to skierowane ku górze. Ubogim zaleca się: cierpliwe
znoszenie doczesnego losu; szacunek do wszelkiej władzy.
18) TEORIA PIENIĄDZA ORESMIUSZA.
Teorię pieniądza rozwinął w XIV w. francuski teolog Mikołaj Oresmus, (Mikołaj z Oresme 1320-1385). Jego
dzieło –“Traktat o powstaniu, istocie, prawach i zmianach monet”– przeciw nominalizmowi pieniądza.
Nominalizm- teoria mówiąca, że pieniądz odzwierciedla wartość towaru, ale sam jako takiej wartości nie
posiada. Jego wartość jest sprawą roli państwa. To państwo, a nie zawartość kruszcu reguluje wartość
pieniądza i może ją zmieniać. Oresmiusz krytykuje to, uważa że jeżeli pieniądz jest środkiem wymiany to
7
taka dowolna regulacja jego wartości może doprowadzić do anarchii fiskalnej. Dlatego też Oresmiusz
odpowiada: “Wartość monet powinna być nie zmieniona, a miernikiem tej wartości powinna być wartość
kruszcu, która przesądza o wartości monety”. W dziele wysuwa wiele prekursorskich idei. Mówi, że istnieje
szereg prawidłowości które towarzyszą obiegowi pieniężnemu. Pieniądz to regulator obrotów i towarów, on
może przynosić dochód. Uważa, że pieniądz rodzi się z potrzeby ułatwienia wymiany. Moneta musi
spełniać określone wymagania: powinna być poręczna, lekka, zrobiona z substancji kosztownej i w miarę
rzadkiej (złoto, srebro), aby za jej małą część otrzymać większą ilość dobra. Nadmiar lub niedostatek
może źle wpłynąć na rolę pieniądza jako stałego miernika wartości. Pieniądz jest własnością całego
społeczeństwa i miernikiem jego wymienialnych bogactw. Jak wszyscy ekonomiści rozpatruje rzecz
etycznie. Obniżenie wartości pieniądza to grzech. Przytacza argumenty polityczne i gospodarcze przeciwko
psuciu pieniądza. Kruszec szlachetny będzie z kraju odpływał, a na jego miejsce przyjdzie podrobiona
moneta obca. Obniży się wymiana handlowa z zagranicą. Duże zyski osiągać będą lichwiarze
kombinatorzy i spekulanci. W rezultacie psucie monety obróci się przeciwko “panującemu”, który swe
dochody otrzymywać będzie w “spodlonej” monecie i od coraz biedniejszego społeczeństwa. Traktat
Oresmiusza zwiastuje już narodziny nowej epoki, zmierzch kanonistyki, wyzwolenie się myśli
ekonomicznej z ciasnych ram systemu etyki gospodarczej. Zbliża się okres rewolucyjnych przemian, w
wyniku których wyłaniać się zacznie ustrój kapitalistyczny.
15) CHARAKTERYSTYKA MYŚLI EKONOMICZNEJ ŚREDNIOWIECZA.
Granice czasowe epoki to V-XV w. W okresie tym zachodziły skomplikowane procesy tworzenia, rozkwitu i
upadku feudalnych stosunków społeczno-gospodarczych. Na rozwój ME w średniowieczu istotny wpływ
miał feudalizm i feudalny sposób produkcji, dominujący w okresie VI-X wieku w Europie. Dominuje
wymiana T-T. Rozwijają się siły wytwórcze, u ludzi następuje wzrost umiejętności posługiwania się
nowymi maszynami. Rozdziela się miasto i wieś. Wzrasta wydajność procesów produkcyjnych, powstają
nadwyżki. Wszystko to pobudza wymianę i potęguje elementy towarowo-pieniężne w łonie feudalizmu.
Objawem narastania tej gospodarki jest stopniowe odchodzenie od renty odrobkowej tj. (pańszczyzny) do
renty pieniężnej. Rolnik płaci czynsz, pierwowzór podatku. Te procesy ekonomiczne przekształcają
system, człowiek wytwarza więcej niż potrzeba. A)są to procesy ekonomiczne przekształcające system;
B)u podłoża myśli ekonomicznej średniowiecza leży także chrześcijaństwo. To jest wszechpanująca
ideologia światopoglądowa, i państwowa. Kościół monopolizuje wszelką myśl epoki, także myśl
ekonomiczną, bo ona dalej jest silnie związana z etyką i moralnością. Dlatego dla epoki średniowiecza
typowa myśl ekonomiczna to poglądy tzw. Kanonistów. Są to kodyfikatorzy i komentatorzy ówczesnego
kodeksu kanonicznego. Podłożem wszelkich poglądów gospodarczych w tej epoce jest moralistyka, a także
określone cele etyczne. W początkach średniowiecza główną bazą klasową wczesnośredniowiecznego
chrześcijaństwa są warstwy biedne, jest to plebs niewolniczy. Chrześcijaństwo głosi adekwatne poglądy
jak: ubóstwo, wspólna własność, wspólnota konsumpcyjna. W progenezie chrześcijaństwa mamy ideał
skromnego życia, obowiązek dzielenia się nadwyżkami z biednymi, co wywodzi się z nakazów Pisma
Świętego.
Przedstawicielami tej epoki są: Jan Chryzostom, Augustyn, Tomasz z Akwinu. Ich poglądy ulegają ewolucji
, a wiąże się to z prostym zjawiskiem, gdzie religia chrześcijańska w IV wieku jest religią klas
posiadających. Jest to ideologia panująca, ideologia państwowa, dlatego ojcowie kościoła, myśliciele,
także ekonomiczni głoszą poglądy odzwierciedlające epokę. Nie mówi się o wspólnocie, nie mówi się, że
własność prywatna w nadmiarze to zło, nie głosi się potrzeby zmienienia własności prywatnej . Hasło
“świadczenie bogatych na rzecz biednych”, wystrzeganie się egoizmu, nadmiernego przywiązania do
materii, to jest skierowane ku górze, a ubogim zaleca się cierpliwe znoszenie doczesnego losu i szacunek
8
do wszelkiej władzy. Stąd pochodzi formuła ówcześnie dominująca, że wszelka władza pochodzi od Boga,
jest to teokratyczna koncepcja państwa (Bóg w centrum koncepcji rządzenia).
19) ISTOTA MERKANTYLIZMU W GOSPODARCE.
Podłoże ekonomiczne merkantylizmu stanowiły odkrycia geograficzne, wynalazki XVI w. (kompas, piece
hutnicze), oddzielenie się miast i wsi, pojawienie się kapitału kupieckiego – grupy ludzi gromadzącej
kapitał. Podłożem ideologicznym była reformacja, która podzieliła Kościół na katolicki („módl się i pracuj”)
i ewangelicki (trzeba inwestować, żyć oszczędnie, rozwijać wytwórczość), oraz nurt humanistyczny –
Odrodzenie, mówiący o tym, ze wszystko jest dla człowieka. W XVI w. następują procesy centralizacji
państw, które wprowadzają systemy podatków i ceł, kierując się protekcjonizmem celno–handlowym w
celu ochrony rynku. Państwa w coraz większym stopniu stosują politykę interwencjonizmu manipulując
podatkami i cłami, oraz angażują się w procesy gospodarcze. Następuje synteza kapitału kupieckiego i
monarchii.
Merkantylizm (XVI –XVII w. z włoskiego mercante- kupiec bogacący się na handlu,
handlowiec). Ojczyzną jego są Włochy. Merkantylizm służy klasie i broni jej. Można go traktować jako
ideologię gospodarczą rodzącej się klasy – kupców i burżuazji, klasa feudalna odchodzi w cień. Powstają
nowe klasy: kupców, bankierów, rodzącej się burżuazji i mieszczaństwa. Merkantylizm to nowa polityka
gospodarcza która ma sprzyjać pierwotnym interesom akumulacji kapitału (istota polityki
merkantylistycznej). Dominuje schemat wymiany (T-P-T), gdyż dla merkantylistów najważniejszym
problemem jest problem cyrkulacji, obiegu, dynamiki. Próbują oni uporządkować zjawiska gospodarcze –
dociekając efektywności i zysku, zysk staje się celem. Jest to okres ostrej rywalizacji pomiędzy
ówczesnymi potęgami gospodarczymi. Rywalizacja pomiędzy Anglią, Francją, Holandią o surowce
(ekspansja kolonialna), o rynki zbytu, o prymat w Europie. Pobudza to ekspansję, powoduje kolonializm,
walka o panowanie na morzu. Merkantyliści wysuwają postulat nad wszystkim powinna panować
interwencja państwa. Państwo powinno regulować wszystkie dziedziny życia gospodarczego.
Protekcjonizm państwowy – państwo powinno go stosować, popierać, ułatwiać, pomagać w dziedzinie
wytwarzania i wymiany międzynarodowej. Merkantyliści krzyczeli głównie w imieniu kapitału kupieckiego
bankierów. Kapitał kupiecki był zaangażowany w kampanie gospodarcze. Wczesny merkantylizm
(monetaryzm, bulionizm) akcentuje głównie potrzebę wzrostu zasobów kruszcowych w kraju (złota,
srebra, miedzi); wynika to z uzasadnionego wówczas przekonania, iż rozwój gospodarki towarowej
stanowi przesłankę i warunek produkcji kapitalistycznej. W merkantylizmie właściwym, decydującą rolę
odegrała już uzyskanie wartości dodatkowej, która rozpatrywana jest głównie od strony cyrkulacji (bilansu
handlowego). Celem polityki merkantylistycznej jest wzrost gospodarczy, realizowany głównie przez
kapitalistyczne uprzemysłowienie kraju przy zastosowaniu przyśpieszających ten wzrost środków
przymusu; bogaty jest kraj uprzemysłowiony, ma on dodatnie saldo bilansu handlowego. Dwie koncepcje
pieniądza:
1.Metalistyczna– akcentuje wartość wewnętrzną pieniądza, wartość pieniądza zależy od wartości kruszcu
z jakiego jest on wykonany; 2.Nominalistyczna– akcentuje wartość zewnętrzną, czyli taką jaką nada mu
państwo. Dojrzały merkantylizm. Dojrzali merkantyliści dochodzą do wniosku, że po to by gromadzić
pieniądze należy prowadzić handel zagraniczny. W grę wchodzi handel z dodatnim saldem eksportu
(przewaga exportu nad importem). Teoria bilansu handlowego zakłada dodatnie saldo i temu
podporządkowuje całą gospodarkę. W drugiej połowie XVI w. merkantyliści odchodzą od teorii kruszcu a
zwracają uwagę na: -konieczność wzrostu produkcji, -konieczność wzrostu zatrudnienia, -na to by
produkować dla eksportu, który jest bogactwem. Późny merkantylizm. Podstawą bogactwa i potęgi jest
eksport produktów rodzimych, przetwarzanych, zawierających dużą ilość rodzimej pracy i kapitału.
20) GOSPODARCZE POGLĄDY REFORMACJI.
Na przestrzeni XVI w. zachodziły w życiu społecznym i gospodarczym Europy ogromne przemiany, u
których podłoża leżał przyśpieszony rozwój sił wytwórczych. Tak więc od końca XV w. trwa ciąg wielkich
odkryć geograficznych i wynalazków technicznych. Odkrycia pobudzają popyt na towary europejskie, a
samym odkryciom sprzyja rozwój produkcji manufakturowej oraz liczne wynalazki i udoskonalenia
techniczne. Olbrzymi ruch feudalny głosi także poglądy ekonomiczne: jak należy inwestować kapitał, żeby
nie był martwy; trzeba żyć pracowicie, oszczędnie; należy rozwijać handel wytwórczość; akumulować
kapitał, nawet kosztem konsumpcji.
W XVI w. walki religijne przeradzają się w potężny zryw reformacji, który pod hasłami odnowy Kościoła
realizuje także postulaty społeczne i gospodarcze rosnącego w siłę mieszczaństwa. Reformatorzy: Luter,
Kalwin. Cromwell głosili hasła oszczędnego i pracowitego życia. Uważali, że człowiek modli się przez
pracę. Opowiadali się za inwestowaniem, tworzeniem kapitału i rozwijaniem wytwórczości. Bogactwo
uważali za dowód łaski bożej, a ubóstwo utożsamiali z zapowiedzią potępienia. Etyka i kult dobrej pracy
torowały drogę akumulacji kapitału i inwestycji. Ideologia reformacji to ideologia promująca bogacenie się
uczciwie. Kraje protestanckie stały się krajami bogatymi. Ruch religijny, społeczny, polityczny w Europie w
XVI w. doprowadził do rozłamu w kościele zach. i do utworzenia nowych wyznań chrześcijańskich.
Reformacja rozpoczęła się w 1517 r. wystąpieniem M. Lutra przeciw sprzedaży odpustów i
zmaterializowaniu duchowieństwa. W swych założeniach postulowała moralną odnowę kościoła przez
powrót do wiary i praktyk wczesnego chrześcijaństwa. W niektórych krajach reformacja spowodowała
radykalne ruchy społeczne (wojna chłopska w Niemczech 1524 – 1525), a wewnętrzne walki religijne
9
doprowadziły do wojen między państwami. Reformacja głosi, że trzeba się bogacić, bogacenie jest cnotą,
trzeba gromadzić kapitał w inwestycjach, rozwijać handel i rzemiosło, wytwarzać. Mówi co innego niż
kościół katolicki.
Reformacja stworzyła podstawy intelektualnej, religijnej afirmacji (potwierdzenia) działalności kapitału
kupieckiego,
także
przemysłowego,
głosząc
potrzebę
życia
oszczędnego,
pracowitego
i
zdyscyplinowanego, życia umiejętnie łączącego zaspokojenie potrzeb teraźniejszości z tworzeniem
warunków dla przyszłego rozwoju handlu i wytwórczości. Ideologia reformacji stawała się czynnikiem
działającym na rzecz przyspieszenia akumulacji kapitału kosztem zmniejszenia konsumpcji. To stwarzało
warunki do rozwoju gospodarczego.
17) TOMASZ Z AKWINU O GOSPODARCE.
W XIII w. na czoło wybija się Tomasz z Akwinu (1225-1274). Jego dzieło “Suma teologiczna” (suma –
synteza). Tomasz rozważa wiele spraw gospodarczych: problem własności; wymiany; ceny; pieniądza;
obrotu pieniężnego; problem procentu. Pogląd wyjściowy: Społeczeństwo to piramida, jest
zhierarchizowane. Piramida (feudalna) charakteryzuje zależność człowieka od człowieka. Tomasz mówi o
naturalnej nierówności ludzi. Jedni rodzą się do rządzenia, a inni do posłuszeństwa. Tomasz opowiada się
za własnością prywatną, która jest całkowicie zgodna z prawem natury. Prywatna własność zapewnia
spokój i porządek społeczny, ale właściciel prywatnej własności powinien dzielić się swoimi nadwyżkami
dochodów z ubogimi. Dobra materialne należą do danego człowieka tylko w sensie własności, a nie w
sensie używania. Na używanie nie ma on monopolu. Egoizm rządzi produkcją, celem wytwarzania jest
zysk, ale musi być eliminowany z dystrybucji (z rozdziału, udziału, rozpowszechniania dóbr). Na tym tle
Tomasz formułuje tzw. teorię ceny sprawiedliwej. Cena sprawiedliwa wg Tomasza musi wynikać z procesu
wymiany. Wymiana to konieczna czynność związana z potrzebą życia w zorganizowanym zbiorowisku
ludzkim. Jest w tym zbiorowisku podział pracy i specjalizacja, nikt nie może wszystkiego wytworzyć i w
społeczeństwie musi być sprawiedliwa wymiana oparta o ekwiwalentność. Każdy akt kupna – sprzedaży
musi zapewnić równość wymienianych wartości. Warunek ten nie jest spełniony, gdy cena danego
wymiennego dobra jest wyższa, a drugiego niższa. Wymiana sprawiedliwa to równa cena dóbr. Co
wyznacza sprawiedliwą cenę?: 3 czynniki: nakłady pracy (większy nakład-wyższa cena); nakłady rzeczowe
wraz z kosztami przewozu i magazynowania; społeczne stanowisko producenta (wykształcenie,
fachowość, umiejętności). Tomasz mówi: “Dochody muszą być zróżnicowane w zależności od
przynależności stanowej”; “Człowiek przynależy do wyższego senatu, ma prawo do wyższego zarobku
dlatego, bo wyższe potrzeby, jest lepiej wykształcony i wykonuje tzw. godziwy zawód”. Rozróżnia dwa
rodzaje ceny: cena rynkowa; cena bieżącą. Ceny te kształtują się w zależności od popytu i podaży oraz
aktualnej sytuacji rynkowej. W rezultacie dzieje się to, że cena rynkowa oscyluje wokół ceny
sprawiedliwej, która jest osią, pulsując raz w górę raz w dół. Tomasz nie przestaje być moralistą. Należy
dążyć do tego aby cena rynkowa = cenie sprawiedliwej. Nierówność ceny rynkowej zagraża istnieniu
równowagi społeczeństwa. Mówi: “brak ekwiwalentności ceny czyni produkcję nieopłacalną”. Widzi pewne
niebezpieczeństwo. Uzyskanie nadmiernej nadwyżki zysku może powodować ruinę konsumentów.
Wymiana ekwiwalentna to warunek reprodukcji społecznej. Tomasz uważa reprodukcję za warunek
ekwiwalentny. Tomasz wypowiada się również na temat pracy i płacy. Mówi: “obowiązek pracy powinien
ciążyć na wszystkich, ale musi istnieć podział pracy, bo podział pracy jest naturalnym odzwierciedleniem
hierarchii stanowej”. Mówi również, że są różne rodzaje pracy: klasyfikuje je z punktu widzenia
moralnego. Najbardziej wartościowe prace to te, które zaspokajają potrzeby ludzkie. Niżej ocenia tę
działalność, której celem jest osiągnięcie zysku. Tomasz daje prymat rolnictwu i rzemiosłu ale nie neguje
handlu, bo handel jest rzeczą konieczną. Tomasz traktuje płacę roboczą, jako płacenie za najem siły
roboczej. Członkowie społeczeństwa sprzedają bowiem siłę roboczą dla egzystencji. Wielkość
wynagrodzenia musi być równa wartości wykonywanej przez jednostkę pracy, również producentom
towaru przysługuje cena równa ich wartości. “Cena sprawiedliwa ma zapewnić taki poziom stopy życiowej,
jaki wynika z przynależności stanowej pracownika”. Najniższą granicę płacy wyznacza minimum
egzystencji, takie wynagrodzenie powinni otrzymywać robotnicy najemni i rzemieślnicy, a inni wyższe
wynagrodzenie odpowiednio do godności swojego zawodu. Rozpatruje problem zysku i procentu. Kieruje
się ceną sprawiedliwą. Mówi: “handel jest konieczny, idealna byłaby wymiana bezpośrednia producent –
10
konsument, ale jeśli musi być już kupiec, to powinien pobierać cenę sprawiedliwą”. Kupiec może pobierać
cenę większą niż koszt towaru, ale o tyle większą ile włożył nakładu pracy. Nakład pracy powiększa
wartość towaru. Tomasz mówi o kosztach własnych produkcji, o składowaniu, o transporcie, o ryzyku.
Tomasz nazywa procent dochodem kapitału pożyczkowego, a ten kapitał pożyczkowy to środki włożone w
produkcję. Wypowiada się również na temat pieniądza. Pieniądz to miernik wartości i środek wymiany, ale
odrzuca funkcję pieniądza jako środka kapitalizacji. Powtarza za Arystotelesem: “pieniądz jest bezpłodny i
nie może rodzić nowego pieniądza”. Bogacenie się drogą kapitalizacji uważa za niemoralne. “Procent to
lichwa, gdyż przynosi dochód nie będący rezultatem pracy”. Dochód takim stoi w sprzeczności z regułą
ekwiwalentności i winien być zakazany, ale jest wyjątek od tej reguły.Tomasz wprowadza zasadę
odszkodowania: wierzyciel ma prawo do odszkodowania, gdy dłużnik nie zwróci mu pożyczki pieniężnej w
umówionym terminie”; „ale nie może być to procent w postaci rekompensaty za ryzyko”.
22) MERKANTYLISTYCZNA KONCEPCJA PIENIĄDZA.
Przedstawicieli wczesnego merkantylizmu nazywa się monetarystami albo bulionistami. Obie nazwy
podkreślają głoszoną przez nich tezę o szczególnym znaczeniu w życiu gospodarczym i społecznym
pieniądza kruszcowego. Łacińskie słowo moneta odpowiadało w pełni pojęciu pieniądza kruszcowego.
Również angielskie “Bullion” oznaczało złoto lub srebro w sztabkach, z których zwykle bito monety.
Zafascynowanie rolą pieniądza sięga starożytności. W początkach XVI w. nastąpił skok jakościowy w
dziedzinie handlu międzynarodowego. Przyczyniło się to do wystąpienia z całą jaskrawością nowej funkcji
pieniądza. Oprócz środka wymiany, pieniądz zaczął pełnić funkcję jako kapitał. Monetaryzm rozwijał się w
Anglii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech. W 1566 r. urzędnik królewski de Malestroic napisał rozprawę o
paradoksach pieniądza, w której zakwestionował, powszechny sąd na temat drożyzny. Dowiódł że za
towary płaci się w kruszcu tyle samo co przed 300-tu laty, natomiast trzy razy więcej w monetach
obiegowych, a przyczyną tego jest spodlenie (spadanie wartości) monety. Wyjaśnienie Malestroicta
zaatakował Jean Bedin wybitny teoretyk państwa. W jego odpowiedzi na paradoksy pieniądza można
dopatrzyć się zrębów ilościowej teorii pieniądza. Bodin dostrzegł prawidłowość między dwoma zjawiskami
gospodarczymi - zwiększeniem się ilości monety w obiegu i wzrostem poziomu cen towarów. Uważa, że
psucie monety nie mogłoby podnieść cen tak wysoko. Spowodowało to napływ złota i srebra z zagranicy.
Tańsze, ponieważ wydobywane po niższym koszcie wywołały rewolucje cen niemal w całej Europie. W
roku 1588 Bernard Davanzati opublikował dzieło “Wykład o pieniądzach”. Opisuje historię pieniądza
kruszcowego (opisuje jego rolę jako środka wymiany) i jego przemianę w kapitał i synonim potęgi.
Przyjmuje on, że na świecie obiega ograniczona ilość kruszcu szlachetnego i że ona wyznacza relacje
cenowe. Psucie monety mija się z celem i powoduje tylko zmniejszenie w obiegu kruszcu. Dochody skarbu
spadają i zawęża się wymiana handlowa. Jego rodak Gaspare Davanzati proponował nawet zawarcie
umowy międzynarodowej, ustalając stały kurs złota do srebra i jednolitą monetę światową. Hiszpańska
myśl ekonomiczna przeżywa w tym czasie poważny rozwój. Ogromne kolonie w Ameryce i ożywiona
wymiana handlowa zmusiły przede wszystkim do rewizji kanonistycznych poglądów na lichwę i zysk
kupiecki. Ekonomiści z tzw. szkoły z Salamanki zwrócili uwagę na duże różnice geograficzne w kursach
walut. Wiązali to zjawisko z napływem złota i srebra, tworząc zręby teorii parytetu siły nabywczej waluty.
Nie dostrzegali jednak prawdziwej przyczyny, tj. ujemnego bilansu handlowego Hiszpanii w stosunku do
swych najbliższych sąsiadów. W Anglii podejmowano te same zagadnienia. Dyskusja wokół spraw psucia
monety i lichwy zrodziła także liczne traktaty. Pisarz i polityk Jan Hales – czołowy merkantylista napisał:
“Rozprawa o wspólnym pożytku Królestwa Anglii”. Jeden z ojców teorii inflacji. Próbuje dokonać analizy
społecznych przyczyn i skutków drożyzny. Uważa, że drożyzna jest skutkiem podlenia monet, powiada:
“jak się obniża wartość kruszcu w monecie, to monety podleją, czyli spada ich wartość. Jak spada wartość
monet, to bierze się pożyczki z zewnątrz -daje to efekt krótkotrwały, bo pożyczki przejada się”. Hales
mówi: “bogate jest takie państwo, które pomnaża dobra i daje ludziom zatrudnienie. Nie wolno stawić na
eksport angielskiej wełny, a trzeba eksportować jak najwięcej angielskich produktów sukienniczych”.
Dopiero na przełomie XVI i XVII w. angielscy monetaryści rozwinęli szeroko koncepcję wpływu handlu
zagranicznego i względnej obfitości szlachetnych kruszców na drożyznę. Gerard de Malynes (1586-1641)
w “Rozprawie o raku toczącym Anglię” twierdził, że: “nadmiar pieniędzy powoduje ogólne podniesienie się
cen, a brak pieniędzy ogólny ich spadek”. Ucieczka dobrej monety z Anglii, wywołana zdaniem Malynesa,
psuciem pieniądza przez panujących, powinna wywołać reakcje władz państwowych. Trzeba zakazać
wywozu monet przez kupców angielskich. Jeszcze bardziej racjonalnie przeciwstawił się obniżeniu wartości
pieniądza w XV w. Mikołaj Kopernik (1473-1543)- rozprawa „Sposób bicia monety”. Wskazał na znaczenie
relacji między ceną surowego srebra, dostępnego na rynku, a jego ilością w obiegowych monetach.
„Moneta traci na szacunku szczególnie wskutek nadmiernej jej ilości”. Uważał, że pieniądz mało warty
zmniejsza dynamikę rynku, obrót towarowy i należy go eliminować, ”Gorszy pieniądz wypiera pieniądz
lepszy”.
11
23) IDEOLODZY MERKANTYLIZMU I ICH POGLĄDY. PRZEDSTAWICIELE.
Ojczyzną merkantylizmu są Włochy. Głównym zainteresowaniem merkantylizmu własnego jest obieg
(cyrkulacja) pieniądza. Koniec wieku XVI/XII Gaspare Scaruffi (XVI) wysuwa postulat, ażeby stworzyć
ogólnoświatowy system pieniężny oparty na jednolitej monecie o jednakowej wartości kruszcu.
Utrzymanie wartości pieniądza utożsamiano z wartością kruszcu, z którego go wykonano. Bernardo
Davanzati (schyłek XVI) napisał dzieło “Wykład o pieniądzach”. Uważał, że psucie pieniądza mija się z
celem, powodując duże zamieszanie w obiegu monety niepełnowartościowej. Uznany został za prekursora
tzw. teorii pieniądza. W 1613 ukazuje się praca Antonia Serra (XVII)“Krótki traktat o przyczynach, które
mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach nie posiadających kopalni”. Dowodzi on, że obfitość
kruszców i ogólnie bogactwo jest wynikiem trzech rzeczy: dodatniego bilansu w handlu zagranicznym;
rozwoju rodzimej produkcji; zatrudnienia. Serra podkreśla, że bogactwo kraju zależy od ilości rzemiosł,
kwalifikacji, zakresu obrotu handlowego. Doszedł do wniosku, że napływ kruszców do danego kraju może
się odbywać na dwa sposoby: a)w wyniku eksportu nadwyżki płodów rolnych wysyłanych za granicę, po
zaspokojeniu rynku wewnętrznego; kraj mógłby uzyskać dodatni bilans handlowy za złoto i srebro,
wywożąc w zamian art. rolne; b)w wyniku eksportu wyrobów rzemieślniczo-przemysłowych. Jan Hales
(XVI)– czołowy merkantylista. Napisał dzieło: “Rozprawa o wspólnym pożytku Królestwa Anglii”. Jeden z
ojców teorii inflacji. Uważa, że drożyzna jest skutkiem podlenia monet, powiada: “jak się obniża wartość
kruszcu w monecie, to monety podleją, czyli spada ich wartość. Jak spada wartość monet, to bierze się
pożyczki z zewnątrz – daje to efekt krótkotrwały, bo pożyczki przejada się”. Hales wypowiada się
przeciwko importowi towarów i przeciwko eksportowi półproduktów. Hales mówi: “bogate jest takie
państwo, które pomnaża dobra i daje ludziom zatrudnienie. Nie wolno stawiać na eksport angielskiej
wełny, a trzeba eksportować jak najwięcej angielskich produktów sukienniczych. Mun (XVI/XVII)- dyrektor
Kampanii Wschodnioindyjskiej; popierał aktywny handel zagraniczny; potępiał merkantylistyczną
koncepcję pieniądza jako unieruchomionych i nie wykorzystywanych w handlu skarbów pieniężnych; był
zwolennikiem sprzedaży po możliwie najniższych cenach, które ułatwią pokonanie konkurentów na rynku
zagranicznym; domagał się zmniejszenia ceł wywozowych na towary wytworzone w Anglii, ponieważ to je
podrażało. Hildt (XVII) rozwija tezę: handel zagraniczny to czołowa dziedzina efektywności gospodarczej.
W handlu zagranicznym musi być zawsze bilans dodatni. Życie społeczne i ekonomiczne musi być
maksymalnie oszczędne. Import trzeba redukować, eksport trzeba rozwijać. Trzeba też rozwijać produkcję
krajową. Eksport musi dotyczyć dóbr przetworzonych, a nie naturalnych. Trzeba starać się eksportować
także usługi, ponieważ nakład na wytworzenie jest mniejszy a korzyści większe. Jan Law (1674-1728) był
przekonany o konieczności zwiększenia ilości pieniądza w obiegu. Głosi on potrzebę odejścia od systemu
pieniądza kruszcowego, którego wartość spada i której nie da się utrzymać. Postuluje wprowadzenie
nowego pieniądza papierowego. Stewart (XVIII)– autor “Badania nad zasadami ekonomii politycznej”.
Jego główne odkrycie to oddzielenie siły roboczej od środków produkcji. Dostrzega tzw. wychodztwo ze
wsi. Trzeba ich wykorzystywać do wytworzenia manufaktur (pierwowzór pierwszych fabryk), robi się
kapitalizm, powstaje praca nakładnicza. Pieniądz w nowym układzie stanie się jednostką obrachunkową,
w której będziemy mierzyć wartość towarów, pracy surowców. Nie wolno jednak dopuścić do obniżenia
wartości pieniądza. Dlatego emisja pieniądza powinna być taka jaka jest skala produkcji.
24) ISTOTA FIZJOKRATYZMU.
Fizjokratyzm (gr. physis – natura, przyroda) to prąd ekonomiczny który wyłonił się w XVIII w. jako głos
krytyki wobec merkantylistów. Merkantylistyczna polityka doprowadziła do pewnego rozwoju siły
wytwórczej, skupiając swoją uwagę na przemyśle (manufaktury), jednocześnie znacznie pogarszając
sytuację rolnictwa. Wśród merkantylistów panował pogląd o nieopłacalności eksportu płodów rolnych, co
we Francji znalazło odbicie w surowym zakazie wywozu surowców i zboża. Wielu właścicieli ziemskich
migrując do miast, zrezygnowało z gospodarowania na wsi. Na początkach XVIII w. Francję nawiedziła
seria afer finansowych związanych z ogromną inflacją (postulaty Lawa). Owa sytuacja gospodarcza
wpłynęła na wzrost zainteresowania rolnictwem jako odmienną formą lokaty kapitałów, zaczęto szukać
nowych dróg wyjścia z impasu. Odpowiedzią na owe poszukiwania był kierunek myślenia – fizjokratyzm;
pojawiają się autorzy nowych koncepcji – fizjokraci. Powstaje myśl oświecenia – racjonalizm. Fizjokraci
byli reakcją na merkantylizm, byli zwolennikami porządku naturalnego. Zakładali oni trzy elementy:
stałość cen, niezmienna wielkość produkcji, dominacja produkcji rolnej. Podstawą poglądów fizjokratów są
2 teorie: a)Teoria produktu czystego- nadwyżki nowo wytworzonej produkcji nad poniesionymi
nakładami; b)Teoria ekwiwalentności. W oparciu o te teorie wyróżniono trzy aspekty w obiegu kapitału:
pomnażanie bogactwa w warunkach naturalnych; zwiększanie bogactwa dzięki pracy człowieka przy
produkcji rzemieślniczej; dodawanie sumy bogactwa.
Merkantyliści przywiązywali olbrzymią wagę do sfery cyrkulacji towaru i pieniądza – obrotu towarowo –
pieniężnego. Fizjokraci główne zainteresowanie kierują na produkcję. Uważają, że największy produkt
czysty jest tylko w przypadku produkcji rolnej.
Przedstawiciele: F. Quesnay; Turgot;
12
26) TURGOT I JEGO POGLĄDY.
Turgot – uczeń Quesnaya (koniec XVIII wieku) minister finansów Ludwika XIV. W sposób wyraźny
zakwestionował ideę porządku naturalnego, wysuwając na plan pierwszy interes osobisty człowieka.
Rozwijał także naukę o klasach i warstwach społecznych. Turgot jest twórcą teorii kapitału, która wywarła
poważny wpływ na powszechną myśl ekonomiczną. Punktem wyjścia jest teza: „można być bogatym żyjąc
z dochodu od kapitału, albo z procentu od wypożyczonych pieniędzy”. Turgot wskazuje także na alokację
kapitału, która prowadzi do równowagi dzięki konkurencji i przepływom lokat do dziedzin o najwyższej
dochodowości. W praktyce dobrym miernikiem obfitości kapitałów jest bieżąca stopa procentowa. Wydał
szereg dekretów przeciwko pańszczyźnie, pozostałościom feudalnym, które krępują rozwój gospodarczy.
Jako pierwszy wspomina o ekonomicznych skutkach i przeciwieństwach klasowych (robotnicy i kapitaliści).
W miarę rozwoju cywilizacji następuje powiększenie nierówności między klasami, rożną ostre
antagonizmy. Pracodawca chce płacić jak najmniej, a robotnik chce otrzymać jak najwięcej. Jednak
kapitał musi przynosić zysk. Zysk z wytworzenia musi być duży, bo z inwestowaniem łączy się ryzyko.
Jego dzieło “O tworzeniu i podziale bogactw” ukazuje postęp techniczny w rozwoju społeczeństwa od
stadium osadniczego, przez podział zajęć na rolnicze i nie rolnicze, aż po wyłonienie się klasy właścicieli
ziemi. Turgot rozróżnia dwa elementy: a)Procent z dzierżawy; b)Zysk z produkcji, tzn. zysk jest
modyfikacją procentu.
Poglądy fizjokratów w tym i Turgota to niewątpliwie koncepcja fizjokratyczna,
ale jakby z rozerwaną powłoką.
31) PROUDHON I JEGO MYŚL EKONOMICZNA.
Zapoczątkował wulgaryzację klasycznej ekonomii politycznej („Co to jest własność?” – 1840). Własność
jest kradzieżą, pragnie on zahamowania drobnej własności prywatnej, gospodarkę traktuje jako zjawisko
odwieczne i niezmienne, gospodarka towarowa wymaga nie likwidacji ale skorygowania przez
ukonstytuowanie wartości wymiennej. W gospodarce zachodzi bowiem przeciwieństwo między wartością
użytkową a wymienną, które należy usunąć aby gospodarka wymienna stała się sprawiedliwa i efektywna.
Podaż wg Proudhona to wartość użytkowa, a popyt to wartość wymienna i twierdzi że znalezienie miary
która umożliwiałaby porównanie tych dwóch wartości doprowadzi do ich równowagi (równowagi
rynkowej)- “jeśli wartość względna jakiegoś produktu zostanie utrwalona, to podaż i popyt będą
zrównoważone”. Proudhon próbuje dowodzić, że złoto i srebro to pierwsze towary których wartość została
ukonstytuowana, postuluje aby ten przywilej rozszerzyć na wszystkie inne towary i utworzyć bank
wymiany, który przyjmowałby wszystkie towary następnie określał ich wartość i wydawał bony towarowe.
Bony te dawałyby prawo do nabycia w banku ludowym dowolnych towarów. W ten sposób zniknąłby
pieniądz – podstawa władzy kapitału. Rolę procentu sprowadza on do wyzysku i ryzyka. Postuluje
koncepcję bezprocentowego kredytu dla rzemieślników i robotników na zakup środków produkcji. Jest
zwolennikiem ustroju sprawiedliwości społecznej opartego w sferze politycznej jako konfederacja
niezależnych gmin wytwórczych, zastępujących niepotrzebną organizację państwa.
25) FRACOIS QUESNAY (1694-1774).
Z zawodu lekarz, uznany za twórcę fizjokratyzmu; jego dzieło “Ciekawe kwestie o ludności, rolnictwie i
handlu” i „Tablica ekonomiczna”, którą można potraktować jako pierwszy zarys schematu produkcji
prostej, a także jako pierwszą próbę stworzenia tablicy przepływów międzygałęziowych. Uważał, że
człowiek działa w gospodarce zgodnie z prawami naturalnymi, a głównym motywem jego działania jest
interes osobisty. Musi istnieć pełna zdolność ekonomiczna, pełen liberalizm gospodarczy. Quesnay jest
prekursorem gospodarki rynkowej. Musi istnieć równość gospodarcza, a prawo własności jest
podstawowym prawem człowieka. Wolność gospodarcza jest święta. Wtedy dopiero interes społeczny
będzie harmonizował z interesem osobistym jednostki. Wolność gospodarcza ma wiele aspektów:
osobista, ekonomiczna, pracy, produkcji, handlu. Quesnay wiąże procesy gospodarcze ze społeczeństwem
i powiada, że społeczeństwo to organizm żywy i może mieć dwa stany: a)zdrowy i normalny; b)chory i
nienormalny. Jeśli stan społeczny gospodarki jest nienormalny, to trzeba stworzyć terapię gospodarczą
przez decyzje ekonomiczne. Gmach społeczności ludzkiej opiera się wg Quesnaya na trzech kolumnach: 13
praw natury i wolności człowieka; -wolności posiadania własności; -wolności gospodarowania i wolności
osobistej. Zwieńczeniem jest oczywiście porządek naturalny, na którym opiera się porządek pozytywny do
porządku naturalnego uzyskują wysoka stabilność i trwałość ustrojową.
Podstawa poglądów fizjokratów
są dwie teorie: a)produktu czystego; b)ekwiwalentności.
W oparciu o te teorie Quesnay wyróżnia w obiegu kapitału trzy aspekty: 1.Pomnażanie kapitału
(bogactwa) – dokonuje się ono w rolnictwie, ponieważ bogactwo przynosi przyroda; 2.Zwiększenie
bogactwa; 3.Dodawanie sumy bogactwa – dokonuje się poprzez wytwarzanie, bo przyroda udziału nie
bierze. Produkt czysty- nadwyżka nowo powstałej produkcji ponad to co na nią wydatkowano. Jest to
prototyp wartości dodatkowej. Fizjokraci przenosili wartość dodatkową ze strefy obiegu do strefy
produkcji. Według nich wielkość produktu czystego zależy od poziomu kosztów produkcji w rolnictwie. Na
ten sam koszt składa się głównie koszt ziemi i koszt płacy roboczej, a resztę czyni natura. Quesnay
dowodzi, że w istocie rzeczy każdy towar wkracza do obrotu z istniejącą uprzednio ceną bowiem ta cena
jest w nim zawarta, ale składają się na nią koszty produkcji. Na rynku dokonuje się więc rynkowa
przemiana różnych wartości w relacji towar - cena. Quesnay temu zaprzecza, bo istnieje zasada
kontrapunktu. Tam gdzie istnieje konkurencja musi się dokonywać wymiana różnych wartości wtedy
bogactwo nie może się pomnażać. Także pieniądz traktuje on jako bezpłodne bogactwo. Jedyna korzyść z
pieniądza to, że stanowi on narzędzie wymiany towarowej i że można nim opłacać daniny i podatki. Za
kapitał rolny Quesnay uważał kapitał włożony w rolnictwo. Mówi, że w tę sferę należy wkładać jak
najwięcej kapitału, bo jest tu najefektywniejszy przyrost. Działa tu przyroda, która nic nie kosztuje.
Natomiast kapitał w przemyśle jest jałowy, a w handlu narusza ekwiwalentność wymiany. W tej kwestii
wyróżnia się dwa rodzaje nakładów: a)Pierwotne – zasoby potrzebne do założenia gospodarstwa rolnego;
b)Roczne – wkłady w bieżącą produkcję.
Jest to prototyp kapitału trwałego i obrotowego w produkcji.
“O kapitale rzeczywistym, czyli czynnym najefektywniejszym można mówić tam gdzie powstaje produkt
dodatkowy, jako efekt zastosowania kapitału”. W „Tablicy ekonomicznej”, przedstawił skomplikowany
proces krążenia dóbr w społeczeństwie i wytwarzania produktu dodatkowego. W strukturze ekonomicznej
społeczeństwa wyróżnia klasy: a)Król, właściciele, szlachta; b)Klasa produkcyjna – farmerzy, bo oni
wytwarzają czysty produkt; c)Pracownicy manufaktur i rzemieślnicy – klasa jałowa i bezpłodna, bo nie
wytwarza czystego produktu. Fizjokraci zakładali trzy elementy: stałość cen; niezmienna wielkość
produkcji; dominacja produkcji rolnej.
27) ADAM SMITH – OJCIEC EKONOMII KLASYCZNEJ I TEORII RYNKU.
Adam Smith (1723-1790) - dzieło: „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Ojciec teorii
rynku, klasycznej ekonomii. Jest zwolennikiem spontanizmu w rozwoju gospodarczym, działania prawa
wartości, liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest on wrogiem interwencjonizmu państwowego. To
zwolennik i entuzjasta rynku czystego; walczy z merkantylizmem i protekcjonizmem; żąda zniesienia
wszelkich ograniczeń w handlu zagranicznym. Uważa, że najważniejsza jest produkcja i wzrost
gospodarczy, a one mają miejsce tylko na wolnym rynku. “Kapitalista przemysłowy jest człowiekiem
egoistycznym, niemoralnym, ale tylko on może być siła napędową rozwoju gospodarczego. Kapitalista to
więcej niż właściciel ziemski”. Smith uważa, że stosunki ekonomiczne są trwałe i naturalne oraz
niezmienne; ale słusznie twierdzi, że wolna konkurencja jest niezbędna i jest głównym czynnikiem
rozwoju, bo każdy chce mieć większy rynek od drugich. Smith jako pierwszy powiedział, że gospodarka
rozwija się zgodnie z planami i prawidłowościami. Analizuje skutki podziału pracy. Podział pracy powoduje
wymianę i jej konieczność, a wymiana dynamizuje obrót towarowo-pieniężny. Jest autorem i prekursorem
pojęcia produktu narodowego. Mówi: “bogactwo kraju, to nie pieniądze, ale roczny produkt ziemi i pracy”.
Jest to współczesny prototyp produktu i dochodu narodowego. “Praca to źródło bogactwa”. Rozmiary
owego bogactwa, traktowano przez pryzmat pracy zależnie od dwóch czynników: od liczby zatrudnionych
w produkcji; od wydajności pracy, czyli jej efektywność. Smith uważa, że należy pogłębiać podział pracy i
w coraz szerszym stopniu stosuje zasadę i nową technikę. Zwraca uwagę na szczególną wartość pracy
produkcyjnej. Mówi, że praca nie tylko reprodukcje środki, ale przynosi nadwyżkę, a nadwyżka to zysk.
Praca produkcyjna to praca spłacona z kapitału inwestycyjnego, a nie z dochodu. Praca nieprodukcyjna
jest spłacana z dochodu. Rozważa także idee pieniądza – traktuje go jako środek i narzędzie cyrkulacji,
ale czasami pieniądz przybiera formę towaru (wykorzystywany do kapitalizacji). Smith uważa, że jest to
bardzo złe, bo sam pieniądz nie jest produktem, niczego nie wytwarza. Smith rozróżnia dwie wartości
każdego dobra: użytkową - która jest po prostu użytecznością dobra; wymienna –czyli zdolność dobra do
wymiany na inne dobra.
28) „PRAWO WARTOŚCI” W POGLĄDACH SMITHA.
Najważniejsza dla Smitha jest teoria wartości – jest ona fundamentem gospodarki rynkowej. Smith
prezentuje w niej swój pogląd na mechanizm wymiany towarów, proces tworzenia i podziału wartości,
tworzenia się ceny dochodów. Zajmuje się także wartościami ekonomicznymi. Rozróżnia dwie wartości:
jako użyteczność pewnego towaru i jako możliwość nabycia innego dobra. Chodzi o wartość wymienną i
wartość użytkową. Smitha interesuje głównie wartość wymienna. Według niego na wartość wymienną
składa się praca, a właściwie wartość pracy włożonej w towar. Praca jest najważniejszym elementem
wartości towaru, elementem wewnętrznym. Pieniądz jest tylko zewnętrznym miernikiem wartości towaru.
Innym elementem wartości towaru jest płaca robocza, czyli składnik siły roboczej. Dogmat Smitha: “cena
14
towaru składa się: z płacy zysków i rent gruntowych, które są częścią składową kosztu produkcji”. Smith
zajął się także kwestią dochodów pierwotnych – płacy, zysku i renty – pragnąc wyjaśnić zasady rządzące
podziałem bogactwa narodowego. “Zysk to część składowa kosztów produkcji”, procent: “ruch stopy
procentowej określany jest przez ruch stopy zysku”.
Najważniejsza dla Smitha jest teoria prawa wartości – jest ona fundamentem gospodarki rynkowej. Na
niej zbudowana jest cała gospodarka. Współczesna interpretacja prawa wartości – cena rynkowa każdego
towaru powinna zawierać w sobie wszystkie koszty jego wytworzenia, w szczególności zaś koszt surowca,
energii, płacy roboczej, eksploatacji i amortyzacji maszyn, nadto koszt składowania, transportu,
marketingu, podatków i zysk.
51) TEORIA CYKLU KONIUNK. (NIEDOSTATECZ. POPYTU) HALSONA I DOMARA.
Teoria cyklu koniunkturalnego wg: 1.Hobsona (amerykański badacz, żył do 1940 r. “Ekonomia
bezrobocia”), twórca tzw. teorii niedostatecznego popytu. Podstawową przyczyną kryzysu ekonomicznego
są nadmierne oszczędności, które są zamrożone i nie przeznacz się ich na inwestycje. Wątek społeczny:
przyczyną oszczędności jest niewłaściwy podział dochodu narodowego- grupowanie wszelkich bogactw w
rękach bogaczy. “Kryzysy będą podawać się dotąd, dokąd nie wprowadzi się w gospodarce bardziej
równomiernego podziału dochodu”. 2.E.Domar (ur. 1914, “Szkice z teorii wzrostu gospodarczego”).
Podstawowym warunkiem równowagi ekonomicznej jest zrównanie wydatkowanego dochodu narodowego
i wzrost zdolności produkcyjnych wywołanych przez inwestycje, ale przy dojściu do pełnego zatrudnienia i
wykorzystania zdolności produkcyjnych. Wydatkowany DN = INWEST.
29) DAWID RICARDO I JEGO POGLĄDY EKONOMICZNE.
David Ricardo (1772-1823) już jako makler giełdowy i jeden z najbogatszych ludzi ówczesnego Londynu,
reprezentował interesy klasy przemysłowej, zwalczając klasę właścicieli ziemskich. Napisał dzieło „Zasady
ekonomii politycznej i opodatkowania”. Był przeciwnikiem inflacji i domagał się dla pieniądza papierowego
pokrycia w złocie, co znalazło odbicie w jego teorii obiegu pieniądza. Utożsamiał prawa obiegu pieniądza
papierowego z prawami obiegu pieniądza kruszcowego, stając się tym samym reprezentantem ilościowej
teorii pieniądza. Uważał, że każdy nadmiar pieniądza ponad ilość niezbędną do obiegu powoduje wzrost
cen towarów. Istnieje zatem – jego zdaniem – relacja między ilością pieniądza i poziomem cen. Duża ilość
pieniądza w obiegu ma wpływ na wzrost cen, a wolna wymiana międzynarodowa sprawia, że wyższe niż w
innych krajach ceny towarów automatycznie wpływają na wzrost importu, co z kolei powoduje odpływ z
kraju złota. Ricardo był fanatykiem akumulacji. Uważał ją za główny czynnik wzrostu gospodarczego,
umożliwiający zwyżkę zatrudnienia i wzrost wydajności pracy. Ricardo twierdził, że jedynym bodźcem
rozwoju produkcji kapitalistycznej jest zysk. Smith był zdania, że ostatecznym celem kapitału jest
bogactwo, w istocie sprowadzające się do konsumpcji, Ricardo zaś mawiał krótko: „kapitał stanowi tę
część bogactwa kraju, z której robi się użytek z myślą o przyszłej produkcji”. Znaczy to, że produkcja
służy do dalszej produkcji, akumulacja zaś do dalszej akumulacji. W procesie produkcji powstają i towary,
i dochody tym większe im większa jest produkcja. Dochody w całości wydatkowane określają podaż. W tej
sytuacji wzrost produkcji jest zarazem wzrostem zbytu. Podaż towaru determinuje zawsze popyt na towar
– dysproporcja między nimi jest niemożliwa, tak jak niemożliwa jest ogólna nadprodukcja w
kapitalistycznym systemie wytwarzania. W historii późniejszej myśli ekonomicznej to właśnie twierdzenie
Ricarda znane jest pod nazwą tzw. prawa rynków. Podstawą całego systemu teoretycznego Ricarda jest
teoria wartości. Wartość dla niego to ilość pracy zużytej na wytworzenie towaru. Wartość towaru zależy w
prostym stosunku od ilości pracy w odwrotnym stosunku od jej wydajności. Ricardo widzi różnicę między
wartością użytkową towaru i jego wartością wymienną. Wyraźnie podkreśla, że kapitał biorąc udział w
procesie produkcji nie tworzy nowej wartości, a jego wartość, przenosi się na wytworzony towar. Wśród
wielu rozważań Ricardo są też są też dotyczące teorii pieniądza i kredytu. Pieniądz jest towarem (o
wartości wymiennej decyduje czas pracy zużytej na wykonanie towaru). Ricardo stwierdził, że żaden
towar nie może być doskonałym miernikiem wartości. Towar i pieniądz są ekwiwalentne, gdy kryją w
15
sobie jednakowe ilości pracy. Ricardowska teoria podziału obejmuje trzy powiązane ze sobą teorie: renty,
płacy i zysku. Teoria renty stała się punktem wyjścia do sformułowania ogólnego prawa malejącej
wydajności czynników produkcji. Prawo to głosi, że jeżeli udział jednego z czynników produkcji (ziemia,
kapitał, praca) rośnie, podczas gdy pozostałych jest stały, to stopa wzrostu produktu globalnego będzie
się zmniejszać. Podstawą teorii płacy jest teza, że praca jest towarem, płaca jest ceną, a rynek pracy grą
popytu i podaży, odchylającą płace od ceny naturalnej. Ricardowska teoria zysku może być sprowadzona
do tezy, iż zysk jest prostym potrąceniem z produktu wytworzonego przez robotnika.
Szczególnie
miejsce w doktrynie Ricarda zajmuje jego teoria kosztów komparatywnych. Dowiódł nie tylko błędnych
poglądów merkantylistów dotyczących handlu międzynar-go, lecz także wsparł argumentację Smitha o
korzyści z wolnego handlu zagranicznego.
30) JEAN SISMONDI I JEGO KLASYCZNE POGLĄDY EKONOMICZNE.
J. Sismondi (1773-1842) na początku propagował teorię Smitha, potem odszedł od apologetyki
kapitalizmu widząc pogłębiającą się polaryzację społeczeństwa. Dla niego najważniejszy nie jest zysk a
spożycie i samorealizacja. Do produkcji skłania człowieka tylko konieczność zaspokajania potrzeb. W
dziele “Nowe zasady ekonomii politycznej” krytykuje liberalizm gospodarczy. Wg Sismondiego: państwo
powinno prawnie regulować procesy gospodarcze i organizować gospodarkę, pojawia się wątek socjalnypaństwo powinno regulować sprawy socjalne: płace, zasiłki chorobowe, długość dni pracy. Państwo
poprzez swoją działalność zabezpiecza odpowiedni poziom popytu. Popyt jest siłą motoryczną obrotu
towarowo-pieniężnego. Sismondi uważa postęp techniczny i mechanizację pracy można wprowadzić w
życie dopiero wtedy gdy wzrastają potrzeby a dotychczasowy sposób produkcji jest niewystarczający.
Źródłem wartości wg Sismondiego jest ludzka praca, a o wielkości wartości decyduje czas społecznie
niezbędny (czas zużyty na wyprodukowanie towarów, które znalazły efektywny popyt na rynku, czas
poświęcony na produkcję dóbr, które nie znalazły zbytu jest zmarnotrawiony. Produkcja ma być dla
człowieka. Wprowadza on pojęcie “nadwartości” – nadwyżka gospodarcza która może być uzyskiwana na
drodze współdziałania pracy i kapitału. Wskazuje na ujemną stronę kapitalizmu, którą jest wolna
konkurencja. W warunkach wolnej konkurencji produkcja nie jest regulowana popytem tylko potrzebami
kapitału i zdobywaniem zysku. W pogoni za zyskiem zwiększa się rozmiary produkcji, a co za tym idzie
zawęża się rynki zbytu. Płace traktuje jako składnik kosztów własnych i jako czynnik kreujący popyt.
Dostrzega działanie mnożnika inwestycyjnego i proponuje organizowanie robót publicznych w celu
zwiększenia zatrudnienia.
32) MALTAHUS I JEGO EKONOMIA “DEMOGRAFICZNA”.
Robert Thomas Malthus (1766-1834) – polemizował z Ricardem, wydał „Zasady ekonomii klasycznej”.
Poglądy: 1.Miarą wartości nie jest praca jaka została zużyta na wykonanie danego dobra, tylko praca jaka
za to dobro może być nabyta; 2.Wartość składa się z dochodów; 3.Zdaniem Maltahusa nie ma
bezpośredniego związku między popytem (suma wypłaconych zarobków zawierających zysk), a zyskiem.
Gdyż popyt byłby dopiero wtedy wystarczający do nabycia wytworzonych towarów (podaż), po cenach nie
zwierających zysku; 4.Uważa że oszczędności kapitałów mogą powodować nienadążanie globalnego
popytu za rozmiarami produkcji; 5.Wysuwa tezę, że jedynym sposobem realizacji produkcji po cenach
umożliwiających otrzymywanie zysku jest istnienie tzw. “osób trzecich” – warstwy wyższe nieprodukcyjne
(arystokracja, urzędnicy, duchowieństwo itp.); 6.Nadmierna akumulacja może prowadzić do
nadprodukcji; 7.Źródłem zysku nie jest nadwyżka ponad koszty utrzymania wypracowana przez
robotnika, ale nadwyżka ceny ponad wartość towaru, realizowana dzięki nieprodukcyjnym konsumentom
–“osoby trzecie”; 8.Postuluje koncepcje bezprocentowego kredytu dla rzemieślników, robotników na
zakup środków produkcji i upowszechnienie własności prywatnej; 9.Jest zwolennikiem ustroju
sprawiedliwości społecznej opartego w sferze politycznej jako konfederacja niezależnych opcji
wytwórczych, zastępujących niepotrzebną organizację państwową; 10.Maszyna, rodzaj pracy najemnej
(złe), ale likwiduje podział pracy; 11.Konkurencja, monopol, mają dobre, złe strony, należy niweczyć złe a
zachować dobre.
Teoria demograficzna Malthusa: “Ludność rośnie w postępie geometrycznym, a dobra
konsumpcyjne, surowce – w postępie arytmetycznym. Stąd część ludności musi cierpieć głód. Ludzie nie
ograniczają przyrostu naturalnego, zatem sama natura musi walczyć z nadmierną dysproporcją między
ilością dóbr konsumpcyjnych a liczbą ludności. Czyni to przez choroby, epidemie, klęski żywiołowe i
wojny, które dziesiątkując ludzi przywracają zachwianą równowagę”. Malthus opowiadał się za likwidacją
wszelkiej pomocy socjalnej , bo i tak nie poprawi ona doli biedaków a tylko nauczy ich życia na koszt
innych.
58) MODEL JAPOŃSKI I INDYJSKI DOTYCZ. INGERENCJI PAŃSTWA W GOSP - KĘ.
W modelu japońskim funkcja państwa w inicjowaniu wzrostu gospodarczego krajów zapóźnionych
sprowadzać się ma do działań zmierzających do rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej. Polityka państwa
powinna wspierać i rozbudowywać przemysł w oparciu o istniejące zasoby surowcowe oraz infrastrukturę
gospodarczą i kulturalną. Po rozwinięciu przemysłu i infrastruktury państwo ma doprowadzić do
sprywatyzowania przedsiębiorstw. Sektor państwowy winien zajmować trwałą pozycję jedynie w
bankowości celem obsługi finansowej przedsiębiorstw prywatnych i infrastruktury.
Droga indyjska (inicjowania wzrostu gospodarczego) została zaproponowana przez Indyjską Partię
Kongresową i polegała na tym, że podstawowe sektory gospodarki – przemysł ciężki, banki i
16
infrastruktura społeczno-gospodarcza powinny pozostać w obrębie sektora państwowego. W początkowym
zaś okresie wzrostu inicjowanego konieczna jest polityka protekcjonistyczna państwa, chroniąca
gospodarkę kraju przed konkurencją krajów wyżej rozwiniętych.
33) KAROL MARKS JAKO EKONOMISTA.
Karol Marks urodził się 5 maja 1818 r. w Trewirze. Jego największe dzieło to czterotomowy “Kapitał”. Dla
zbadania “prawa ruchu kapitalizmu” wykorzystał kategorie prawa ekonomiczne wykryte przez ekonomię
klasyczną. Marks rozróżnia pracę i siłę roboczą oraz stwierdza, że przedmiotem transakcji między
kapitalistą a robotnikiem nie jest praca jako taka, lecz zdolność do pracy, siła robocza. Wartość
wytworzona przez robotnika w procesie pracy, który jest procesem zużycia siły roboczej, jest większa od
wartości produktów potrzebnych do reprodukcji siły roboczej w warunkach określonych przez społecznohistoryczny poziom rozwoju społeczeństwa, a więc od siły roboczej. Wysokość płacy roboczej, wyznaczona
przez wartość tych produktów, nadwyżka zawartości wytworzonej przez robotników ponad otrzymaną
przez nich płacę stanowi wartość dodatkową, którą przywłaszczają sobie kapitaliści z tytułu faktu, że w ich
rękach jest skoncentrowana własność środków produkcji. W ten sposób wykrył Marks podstawą
antagonizmu między klasą robotniczą a klasą kapitalistów. Marks wyjaśnia prawidłowości podziału
wartości dodatkowej pomiędzy poszczególnych kapitalistów. Podstawą ceny rynkowej przestaje być
wartość: staje się nią cena produkcji, dzięki czemu masa wytworzonej w społeczeństwie wartości
dodatkowej zostaje wydzielona między poszczególnych kapitalistów w proporcji do posiadanego przez nich
kapitału. Niemniej jednak suma w ten sposób ukształtowanych zysków przeciętnych = sumie wytworzonej
wartości dodatkowej, która jest źródłem, a więc i suma cen produkcji = sumie wartości. Teoria kumulacji
nie jest dla Marksa tylko teorią wzrostu gospodarczego (w ten sposób pojmowała ją ekonomia klasyczna),
lecz przede wszystkim teorią rozwoju systemu kapitalistycznego, która ukazuje strukturalne, jakościowe
przekształcenia zachodzące w kapitalistycznych stosunkach produkcji prowadzące do upadku tego
sposobu produkcji i zastąpienia go systemem socjalistycznym. Konkurencja pomiędzy kapitalistami
zmusza ich do wprowadzenia postępu technicznego i organizacyjnego, obniżającego koszty produkcji.
Wprowadzenie postępu technicznego wymaga dodatkowego kapitału co zmusza przedsiębiorców do
akumulowania, czyli przekształcenia części wartości dodatkowej w kapitał. Zarazem jednak postęp
techniczny oznacza zastępowanie pracy robotników działalnością maszyn. Nieuniknioną konsekwencją
akumulacji i postępu technicznego w gospodarce kapitalistycznej staje się więc powstanie rezerwowej
armii pracy bezrobocia. Jednocześnie akumulacja prowadzi do wystąpienia procesów koncentracji i
centralizacji kapitału. Występuje także tendencja do przekształcania coraz większej części społeczeństwa
w pracowników najemnych wielkiego kapitału lub pracowników w inny sposób od nich uzależnionych.
Wzrasta świadomość i stopień organizacji klasy robotniczej, która staje na czele oporu przeciwko
rosnącemu wyzyskowi i anarchii produkcji kapitalistycznej. Konieczna staje się socjalistyczna rewolucja
dla zapewnienia społeczeństwu możliwości dalszego rozwoju poprzez tworzenie nowych stosunków
produktów opartych na społecznej własności środków produkcji. Marks nie zajmuje się bliżej ekonomią
socjalizmu. Wskazuje on tylko pewne zasadnicze cechy tego systemu gospodarczo-społecznego.
35) HERMANN GOSSEN I JEGO POGLĄDY EKONOMICZNE.
H. Gossen (1810-1858) prawnik i matematyk, którego rozprawa za jego życia praktycznie nie miała
czytelników. Nosiła ona długi tytuł “Rozwój prawa stosunków społecznych i wynikające stąd reguły działań
ludzkich” (1854). Gossen twierdzi w niej, iż pożytki płynące z kolejnych porcji dobra maleją w miarę
wzrostu zaspokojenia danej potrzeby (I prawo Gossena). Zasadę tę Gossen prezentował także w formie
matematycznej (rachunek różniczkowy), można go uznać za prekursora szkoły matematycznej i całej
teorii użyteczności krańcowej. Gossen sformułował także teoremat, gdzie głosił, iż człowiek w dążeniu do
maksymalizacji swego zadowolenia musi tak dzielić dostępne mu ilości dobra między różne potrzeby, aby
krańcowe pożytki były równe we wszystkich zastosowaniach ( II prawo Gossena).
Gossen był przedstawicielem koncepcji marginalistycznej, która wyrosła ze szkoły austriackiej. Uważał, że
17
celem gospodarczym jest zaspokojenie potrzeb człowieka w toku gospodarowania, a tym który to czyni
kierują motywy psychologiczne. Użyteczność dobra to wzajemny stosunek dóbr do naszych potrzeb. Im
dobro bardziej zaspokaja potrzeby konsumenta tym jest dla niego bardziej użyteczne. Poziom wartości
dobra zależy od stopnia jego użyteczności. Wielkość użycia czyli przyjemności zmniejsza się nieustannie
aż do nasycenia.
57) TEORIA “ROZWOJU INICJOWANEGO” MYRDALA I NURKSE.
Główne założenia tej teorii sprowadzają się do twierdzenia, że czynnikiem zapoczątkowującym wzrost
gospodarczy krajów zapóźnionych powinna być aktywna ingerencja państwa w kształtowanie procesów
społeczno-gospodarczych. Ingerencja – a nie protekcjonizm. Nurske – teoretyk duński. W krajach
nierozwiniętych występują procesy kumulacyjne, które utrwalają w nim stan zacofania i uniemożliwiają
samoczynne, żywiołowe przejście na tory przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Przerwanie tych
procesów wymaga aktywnej ingerencji państwa, skierowanej na tworzenie sektora przemysłowego.
Koncepcję tę wyłożył w znanej pracy “Problemy tworzenia kapitału w krajach gospodarczo słabo
rozwiniętych” (1962r). Koncepcje tę rozwinął Gunnar Myrdal (noblista w dziedzinie ekonomii), znany
ekonomista szwedzki w pozycji “Teoria ekonomii, a kraje gospodarcze nierozwinięte”, w ogólną zasadę
“kumulatywnej i okrężnej przyczynowości”. Interesują go społeczne aspekty gospodarki. Jest to epoka
walki o wpływy na świecie. Bardzo ważny jest postęp naukowo-techniczny, a jego najważniejszą jest
przekształcanie struktury społecznej i gospodarczej, która musi być akceptowana przez społeczeństwo.
Celem jest zorganizowanie państwa dobrobytu. Uważa, że równowaga gospodarcza może być osiągnięta w
wyniku kolektywnego działania grup interesu będących jednocześnie grupami nacisku, ale kierunek
rozwojowy musi nakreślać państwo. Państwo poprzez swoją rolę musi doprowadzić do kompromisu na osi
biznes, państwo, społeczeństwo – dotyczy to krajów opóźnionych w rozwoju gospodarczym. Wg twórców
tej teorii rynek nie ma mechanizmów samoregulujących, toteż funkcje te musi przejąć państwo. Celem
takiego działania jest wyjście z błędnego koła ubóstwa.
39) ISTOTA MARGIALISTYCZNEGO WYZNACZANIA KIERUNKU W EKONOMII.
Nazwa pochodzi stąd, że podstawową metodą tych szkół było oparcie rozumowania na pojęciu przyrostów
krańcowych. Marginalizm oznacza zatem określoną metodę ekonomii politycznej, nie zaś treść różnych
kierunków; które metodą tą się posługują. Charakter dla marginalizmu jest zastąpienie wielkości
globalnych i przeciętnych przez wielkości krańcowe. Początkowo metodę tę stosowano do mierzenia
przyrostów wartości (użyteczność krańcowa), następnie zaś rozszerzono ją i na takie kategorie, jak
koszty, a wreszcie na skłonność do konsumpcji i skłonność do oszczędzania. Marginalizm wyrasta z
koncepcji psychologicznej. Formułuje on tak zwaną koncepcję rachunku marginalnego; towar jest
potrzebny; ma zbyt i przynosi zysk jeżeli jest maksymalnie użyteczny. Każdy pogląd działający w skali
mikro powinien maksymalizować użyteczność produkcji a podmioty wchodzą w skład stosunków
społecznych przez wymianę. Natomiast wymienia się dobra zbyteczne niepotrzebne które dla drugiego
podmiotu stają się potrzebne i użyteczne. Stąd marginaliści głoszą fundamentalny pogląd że stosunki
gospodarcze między ludźmi powstają nie w toku produkcji ale na etapie wymiany. Standardowym
przedstawicielem jest Herman Gossen. Na początku XX w. wybija się John Hicks – w 1939 r opublikował
książkę „Wartość i kapitał”. W pracy tej wprowadza pojęcie które w ekonomii nazywa się krańcową stopą
substytucji. Istotą jego poglądów jest twierdzenie że wybór pozytywny jednostki nie jest bezpośrednio
zależny od cen towarów. Istotne dla tego typu poglądów jest to, że wpływ na popyt jednostki ma poziom
jej dochodów, dochód określa co jednostka kupuje. W świetle jego poglądów możemy mówić o
substytucji, czyli zastępczości towarów na rynku. Na tle tych rozważań pojawiła się nowa koncepcja nzw.
blokiem mikroekonomicznym.{istotą bloku jest dążenie by wyjaśnić problem funkcjonowania całej
gospodarki w makro skali}. Szkoła neoklasyczna nawiązywała do koncepcji W.Pereto, która zakładała że
podstawą wyborów są krańcowe użyteczności. Hicks usuwa z rozważań użyteczność jako podstawę
wartościowania i wprowadza na to miejsce własną koncepcję krańcowej stopy substytucji. Matematycy –
Cournot, Walves, Pareto. Neoklasycy – Jevons, Marshall, Hicks, Jevons. Hicks wzmagał się z problemem
dynamiki gospodarczej. Chce zachować klasyczną koncepcję równowagi, ale z uwzględnieniem czasu.
18
34) ISTOTA AUSTRIACKIEJ SZKOŁY “PSYCHOLOGICZNEJ” W EKONOMII.
1.Prekursorzy szkoły austriackiej: Ferdinando Galiani (1728-1787)– włoski duchowny, ekonomista i
polityk; napisał dzieła „O monecie” i „Dialogi o handlu zbożem”, gdzie rozważał na temat wartości
towarów. Wprowadził dwa pojęcia: użyteczność, tzn. to wszystko, co powoduje stan przyjemności lub
poczucie zadowolenia, oraz rzadkość, tj. stosunek między istniejącą ilością danej rzeczy a ilością
możliwych jej zastosowań. Etienne Bonnot Condillac (1715-1780)– francuski myśliciel; w kwestii wartości
pieniądza stosował podejście subiektywne; w rozprawie „Handel a państwo, ich stosunki wzajemne” głosił,
że w procesie wymiany zachodzi ekwiwalentność tylko z punktu widzenia subiektywnych ocen osób
wymieniających dobra. Wartość dobra istnieje tylko w odniesieniu do potrzeb podmiotu. Karl Heinrich Rau
(1792-1870)– niemiecki myśliciel; propagował wartość użytkową dwojakiego rodzaju: jako wartość w
ścisłym znaczeniu tego słowa (tj. pożyteczność dobra w realizacji bezpośrednich celów człowieka) i jako
cena (tj. ilość innego dobra otrzymanego w drodze wymiany). Hermann Heinrich Gossen (1810-1858)–
matematyk z zamiłowania, prawnik z konieczności; napisał pracę „Rozwój praw stosunków społecznych i
wynikające stąd reguły działań ludzkich”, twierdzi w niej, iż pożytki płynące z kolejnych porcji dobra
maleją w miarę wzrostu zaspokojenia danej potrzeby (I prawo Gossena). Zasadę tę Gossen prezentował
także w formie matematycznej (rachunek różniczkowy), można go uznać za prekursora szkoły
matematycznej i całej teorii użyteczności krańcowej. Gossen sformułował także teoremat, gdzie głosił, iż
człowiek w dążeniu do maksymalizacji swego zadowolenia musi tak dzielić dostępne mu ilości dobra
między różne potrzeby, aby krańcowe pożytki były równe we wszystkich zastosowaniach (II prawo
Gossena). 2.Założyciel szkoły psychologicznej - Carl Menger (1840-1921), dzieło „Zasady nauki
ekonomicznej”, w „Studiach nad metodą nauk społecznych, a w szczególności ekonomii politycznej”
dowiódł ograniczoności metody opisu i szkodliwości rezygnacji z nomotetycznego charakteru ekonomii
politycznej. Teorie Mengera: a)teoria potrzeb– punktem wyjściowym wszystkich poszukiwań teoretycznogospodarczych jest potrzebująca natura ludzka; a zabezpieczenie ich zaspokojenia stanowi cel ostateczny
całej ludzkiej gospodarki; b)teoria dóbr– dobro jest rzeczą służącą do zaspokojenia potrzeb. Dobra, które
można bezpośrednio wykorzystać do zaspokojenia potrzeb (np. potrawy, napoje itp.) nazywa „dobrami
pierwszego rzędu”. Z kolei dobra potrzebne do uzyskania dóbr pierwszego rzędu nazwał „dobrami
drugiego rzędu” itd. Z reguły dla uzyskania dobra pierwszego rzędu potrzebne jest współdziałanie kilku
dóbr dalszego rzędu, które się wzajemnie uzupełniają, tzn. są „dobrami komplementarnymi”;
c)subiektywna teoria wartości– zbiór potrzeb trzeba podzielić na klasy wg stopnia ich ważności;
ważniejsze potrzeby wymagają intensywniejszego zaspokojenia, zaś człowiek najpierw zaspokaja potrzeby
pilniejsze i ważniejsze dla jego życia i samozadowolenia. Realizacja potrzeb odbywa się jednak w
warunkach ograniczeń (np. ograniczoność pieniędzy) i rzadkości; d)teoria imputacji– wartość środków
produkcji (dóbr wyższych rzędów) jest następstwem przeniesienia wartości subiektywnej dóbr finalnych
(dóbr pierwszego rzędu), tj. środków konsumpcji; ten zabieg przeniesienia nazywa się także rozliczeniem
lub teorią imputacji; wkład poszczególnych czynników produkcji można wyliczyć tzw. metodą reszty;
e)teoria dochodów– rozliczenie wartości między takie czynniki produkcji, jak praca i ziemia, jest proste i
ich wkład odpowiada odpowiednim dochodom – płacy roboczej i rencie gruntowej, zaś rozliczając wkład
kapitału trzeba jeszcze odjąć amortyzację; f)teoria wymiany– wymieniając dobro niżej cenione
uzyskujemy w zamian dobro ocenione przez nas wyżej i możemy przez to zwiększyć sumę naszego
zadowolenia; subiektywne oceny leżą więc u podstaw wartości wymiennej, tj. stosu. ilościowego
wymienianych dóbr.
3.Współtwórcy szkoły: Friedrich von Wieser (1851-1926) – w pracy „O pochodzeniu i prawach wartości
gospodarczej” rozwinął koncepcję kosztu, jako utraconej użyteczności alternatywnego zastosowania oraz
wyjaśnił za pomocą imputacji istotę wartości środków produkcji, wprowadził również pojęcie użyteczności
krańcowej. Kolejne dzieła to: „Teoria gospodarstwa społecznego” i „Prawo potęgi”. Największy sukces
przyniosła mu praca „Wartość naturalna”, w której wyłożył idee subiektywnej elementarnej teorii wartości,
a w jej ramach – prawo użyteczności krańcowej i problem antynomii wartości. Wieser głosi, że wewnątrz
danego okresu potrzeb każdy dodatkowy akt zaspokojenia będzie szacowany niżej od aktu
poprzedzającego, który był zaspokojony ilością dóbr tego samego rodzaju i wielkości. Zaspokojenie
potrzeb trzeba przerwać po zużyciu ostatniego dostępnego dobra i pozyskaniu ostatniej porcji
użyteczności (pomimo jakiejkolwiek ilości dóbr, zawsze jedno dobro będzie miało wartość równą
użyteczności krańcowej). Wartość całkowitą zapasu dóbr obliczamy mnożąc wartości krańcowe kolejnych
dóbr przez ich użyteczności krańcowe. Eugen von Bohm-Bawerk (1851-1914) – napisał m.in. prace
„Prawa i stosunki z punktu widzenia teorii dóbr gospodarczych”, „Podstawy teorii wartości dóbr
gospodarczych” oraz „Kapitał i zysk z kapitału”, a także „Koniec marksistowskiego systemu”. Twierdził on,
iż wartość całkowita zapasu dóbr jest sumą użyteczności wszystkich dóbr tego zapasu. Bohm-Bawerk
procentem nazywa wszelki dochód w formie procentu pierwotnego; jeśli kapitał służy pożyczce, to
przynosi dochód w formie procentu pochodnego. Podstawą pozytywnej teorii procentu jest twierdzenie, iż
ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż dobra przyszłe. Źródłem procentu jest więc powstała nadwyżka
wartości dóbr obecnych w stosunku do dóbr przyszłych.
19
4.Przedmiotem ekonomii: politycznej jest człowiek i jego potrzeby. Ekonomia polityczna winna opierać
się na postawach indywidualistycznych, gdyż wszystkie zjawiska ekonomiczne są wynikiem postępowania
jednostek (homo oeconomicus). Działalność jednostek wynika z ich indywidualnej woli i nie jest odgórnie
podporządkowana prawom społeczno-ekonomicznym. Jest więc nauką badającą prawa gospodarowania
jednostek dobrami rzadkimi w celu osiągnięcia maksimum zadowolenia.
5.Teoria użyteczności krańcowej: Przedstawiciele szkoły austriackiej zmodyfikowali pojęcie
użyteczności traktując ją jako subiektywne odczucie w stosunku do jednostki gospodarującej
(konsumenta). Użyteczność to suma zadowolenia, jaką jednostka osiąga konsumując lub posiadając
określone dobro. Użyteczność przyrównano tu do rzadkości (ilości). W miarę zwiększania konsumpcji
danego dobra przyrost zadowolenia wywołany zwiększeniem konsumpcji o jednostkę dobra, czyli jego
użyteczność krańcowa – maleje. O zadowoleniu decyduje więc intensywność potrzeby. Intensywność
potrzeby zmniejsza się w miarę zaspokajania potrzeb, a więc i użyteczność krańcowa dobra maleje w
miarę wzrostu zapasu dobra (zast. I prawo Gossena). Użyteczność krańcowa jest malejącą funkcją ilości
dobra, a w miarę powiększania ilości danego dobra jego użyteczność całkowita konsumpcji lub zasobu
wzrasta mniej niż proporcjonalnie.
38) ANTOINE COURNOT I JEGO POGLADY EKONOMICZNE.
Antoine A. Cournot (1801-1877) prekursor szk. matematycznej, uprawiał trzy dziedziny nauki:
matematykę (zabłysnął jako współtwórca
probabilistyki); filozofię (filozofię historii); ekonomię
(wprowadził metody rozumowania matematycznego). Jego dzieło ekonomiczne (1838 r.) pt. „Badania nad
zasadami matematycznymi teorii bogactwa”. Uważa, że ekon. polityczna jest częścią ekonomi społecznej
obejmującej także socjologię i psychologię. Ekon. polityczna może być nauką ścisłą, ponieważ zajmuje się
zjawiskami ilościowo- wymiernymi. Punktem wyjścia jego analizy jest wartość wymienna, rozumiana
obiektywnie – na podobieństwo szkoły klasycznej. Bogactwo zaś jest tożsame z wartością wymienną.
Preferując zjawiska związane z zaspokajaniem potrzeb interesuje go popyt efektywny jako wielkość
mierzalna. Odrzuca ze swych rozważań spekulacje na temat wartości użytkowej – gdyż użyteczność
należy do zjawisk jakościowych tj. niemierzalnych. Buduje modele matematyczne, przy pomocy których
prowadzi rozważania dotyczące prawa popytu, teorii cen, zjawisk monopolu i konkurencji. Jest
zwolennikiem analizy funkcjonalnej, rozważań mikroekonomicznych i ograniczeń typu ceteris paribus.
Odrzuca tradycyjną analizę przyczynowo-skutkową. Sformułował prawo popytu uznając, że popyt wzrasta,
kiedy cena spada. W swoim modelu bada charakter stosunków ilościowych między popytem a ceną. Jeśli
znana jest cena to można ustalić rozmiary popytu i na odwrót, a więc popyt efektywny jest funkcją ceny,
a cena funkcją popytu efektywnego. Utarg zaś jest iloczynem popytu efektywnego i ceny. Przyjmuje
zasadę ciągłości funkcji popytu – tzn. że w masie nabywców nawet mała zmiana ceny wywoła pewną
reakcję wielkości popytu efektywnego. Wynikiem jego analizy jest określenie maksimum sprzedaży przy
danej cenie, tzw. punkt Cournota, czyli maksymalny zysk monopolu. Nastąpi to w punkcie zrównania
kosztu krańcowego z utargiem krańcowym przy cenie ukształtowanej powyżej tego punktu (Kk=Uk<C).
Dalsze rozważania prowadzi na prostym modelu przedsiębiorstwa badając relacje między popytem,
podażą i ceną w sytuacjach monopolu, duopolu, i konkurencji doskonałej. Cournot stał się prekursorem
teorii duopolu, objaśniającej współzależność konkurentów w procesie wyznaczania ceny.
36) SOCJALIŚCI “UTOPIJNI” I ICH POGLĄDY EKONOMICZNE.
Rozwój koncepcji socjalistycznych przypada na początek XIX wieku. W okresie tym działają wielcy
socjaliści utopijni we Francji: Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825) i Charles Fourier (1772-1837) i w
Anglii – Robert Owen (1771-1858) oraz tzw. socjaliści ricardiańscy. Socjalizm utopistów nie jest wynikiem
obiektywnej analizy procesów rozwoju społeczno-ekonomicznego, lecz socjalizmem wydedukowanym.
Ponieważ socjalizm zapewni wszystkim poprawę stopy życiowej, rozpowszechnianie i realizacja idei
socjalistycznych będzie sprawą łatwą i szybką. Kapitalizm utopiści traktowali jako jedną z faz rozwoju
społeczno-gospodarczego, podkreślając historyczny charakter systemu kapitalistycznego. Krytyka
kapitalizmu przez utopistów jest wielostronna i obejmuje zarówno ekonomiczne, jak i społeczno-polityczne
elementy tego ustroju. Zwracają oni uwagę na pauperyzację mas, bezrobocie i trudności zbytu towarów
prowadzące do kryzysów i marnotrawstwa dóbr.
1.Saint-Simon jest reprezentantem socjalizmu scentralizowanego. Kierunek ten zakłada centralne
planowanie i kierowanie gospodarką, co wyeliminuje anarchię typową dla gospodarki kapitalistycznej.
Władzę w państwie sprawować będą przemysłowcy (jeśli chodzi o sprawy gospodarcze) i uczeni (sprawy
20
nauki, kultury i sztuki). Przyjmuje się tu zasadniczo utrzymanie własności prywatnej. Uważa, że
postępowanie wytwórców zgodnie z planem sterowane będzie za pośrednictwem systemu bankowego,
który ewidencjonując produkcję i udzielając kredytów będzie kształtował działalność gospodarczą. W
przyszłym społeczeństwie każdemu zapewni się prawo i obowiązek pracy. Tak zostanie zastosowana
zasada podziału dochodu proporcjonalnie do wkładu pracy. W późniejszym okresie Saint-Simon wskazuje
na potrzebę ograniczenia własności prywatnej oraz likwidacji prawa dziedziczenia własności. Pierwsza
praca „Listy mieszkańca Genewy do swoich współczesnych” zawierała pomysł przebudowy systemu władzy
drogą dobrowolnych ofiar wyboru grup największych uczonych, którym subskrybaci oddaliby pieniądze i
rządy. Saint-Simon widział w społeczeństwie trzy klasy: uczonych, posiadaczy i wytwórców. W nowym
ustroju nastąpiłby wyraźny podział władzy na duchową i świecką. Zasługą Saint-Simona jest zwłaszcza
prześledzenie procesu dziejowego industrii, tj. działalności produkcyjnej człowieka i samych wytwórców.
Współcześnie Saint-Simon twierdzi, że klasa feudalna (wojskowa) zachowała władzę polityczną, a klasa
industrialna nie ma jeszcze pełnej świadomości i zasad. Saint-Simon pragnie patrzeć na zrzeszenie
narodowe jak na przedsiębiorstwo industrialne, mające na celu zapewnienie każdemu członkowi
społeczeństwa, proporcjonalne do jego wkładu, możliwie jak najwięcej dobrobytu i pomyślności.
Industrialista jest to człowiek zajmujący się produkowaniem i udostępnianiem poszczególnym członkom
społeczeństwa jakiegoś jednego środka materialnego i wielu takich środków, które zaspakajają potrzeby
lub upodobania. Industrialiści tworzą trzy wielkie klasy: rolników, przemysłowców, kupców. Zamykanie
oczu na walkę klasową było największym błędem Saint-Simona.
2.Charles Fourier, obok Owena, jest
reprezentantem rozwiązań kooperatywistycznych. Jako podstawową jednostkę organizacyjną przyszłego
społeczeństwa uważa kooperatywę wytwórczą. Miała to być jednostka samowystarczalna, zaspokajająca
potrzeby produkcyjne i konsumpcyjne wszystkich członków wspólnoty. Kooperatywa miała zapewnić
najlepsze warunki bytowania swym członkom. Wspólne stołówki, pralnie, żłobki, przedszkola, szkoły miały
odciążyć kobiety od ich trudnych dotychczas obowiązków. Fourier przeciwstawia się podziałowi dochodu.
Odrzuca też zasadę podziały wg pracy. Proponuje więc taki podział: *3/12 - w proporcji do wkładu
kapitału przez członków na zorganizowanie kooperatywy wytwórczej; *5/12 – do podziału według wkładu
pracy; *4/12 – dzielone w proporcji do „talentu”. Wg Fouriera i Owena wymianę między kooperacjami
regulować będzie mechanizm rynkowy. Konkurencja między kooperacjami w przeciwieństwie do
konkurencji kapitalistycznej ma przynieść korzyść społeczną. Jego największe prace to: „Teoria czterech
ruchów i ogólnych przeznaczeń”, „Teoria jedności powszechnej”.
Wg Fouriera
świat składa się z wiecznej materii i matematyki. Bóg jest siłą, która wprawia materie w ruch w zgodzie z
zasadami matematyki i dla sobie wiadomych celów. Nauka usiłuje poznawać prawa rządzące ruchem
świata, przybliżyć ludzi do Boga. Fourier piętnuje cywilizację, która doprowadziła do nadprodukcji,
kryzysów i nędzy mas monopoli. Jego zdaniem około 2/3 ludności żyje w sposób pasożytniczy tj.
nieproduktywny. Podstawową jednostką organizacyjną nowego społeczeństwa będzie falanga – wspólnota
produkcyjno-konsumpcyjna, raczej spółka akcyjna niż spółdzielnia, zrzeszająca od 1600-2000 ludzi w
różnym wieku i w harmonii dobranej kompozycji charakterów. Na obszarze około 1 mili kwadratowej
rozciągają się pola uprawne falangi i wznosi się gigantyczna budowla – falanster, w której pracują i
mieszkają członkowie wspólnoty. Zgodnie ze swymi namiętnościami i zamiłowaniami członkowie
wspólnoty tworzą grupy i większe zespoły – tzw. serie, w których żyją i ochoczo pracują. Flangi powstają
jako spółki akcyjne, zakładane przez wielkich finansistów, którym taka lokata kapitału przynosi pokaźne
zyski. Stąd też flang posiada dwie klasy członków: akcjonariuszy i socjetariuszy. Ci ostatni wnoszą tylko
swoja pracę i z biegiem czasu dzięki nagromadzonym oszczędnościom kupują także akcje. Flang jest
zrzeszeniem bez tradycyjnej władzy. 3.Robert Owen, jak Fourier, jest reprezentantem rozwiązań
kooperatywistycznych. Owen jest zwolennikiem podziału egalitarnego, który powinien zastąpić podział
według pracy. W nowych zmienionych warunkach społeczno-ekonomicznych przeobrazi się psychika ludzi,
którzy będą zaspokajali tylko potrzeby racjonalne. W kooperatywie praca będzie urozmaicona, a nie
monotonną czynnością typową dla gospodarki kapitalistycznej. Praca stanie się przyjemnością, a nie
koniecznością. Będzie to praca dla wspólnego dobra, a więc bardziej wydajna, co zwiększy możliwość
zaspokajania potrzeb. Najważniejsze prace Owena to: „Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o
kształceniu charakteru” oraz „Rewolucja w umysłach postępowaniu ludzkości”.
4.Socjalizm
ricardiański. Reprezentują go: John Gray, John F. Bray, Thomas Hodgskin i Wiliam Thompson. Do
krytyki kapitalizmu wykorzystują oni teorię wartości opartą na pracy D. Ricarda. Robotnik – bezpośredni
wytwórca nowej wartości nie otrzymuje całego efektu swej pracy, gdyż jej część przejmuje właściciel
środków produkcji – kapitalista i landlord. Wywołuje to więc naruszenie ekwiwalentności wymiany.
Socjalizm, ich zdaniem, zlikwiduje wyzysk i zapewni wytwórcy cały efekt jego pracy. Socjaliści
ricardiańscy zapominali natomiast o potrzebie finansowania rozwoju gospodarczego oraz koniecznej sfery
socjalno-kulturalnej i administracyjnej państwa.
56) POGLĄDY EKONOMICZNE BENHAMA.
Angielski ekonomista Benham reprezentował teorie głoszące “rozwój poprzez handel”. Koncepcja ta opiera
się także na tezie, że rozwój wymiany handlowej z krajami rozwiniętymi może samoczynnie prowadzić do
stopniowego podnoszenia poziomu gospodarczego krajów słabo rozwiniętych. Neguje potrzebę
prowadzenia przez państwo określonej polityki industrializacji. Jego zdaniem kraje słabo rozwinięte
21
powinny kontynuować i rozwijać tradycyjne kierunki eksportu w ramach istniejącego międzynarodowego
podziału pracy, a to oznacza że powinny specjalizować się w produkcji rolniczej i surowcowej (kawa,
kakao, bawełna). W 1956 r. W “Plankolombo” – twierdzi, że koszty produkcji przemysłowej w krajach
opóźnionych są bardzo wysokie w stosunku do produkcji rolniczej i surowcowej (teoria kosztów
komparatywnych). Wobec tego kraje powinny specjalizować się w dziedzinie rolnictwa i wydobywczości
tylko trzeba je unowocześnić, a środki na to trzeba czerpać z pożyczek międzynarodowych oraz
zagranicznych kapitałów prywatnych. Dla przyciągania obcego kapitału konieczne jest udzielenie mu
określonych koncesji, a więc zagwarantowanie bezpieczeństwa, swobody wywozu zysków itp. Istotne
znaczenie dla kapitału prywatnego, ma gwarancja, że nie grozi mu nacjonalizacja.
37) ISTOTA “MATEMATYCZNEJ” (LOZAŃSKIEJ) SZKOŁY W EKONOMII.
Prekursor szkoły – Antoine Augustin Cournot (1801-1877). Napisał dzieła pt.:„Badania nad zasadami
matematycznymi teorii bogactwa”, „Zasady teorii bogactwa” i „Krótki przegląd doktryn ekonomicznych”.
Cournot uważa, że ekonomia polityczna jest częścią ekonomii społecznej obejmującej także socjologię i
psychologię. Punktem wyjścia jego analizy jest wartość wymienna, rozumiana obiektywnie. Bogactwo zaś
jest utożsamiane z wartością wymienną. Preferując zjawiska związane z zaspokajaniem potrzeb,
interesuje go popyt efektywny jako wielkość mierzalna. Jest zwolennikiem analizy funkcyjnej, rozważań
mikroekonomicznych i ograniczeń typu caeteris paribus. Cournot buduje modele matematyczne, przy
pomocy których prowadzi rozważania dotyczące prawa popytu, teorii cen, zjawisk monopolu i konkurencji.
Bada charakter stosunków ilościowych między popytem i ceną. Jeśli znana jest cena, to można ustalić
rozmiary popytu i na odwrót, a więc popyt efektywny jest funkcją ceny, a cena funkcją popytu
efektywnego. Utarg zaś jest iloczynem popytu efektywnego i ceny. Wynikiem jego analizy jest określenie
maksimum sprzedaży przy danej cenie, tzw. punkt Cournota, czyli maksymalny zysk monopolu. Nastąpi
to w punkcie zrównania kosztu krańcowego z utargiem krańcowym przy cenie ukształtowanej powyżej
tego punktu (Kk = Uk < C). Vilfredo Pareto (1848-1923), uznany za najwybitniejszego przedstawiciela
szkoły lozańskiej, jest autorem dwóch prac ekonomicznych: “Wykład ekonomii politycznej” (1895),
„Podręcznik ekonomii politycznej” (1906).
Szkoła lozańska rozwijała się głównie we Włoszech. Podstawowe założenia ekonomistów szkoły lozańskiej:
1.Twórcy tej szkoły wysuwają program i podejmują próbę stworzenia ekonomii “czystej”. Ma to oznaczać,
że ekonomia powinna stać się nauką na wzór nauk przyrodniczych. W związku z tym należy wyłączyć
ekonomię stosowaną i ekonomię społeczną (Walras). W ekonomii nie ma również miejsca dla rozważań
socjologicznych. 2.Przedmiot ekonomii “czystej” stanowi według ekonomistów szkoły lozańskiej
mechanizm kształtowania cen w warunkach konkurencji doskonałej. Główny problem stanowią siły
działające na rynku: popyt podaż oraz cena, rozumiana jako cena równowagi. W ten sposób ekonomia
“czysta” szkoły lozańskiej, podobnie jak przedmarksowska ekonomia wulgarna i szkoła angloamerykańska
koncentruje swą uwagę na zjawiskach wymiany, uważając że stanowi ona główną treść procesu
gospodarczego. 3.Ekonomiści szkoły lozańskiej– głoszą teorię użyteczności krańcowej. Tak samo jak u
Marshalla teoria stanowi podstawę koncepcji równowagi konsumenta oraz podstawę analizy popytu jako
jednej z sił rynkowych. 4.Uważa się, że wielkości ekonomiczne – takie jak popyt, podaż i ceny dóbr
konsumpcyjnych i kapitałowych; współczynniki produkcji itd. są współzależne, że np. podaż wpływa na
cenę w tym samym stopniu co cena na podaż.
Obok wielkości ekonomicznych w rozumowaniu
22
ekonomistów lozańskich występują czynniki uznane za pozaekonomiczne, zalicza się tu np. stan
techniczny gospodarki narodowej, ludności i jej kwalifikacje, gusty konsumentów, ustrój społecznogospodarczy itp. 5.Dla szkoły lozańskiej charakterystyczna jest tendencja do ujmowania zjawisk
rynkowych w całokształcie w skali całego rynku. Ekonomiści szkoły lozańskiej starają się opisywać taki
układ wartości ekonomicznych, w którym wszystkie są już do siebie dostosowane. Nazywa się to stanem
ogólnej równowagi ekonomicznej.
40) KEYNESIZM – TEORIA “KAPITALIZMU KIEROWANEGO”.
John Keynes (1883-1946) był uczniem A. Marshalla i wykładowcą na Uniwersytecie w Cambridge.
Zajmował też wiele stanowisk w praktyce gospodarczej, m.in. prezesa towarzystwa ubezpieczeń,
wysokiego urzędnika ministerstwa skarbu i dyrektora Banku Anglii. Następnie polityka antydepresyjna w
USA prowadzona przez Roosevelta (roboty publiczne i zasiłki dla bezrobotnych) oraz próby nakręcenia
koniunktury gospodarczej przez zbrojenia we Włoszech faszystowskich i w Niemczech spowodowały, że
Keynes uogólniając te doświadczenia i przeprowadzając analizę makroekonomiczną stworzył teorię
interwencjonalizmu państwowego. Keynes wskazuje, że współczesny mu kapitalizm działający w
warunkach liberalizmu gospodarczego nie zapewnia równowagi ekonomicznej. Faza bowiem kryzysu i
depresji wydłuża się, a skraca się faza ożywienia i koniunktury. Uważa jednak że interwencja państwa w
życie gospodarcze jest w stanie przeciwdziałać wahaniom koniunkturalnym i zapewnić równowagę
gospodarczą. Wykazał, że gospodarka nie zmierza samoczynnie do równowagi i wymaga ingerencji
państwa w życie gospodarcze. Propozycje Keynesa pod adresem polityki ekonomicznej państwa
wynikające z jego analizy teoretycznej można podzielić na tzw. pośrednie i bezpośrednie środki
interwencji państwa. a)Pośrednie środki interwencji państwa. Keynes jest przeciwnikiem waluty opartej
na złocie. Pieniądz złoty ma bowiem elastyczność produkcji= 0, a elastyczność substytucji podobną.
Sztywność pieniądza złotego jest więc powodem wysokiej preferencji płynności przejawiającej się w
wysokiej stopie procentowej, co jest dla gospodarki niekorzystne. Zmienić stopę procentową może bank
emisyjny (centralny) poprzez zmianę stopy dyskontowej, w wyniku czego zmienia się różnica między
krańcową rentownością kapitału i stopą procentową. Manewrowanie stopą procentową w celu
kształtowania koniunktury gospodarczej sprowadzać się ma do obniżania jej w okresie depresji
ekonomicznej i podwyższania w okresie boomu gospodarczego. Przesłanką zmian stopy procentowej jest
także zmiana ilości pieniądza w obiegu poprzez kupno i sprzedaż papierów wartościowych w okresie
depresji i boomu. Drugim z zalecanych środków pośrednich jest polityka fiskalna państwa – progresja
podatkowa wobec bogatych oraz zwiększanie świadczeń społecznych na rzecz biednych. Wpłynie to na
wzrost popytu efektywnego przez wzrost skłonności do konsumpcji, szczególnie w grupach o mniejszych
dochodach. b)Bezpośrednie środki interwencji państwa. Środki te Keynes sprowadza do inwestycji
publicznych, które nie wywołują nadprodukcji, a wpływają na wzrost zatrudnienia, dochodów i popytu na
rynku. Inwestycje te finansowane byłyby z deficytu budżetowego w ramach umiarkowanej inflacji i z
długów publicznych w zamian za papiery wartościowe emitowane przez państwo. Teoria Keynesa
odpowiadała potrzebom czasu, była wyrazem nowych tendencji rozwojowych w gospodarce rozwiniętego
kapitalizmu, w warunkach gospodarki opartej o struktury państwowo-monopolistycznej. Keynes sądził, że
przejście do systemu gospodarki kierowanej przez państwo – które traktuje jako organizację ponad
klasową – poprzez efektywną antykryzysową politykę pieniężną, rozwinięcie programu inwestycyjnego,
który uzupełni inwestycje prywatne oraz reforma dystrybucji dochodu narodowego w celu zmniejszenia
dysproporcji w wysokości dochodów indywidualnych pozwoli na likwidację kryzysów i bezrobocia.
Interwencjonizm czasu Keynesa to czynnik koordynacji gospodarczej w warunkach wysoko
zaawansowanego uspołecznienia procesów produkcji.
44) ”KEYNESIZM” A MONETARYZM W GOSPODARCE.
Monetaryści opierają się na założeniu o stabilności sektora prywatnego w gospodarce kapitalistycznej. Jest
to odcięcie od keynesizmu z jego twierdzeniem o konieczności ingerencji państwa. Gospodarka
kapitalistyczna pozostawiona sama sobie zachowa, zdaniem monetarystów niezbędną stabilność, przy
pewnym akceptowanym społecznie poziomie bezrobocia. Keynes twierdzi, że w długofalowym procesie
gospodarczym rolę impulsów monetarnych odgrywają zmiany w krańcowej wydajności kapitału. Zdaniem
monetarystów impulsy monetarne dominują w zbiorze wszystkich innych impulsów oddziałujących.
(Impuls monetarny – zmiany w zasobie pieniądza, wywołane głównie przez państwo). Zdaniem
monetarystów władze są w stanie kontrolować podaż pieniądza jeśli tylko tego chcą. Keynesiści w
nadmiarze pieniądza widzą obniżenie się stopy procentowej i tym samym pobudzenie inwestycji i wzrost
zatrudnienia (podejście inwestycyjne poprzez zmiany w stopie procentowej), zaś monetaryści - nadmiar
pieniądza będzie skierowany na pozyskanie dodatkowych walorów. Te wzmożone zakupy wyładują się
ostatecznie we wzroście cen i mogą pobudzać zjawiska inflacyjne (podejście cenowe). Monetaryści nie
wykazują większego zainteresowania zmianami krótkookresowymi, zwłaszcza przewidywaniem zmian w
dochodzie. Koncentrują się na badaniach zmian w zachowaniu się rynku realnych bilansów pieniężnych.
Keynes interesował się głównie krótkimi okresami oraz kształtowaniem się dochodu narodowego i jego
podziałem.
23
41) GENEZA KEYNESIZMU W EKONOMII.
Kryzys ekonomiczny lat 1929 –1933 pociągnął za sobą niezwykle silne pogłębienie się wszystkich
sprzeczności kapitalistycznych. Szczególnym problemem stało się bezrobocie i problem zatrudnienia. W
Wielkiej Brytanii bezrobocie osiągnęło liczbę ponad 2 milionów, uległa załamaniu pozycja finansowa tego
kraju, odstąpiono od waluty złotej “wolnego handlu” i innych tradycyjnych dla Anglików posunięć
gospodarczych. Podobnie jak i w innych krajach kapitalistycznych oraz wyraźnie ujawnił się tu fakt, że w
gospodarce kapitalistycznej brak jest mechanizmów zdolnych do samoczynnego przywracania zwichniętej
równowagi gospodarczej. Ten stan powoduje, że cały szereg pisarzy podnosi problem konieczności
interwencji ze strony państwa w imię interesów całości gospodarki kapitalistycznej. Przejawy kryzysu były
niezwykle skomplikowane. Stawały się niesłychanie przewlekłe, a sytuacja kryzysowa w przemyśle
splatała się z kryzysem który przebiegał w warunkach ogólnego kryzysu kapitalizmu i stworzył szczególnie
trudną sytuację. Coraz bardziej stawała się konieczna ingerencja państwa, w pierwszym rzędzie w obronie
zagrożonych interesów wielkich monopoli. Ingerencji tej dokonywano jednakże pod pozorem potrzeby
wyprostowania skrzywień, stworzenie przesłanek do większej sprawiedliwości społecznej w podziale
dochodu narodowego. Ekonomiści zastanawiali się nad tym: Jak zaktywizować gospodarkę?; Jak lepiej
wykorzystać siły wytwórcze?; Jak ożywić popyt?
Kierunki działania nowego ładu gospodarczego: próby
zwiększenia zatrudnienia przez uruchomienie robót publicznych; powiększenie przez to popytu; system
zasiłku dla bezrobotnych; interwencje zakupu państwa dóbr wytwórczych przez przemysł ciężki. Polityka
nowego ładu i jej efekty stała się praktyczną podstawą do stworzenia przez Keynesa nowej teorii
ekonomicznej. Teoria ta odpowiadała potrzebie czasu. Była wyrazem nowych tendencji rozwojowych w
gospodarce rozwiniętego kapitalizmu w warunkach gospodarki opartej o struktury państwowomonopolistyczne. Interwencjonizm czasów Keynesa to czynnik koordynacji gospodarczej w warunkach
wysoko zaawansowanego uspołecznienia procesów produkcji. Polityka antydepresyjna w USA prowadzona
przez Roosevelta (roboty publiczne i zasiłki dla bezrobotnych) oraz próby nakręcenia koniunktury
gospodarczej przez zbrojenia we Włoszech faszystowskich i w Niemczech hitlerowskich spowodowały, że
Keynes uogólniając te doświadczenia i przeprowadzając analizę makroekonomiczną stworzył teorię
interwencjonalizmu państwowego. Zawarł ją w swej podstawowej pracy pt. „Ogólna teoria zatrudnienia,
procentu i pieniądza”.
42) ISTOTA MYŚLI EKONOMICZNEJ JOHNA KEYNESA.
Keynes żył na przełomie XIX\XX w. – uważa, że trzeba badać zjawiska w krótkim okresie czasu, w
odniesieniu do wielkości makro. Interesuje go dochód narodowy, inwestycje, oszczędności – mają one
powiązania w gospodarce i zależności przyczynowo-skutkowe. Bardzo ważna jest równowaga gospodarcza
– działanie takich zmiennych niezależnych, aby ostatecznie zmienne finalne osiągnęły odpowiednie
rozmiary. Badał dlaczego gospodarka odchyla się od stanu równowagi. Nawiązuje do zagadnień
matematycznych przez model, w którym występują dane niezmienne (kwalifikacje siły roboczej, ilość
wyposażenia kapitałowego, poziom techniki, stopień konkurencji, gusty i przyzwyczajenia konsumentów,
struktura społeczna, czynniki podziału dochodu narodowego). Te czynniki niezmienne nie są w pełni
wykorzystane i Keynes nazywa to niewykorzystaniem zdolności wytwórczych. Teoria keynesizmu polega
głównie na tym, iż wiąże ona pieniądz z ogólną teorią funkcjonowania gospodarki zwłaszcza zaś z teorią
cyklu koniunkturalnego, a w jego ramach z popytem. Keynes wiąże ze sobą kilka elementów: działaniu
pieniądza przypisuje rolę rozrusznika gospodarki, a w cyklu koniunkturalnym interesuje go pobudzenie,
faza rozwoju a zwłaszcza faza popytu. Należy robić wszystko, by dynamizować popyt. Popyt to czynnik
gwarantujący rozwój gospodarczy.
43) METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA KEYNESA. MODEL KEYNESA.
Keynes odrzuca założenia teorii marginalistycznej. Zajmuje się badaniem wielkości globalnej w skali
mikro, całą gospodarką, agregaty, wielkości zbiorcze, dochód narodowy, konsumpcja, oszczędności.
Keynes uważa, że gospodarczy indeks i punkt widzenia jednostki nie muszą się pokrywać z indeksem i
24
punktem widzenia całej gospodarki. Uważa, że oszczędzanie jest dla jednostki pozytywnym zjawiskiem
jeśli zaś idzie o całą gospodarkę to uważa, że blokuje to popyt. Wg Keynesa wszelkie zależności w
gospodarce mają charakter przyczynowo-skutkowy. Jego zdaniem w modelu gospodarki wszystko jest
zmienne, chociaż on odróżnia zmienne zależne i niezależne. Uważa ponadto, że istnieje potrzeba
prowadzenia badań ekonomicznych i w odniesieniu do krótkich odcinków pracy. Odrzuca pogląd, że
procesy gospodarcze i dochodzenie do równowagi trzeba badać w długim okresie czasu, gdyż wówczas siły
te można wychwycić. Keynes stara się wytłumaczyć dlaczego gospodarka odchyla się od stanu równowagi
i jakie tendencje maja tu decydujące znaczenie. Buduje model, w którym jako parametry niezmienne w
krótkim okresie czasu przyjmuje: ilość i kwalifikacje siły roboczej; ilość rozporządzanego wyposażenia
kapitałowego; poziom techniki; stopień konkurencji; gusty i przywiązanie konsumenta; struktura
społeczna; czynniki podziału dochodu narodowego. Uważa, że całe zło współczesnej gospodarki polega na
tym, że nie są w pełni wykorzystywane wszelkie zdolności wytwórcze. Jego model jest statyczny,
krótkookresowy, a nie dynamiczny. Przyjmując istnienie pewnych wielkości jako dane ww., bada
przyczyny niedostatecznego popytu w gospodarce, powodujące niepewne wykorzystanie mocy
produkcyjnych i bezrobocie. Podstawą tej popytowej teorii kształtowania się dochodu narodowego
Keynesa jest teza głosząca, że o poziomie dochodu narodowego w danym okresie decyduje popyt globalny
społeczeństwa, uzależniony od jego wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Wydatki konsumpcyjne
są względnie ustabilizowane; ich wahania w poszczególnych fazach cyklu koniunkturalnego nie
przekraczają 20%. Natomiast poważnym wahaniom (ok. 80%) ulegają wydatki inwestycyjne i są one
główną przyczyną wahań rozmiarów dochodu narodowego. Nie interesuje Keynesa wpływ realizowanych
inwestycji na rozmiary mocy wytwórczych, gdyż wiąże się to z równowagą długookresową. Globalny popyt
przy tym założeniu mogą więc zapewnić inwestycje, gdyż chodzi tu o popytowy a nie podażowy efekt
inwestycji.
Keynesowska teoria popytowa kształtowania się dochodu narodowego: w krótkim okresie czasu rozmiary
produkcji i dochodu narodowego są określane przez rozmiary globalnego popytu w społeczeństwie. Popyt
określa wydatki społeczne tak konsumpcyjne jak i inwestycyjne. Społeczeństwo może wydawać na
inwestycje mniej lub więcej w stosunku do konsumpcji. Gdy inwestycje są większe od konsumpcji, to
globalny popyt spada, gdyż inwestycje pochłaniają więcej środków. Dotyczy to krótkiego okresu czasu,
gdyż w długim okresie popyt poinwestycyjny się zwiększy, bo wszelkie inwestycje nakręcają popyt.
Dlatego Keynes twierdzi, że wzrost inwestycji zawsze prowadzi do wzrostu dochodu narodowego, co dalej
prowadzi do wzrostu wielkości popytu (pomijając krótki okres czasu).
46) KEYNESOWSKA TEORIA CYKLU KONIUNKTURALNEGO.
Co najmniej od połowy XIX wieku (epoka kapitalizmu) myśliciele ekonomiści zauważyli, że gospodarka
rozwija się nierównomiernie, a krzywa jej dynamiki przypomina lambadę. Na tym tle należy zauważyć
kilka refleksji. Przyczyny wahań cyklicznych w gospodarce kapitalistycznej tkwią, zdaniem J. Keynesa w
zmianach krańcowej rentowności kapitału, które wywołują fluktuację stopy inwestycji. W okresie prosperit
stopa procentowa jest niska, a rentowność kapitału wysoka, tzn. ze kapitał ma skuteczną siłę nabywczą.
Jeśli rentowność kapitału jest wysoka to stan ten skłania do inwestowania. Inwestowanie natomiast
uruchamia efekty mnożnikowe. To z kolei powoduje wzrost produkcji, wzrost zatrudnienia, wzrost
dochodu, wzrost popytu i dochodu narodowego. Jednakże w miarę rozwoju gospodarki pojawiają się
hamulce. Zaczynają one działać wskutek pojawienia się takich zjawisk jak wzrost oszczędności, a także
tego, że czynniki wytwórcze są w pełni wykorzystane i już bardziej wykorzystać się ich nie da (gdy są
wielkie oszczędności, to są zamrożone środki wytwórcze). Dlatego popyt na dobra konsumpcyjne maleje i
jest mniejszy od podaży i rozpoczyna się nadprodukcja. Ponieważ nadprodukcja się zwiększa to ogranicza
się nakłady inwestycyjne i zaczyna się w ten sposób działać ujemny mnożnik inwestycyjny. Stan taki trwa
dokąd nie zaczną spadać oszczędności i nie zrównoważą się one ze wzrastającymi inwestycjami.
Zjawiskom tym towarzyszyć będą spadające dochody ludności, ale zgodnie z poglądem Keynesa, te
spadające dochody będą zwiększać skłonność do konsumpcji. A skoro skłonność do konsumpcji wzrośnie,
to majątek trwały dekapitalizuje, zwiększy się rentowność kapitału i znów powstanie koniunktura, czyli
cykl się powtarza.
W interpretacji cyklu koniunkturalnego Keynesa czynnikiem tworzącym popyt globalny są wyłącznie
inwestycje. Pomija on natomiast podażowy efekt inwestycji w przebiegu cyklu koniunkturalnego.
25
45) KEYNESOWSKIE POJĘCIE “MNOŻNIKA INWESTYCYJNEGO”.
Mnożnik inwestycyjny sformułował J. Keynes pod wpływem mnożnika zatrudnienia Richard F. Kahna. Kahn
twierdził, że wzrost zatrudnienia w robotach publicznych powoduje wzrost popytu na środki produkcji i
pozytywnie wpływa na ożywienie ogólnej działalności gospodarczej. Keynes uogólniając i rozbudowując
tezę Kahna stworzył ogólną teorię mnożnika inwestycyjnego. Keynes twierdzi: że wzrost rozmiarów
inwestycji prowadzi do wzrostu dochodów otrzymywanych przez producentów środków produkcji. Ci zaś
część przyrostu dochodu, określoną przez krańcową skłonność do konsumpcji, wydają na zakup środków
konsumpcji. Powstaje w związku z tym dodatkowy popyt na środki konsumpcji, który tworzy dalsze
impulsy do wzrostu zatrudnienia i dochodów. Keynes uważa, że są to bardzo ważne impulsy dla rozwoju
gospodarczego i uważa że zatrudnienie i dochody z zatrudnienia są skutkiem wydatków na inwestycje. Te
dodatkowe efekty zmian w rozmiarach inwestycji nazywa Keynes efektami mnożnikowymi. MI to ilościowe
ujęcie zjawiska polegające na pobudzaniu wydatków konsumpcyjnych przy pomocy wydatków na
inwestycje. Górną granicą MI, który działa w warunkach niepełnego wykorzystania czynników
wytwórczych, jest osiągnięcie stanu pełnego zatrudnienia. Wysokość zaś mnożnika inwestycyjnego zależy
od krańcowej skłonności do konsumpcji tzn. o tyle o ile ludzie będą wydawać pieniądze, bo jak będą je
oszczędzać to wysokość MI nie będzie wysoka (im większa skłonność tym wyższa wysokość MI).
Y = C+I a odpowiednio Y = C + I , Jeżeli C/V constans, to I spowoduje Y
Zależność między przyrostem dochodu narodowego i uruchomieniem nowych inwestycji przedstawia się
następująco: Y = K • I gdzie K- współczynnik mnożnika inwestycyjnego, który pokazuje w jakim
stopniu zmiany w rozmiarach inwestycji wywołują zmiany w rozmiarach dochodu narodowego, czyli K=
Y/I Wstawiamy w miejsce I wyrażenie Y - C i otrzymujemy k= Y / ΔY-ΔC
Dzieląc licznik i mianownik przez Y otrzymamy wzór MI K= 1/ (1 - C / Y)
Mnożnik inwestycyjny Keynesa oparty jest tylko na jednej wielkości – na krańcowej skłonności do
konsumpcji. Wykazuje on stopień
reakcji łańcuchowej, która nastąpi po uruchomieniu inwestycji
pierwotnych (autonomicznych )i oznacza, że im większa jest krańcowa skłonność do konsumpcji tym
reakcja ta będzie silniejsza. Mnożnik inwestycyjny posłużył Keynesowi do badania jedynie popytowych
efektów zmian w rozmiarach inwestycji i ich wpływu na rozmiary dochodu narodowego i zatrudnienia.
47) TEORIA STAGNACJI SEKULARNEJ.
Teoria stagnacji sekularnej wiąże się z rozważaniami nad teorią cyklu koniunkturalnego. Keynes powiada,
że w krajach rozwiniętych jest pewna stabilizacja gospodarcza i następuje stały wzrost dochodu
narodowego. Kiedy wzrasta dochód jednostki, powoduje spadek skłonności do konsumpcji, ale powoduje
szybszy wzrost skłonności do oszczędności. Nasycenie gospodarki kapitałem – jest wysokie – to krańcowa
rentowność kapitału się obniża, bo też siła nabywcza pieniądza się obniża. Pojawia się stagnacja
(lambdacyjność). Przyczyną narastania stagnacji jest ekonomiczna niemal przewaga skłonności do
oszczędzania nad skłonnością do inwestowania.
48) POSTKEYNESOWSKA MYŚL EKONOMICZNA. POGLĄDY. CHARAKTERYSTYKA.
Keynes zauważył, że gospodarka kapitalistyczna rozwija się cyklicznie. Jego badania sprowadzały się do
modelu popytowego. Interesowały go badania popytu. Ponieważ w popycie upatrywał czynnik rozwoju
gospodarczego. Keynes zawsze odpowiadał na pytania: “Jaki jest popytowy skutek inwestycji?” “Może być
max”. Jednak wszystkie jego rozważania odnosiły się do okresów krótkich.
Keynes stara się odpowiedzieć na 3 zagadnienia (epoka postkeynesowska): a)Jak wygląda cykl
koniunkturalny?; b)Czym jest wzrost gospodarczy?; c)Czym jest rozwój gospodarczy?
Żeby na nie odpowiedzieć trzeba było użyć i wykorzystać dwa narzędzia badawcze: mnożnik
inwestycyjny; akcelerator.
PYTANIA 49, 50
49) NARZĘDZIA ANALIZY DYNAMICZNEJ.
Keynes doszedł do pojęcia, które nazwał Dynamizacja. Jego istotę Keynes i postkeynesiści uważali, że ten
dynamiczny mnożnik jest wielkością stałą i występuje we wszystkich fazach cyklu gospodarczego. Zależy
on według postkeynesistów od krańcowej skłonności do konsumpcji poszczególnych grup społecznych,
przy czym wchodzą w grę i zasady i proporcja podziału dochodu narodowego między tymi grupami.
Podział dochodu narodowego ulega zmianom w różnych fazach cyklu. Jedne grupy się bogacą inne
biednieją. Ta nierówność w podziale dochodu wpływa na zmiany dotyczące wysokości w kształtowaniu się
mnożnika inwestycyjnego. Takim efektem wywołującym efekt mnożnikowy jest np. finansowanie robót
publicznych. A ponieważ to finansowanie bywa w różnym czasie różne, to na tym tle można zrozumieć
„zasadę przyspieszenia” (akceleratora).
Państwo dofinansowuje roboty publiczne, rośnie dochód, zwiększa się popyt.
50) ZASADA PRZYŚPIESZENIA. AKCELERATOR.
Zasada akceleratora to zasada przyśpieszenia procesów gospodarczych. Pojęcie akceleratora wprowadziło
czterech naukowców: Albert Aftalian, John Clark, Roy Horold, Eryk Lindborg.
Zasada przyśpieszenia gospodarczego głosi, że zmiany popytu na artykuły i usługi wywołują o wiele
większe zmiany w popycie na dobra inwestycyjne, służące do produkcji tych pierwszych (np. jeżeli jest
popyt na ubrania to o wiele większe przyśpieszenie będzie wywoływane popytem na fabryki, które te
ubrania produkują). Dzieje się tak w warunkach pełnego wykorzystania mocy wytwórczych. Teoretycy
26
akceleratora, uważają że jego stopa rośnie zawsze przy przyśpieszeniu tempa wzrostu gospodarczego
oraz maleje przy zwalnianiu tego tempa. Tak więc zasada akceleracji zawsze będzie powiązana z
mnożnikiem inwestycyjnym w procesie wzrostu. Rozważania uczonych na ten temat opierają się jednak o
wcześniejsze rozważania Keynesa. Zawsze mówił on o popytowym efekcie wszelkich inwestycji i to w
krótkim okresie. Zawsze najważniejszy był dla niego element pełnego wykorzystania czynników
wytwórczych. Natomiast nie poświęcał zbyt dużo uwagi innemu skutkowi inwestycji jakim jest Przyrost
Mocy Produkcyjnych. Wszelkie efekty dochodowe wiążą się z zasadą przyśpieszenia. Wpływ zatem
dochodu i produkcji na inwestycje ma charakter dualny, bo i dochód i produkcja wpływają w określonym
stopniu na dochód narodowy i na konsumpcję.
55) TEORIA „SPOŁECZNEJ OBFITOŚCI” GALBRAITHA.
Główne prace Johna Kennetha Galbraitha to: „Amerykański kapitalizm: koncepcja siły przeciwważonej”
(1952r.), “Społeczeństwo obfitości” (1958), “Nowe społeczeństwo przemysłowe” (1967). W pracach tych
próbuje on przedstawić kierunek strukturalnej ewolucji amerykańskiej gospodarki, wskazać jej mocne i
słabe strony, nakreślić program pozytywny. Galbraith uważa, że współczesny kapitalizm amerykański jest
w zasadzie zdrowym systemem gospodarczym. Zanik konkurencji związany z procesem powstania
wielkich korporacji i monopoli zmienił jedynie tradycyjny mechanizm funkcjonowania systemu, ale nie
naruszył jego gospodarczej efektywności. Stało się to dzięki powstaniu “Siły równoważącej”– w postaci
wielkich zrzeszeń nabywców i sprzedawców. Przeciwdziałają oni tendencji do monopolistycznego
nadużywania władzy gospodarczej, a państwo ich w tym jeszcze wspiera. Galbraith wie, że gospodarka
amerykańska nie jest doskonała. Przyczyny pewnej wadliwości funkcjonowania amerykańskiego
kapitalizmu jego zdanie tkwią w obiegowej interpretacji rzeczywistości. Interpretacja ta opiera się bowiem
na amerykańskiej ekonomii niedostatku XVIII i XIX w. Tezy tej ekonomii przestały być aktualne w
“społecznej obfitości”, które już osiągnęła gospodarka amerykańska. Współczesna gospodarka nie jest
doskonała. Jest nastawiona na problem produkcji i wzrost bogactwa. Braki mają charakter nie tylko
gospodarczy, ale także psychologiczno- socjologiczny: - fascynacja wzrostem bogactwa, pogoń za
zyskiem, produkcja na pokaz, snobizm, przepych, zbiednienie tych którym się nie powiodło, niszczenie
środowiska. Wszystko to nie zapewni społeczeństwu pełnego dobrobytu. Państwo powinno oddziaływać na
społeczeństwo, żeby zmieniło nastawienie społeczne.
54) TEORIA STRUKTURALNYCH PRZEMIAN KAPITALIZMU SCHLIHTERA, JOHNSTONA
I
NADLERA (TEORIA KAPITALIZMU LUDOWEGO).
1.Schihter (1949–“Gospodarka amerykańska”); 2.Johnston (1944-„Nieograniczona Ameryka”); 3.Nadler
(1956-“Ludowy kapitalizm”). Teoria ta dowodzi, że w gospodarce amerykańskiej w latach 40 i 50 w USA
dokonały się zasadnicze zmiany gospodarcze. Są zaspokajane dążenia i aspiracje społeczne. Nastąpiła
dyfuzja własności tzn. kapitał został rozproszony wśród milionów akcjonariuszy. Nastąpiła demokratyzacja
kapitału i rewolucja w zarządzaniu, tzn. powstała nowa klasa menedżerów. Jest to wyraz docenienia cech
osobistych tych ludzi. Nastąpiła rewolucja w dochodach. Zmniejszyła się dyspozycja w dochodach w
wyniku polityki podatkowej i świadczeń społecznych. Efektem tego jest coraz większa zamożność
społeczeństwa. Przez co kapitalizm staje się coraz bardziej demokratycznym systemem i realizuje
harmonie interesów wszystkich warstw i klas społecznych. Koncepcja ta „uderza” w marksizm.
52) TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO SCHUMPETERA.
J.A. Schumpeter (1883-1950) wywodził się ze szkoły austriackiej. Rozgłos przyniosło mu dzieło: „Teoria
rozwoju gospodarczego” (1912). Punktem wyjścia analizy Schumpetera jest gospodarka styczna jak ją
nazywa, ruch okrężny życia gospodarczego. W ramach tej gospodarki procesy ekonomiczne mają
charakter wyłącznie adaptacyjny, a w całości wytwarzanego produktu ulega podziałowi pomiędzy dwa
podstawowe czynniki produkcji: pracę i ziemię. Kapitał, jako samodzielny czynnik produkcji nie otrzymuje
żadnego wynagrodzenia. Dobry przedsiębiorca potrafi wykorzystać wynalazki i osiągnięcia nauki.
Dynamiczna gospodarka nie jest jednak wolna od wahań w procesie rozwojowym, jak o tym świadczą
cykle gospodarcze. Dobra kapitałowe, które są zainwestowane otrzymują tylko zwrot poniesionych
nakładów. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach rozwoju gospodarczego a więc w
gospodarce dynamicznej. Rozwój ten jest rezultatem działalności “przedsiębiorców”, którzy wprowadzają
innowacje. Innowacja to produkcja nowych towarów, zastosowanie nowej techniki, odkrycie nowych
źródeł surowców, nowych rynków zbytu, wprowadzenie nowej organizacji i produkcji. Innowacje powodują
obniżkę kosztów i stwarzają możliwość obniżki cen. Schumpeter powiada: “Bodźcem dla inwestycji jest
dążenie do zysku”, wyjaśnia pojawienie się procentu, traktując go jak konsekwencję rozwoju
gospodarczego, jako opodatkowanie zysku. Najważniejszą cechą przedsiębiorcy nie jest własność środków
produkcji, ale realizacja inwestycji. Istotnym elementem teorii Schumpetera jest podejście do problemu
finansowania inwestycji. Podważa tezę, że inwestycje zawsze muszą być finansowane z istniejącego
27
funduszu oszczędności. Przedsiębiorcy mogą finansować inwestycje z kredytu tworzonego przez system
bankowy. Schumpeter na wiele lat przed Keynesem wysunął tezę, że w gospodarce kapitalistycznej nie
oszczędności decydują o rozmiarach inwestycji, ale inwestycje o rozmiarach oszczędności. Mechanizm
Schumpetera – inwestycje powodują wzrost cen, wzrost cen powoduje spadek zdolności nabywczej
przedsiębiorstw, stan ten wywołuje inflację, ogranicza inwestowanie, ale przy zrównanym poziomie
inwestycji i w rozpoczęciu produkcji inwestorzy spłacają pożyczki bankowe i groźba inflacji mija. Takie
mechanizmy powodują powstanie zjawisk deflacyjnych, wg Schumpetera mamy do czynienia z
cyklicznością rozwoju gospodarczego. Zjawiska kryzysu określa tak: “Kryzys jest to punkt wyjścia do
przywrócenia równowagi ekonomicznej, bo on zmusza do innowacji, a to już nowa faza rozwoju. Są różne
typy wahań cyklicznych. W kryzysie: “cykl długi obejmuje tylko ruch cen, ale cykle krótkie obejmują ruch
wszystkich wielkości ekonomicznych tj. produkcję, ceny, kredyt, zatrudnienie”. Zauważa, że następuje
stałe i systematyczne obniżenie pozycji przedsiębiorcy. Pojawiają się związki zawodowe, TV, radio, prasa
od nich uzależniony jest kapitalista. Ocena teorii Schumpetera: “W jego ujęciu rozwój cykliczny jest
konieczną ceną postępu gospodarczego. Jeśli chcemy mieć rozwój gospodarczy, musimy się godzić na
wahania koniunkturalne, które są niezbędnym składnikiem tego rozwoju”. Teoria ta daje wypaczony obraz
kapitalizmu. Wpływ Schumpetera na późniejszy rozwój ekonomii burżuazyjnej był dość istotny. Zwrócił on
uwagę na konieczność dynamicznego ujmowania procesów gospodarczych mimo, że sam jego model
dynamiczny nie został przyjęty przez podstawową część teoretyków burżuazyjnych.
53) TEORIA “STAGNACJI SEKULARNEJ” HARRODA I HIGGINSA.
R.Harrod (1900-1978, “Teoria międzynarodowa”, “Szkic z teorii dynamiki”). Twórca modelu i warunku
zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Inwestycje zrealizowane są równe faktycznym oszczędnościom.
1.gwarantowana stopa wzrostu Gw – zamierzone oszczędności równoważy się
z zamierzonymi
inwestycjami. Zapewnia wykorzystanie dostępnych zdolności produkcyjnych z wyjątkiem zatrudnienia.
2.Naturalna stopa wzrostu Gn – możliwa do osiągnięcia w danych warunkach gospodarczych, przy danym
przyroście naturalnym i postępie technicznym. Obejmuje ona pełne zatrudnienie. Wg Harroda najbardziej
idealny stan w gospodarce to taki, kiedy faktyczna stopa wzrostu gospodarczego G byłaby równa stopie
gwarantowanej i naturalnej. Powstaje wtedy taki stan użytkowania kapitału, z jednoczesnym pełnym
wykorzystaniem zdolności produkcyjnych i zatrudnienia oraz czynniki te wzrastają zapewniając pełne ich
wykorzystanie. Faktyczna stopa wzrostu oscyluje wokół gwarantowanej stopy wzrostu, ale nie osiąga
pułapu wyznaczonego przez naturalną stopę wzrostu. Przyczyną kryzysu są: niedostateczna elastyczność
gospodarki, długotrwała stabilność współczynnika kapitałowego, skłonność do nadmiernego oszczędzania
(„Tylko kapitał zainwestowany daje skutek gospodarczy”) Państwo może i powinno ingerować. Może
wpływać na wysokość stopy procentowej, zachęcać do inwestycji kapitałochłonnych, kapitałooszczędnych.
Z rozważań Harroda wynika: a)istnieje tendencja do spadków, które prowadzą do kryzysów; b)istnieje
zawsze margines. Teoria stagnacji sekularnej = teoria dojrzałości gospodarczej A.Hansen (1941-“Polityka
fiskalna i cykl koniunkturalny”).
B.Higgins (1950-“Koncepcja sekularnej stagnacji”). Rozwinięte kraje kapitalistyczne doszły do stanu
dojrzałości gospodarczej. Ich wzrost gospodarczy będzie wolniejszy, pogłębiać się będą różnice między
dochodem narodowym osiągniętym a potencjalnie możliwym do osiągnięcia przy pełnym wykorzystaniu
czynników wytwórczych. Dochód narodowy stanowi 89% w danym roku do 100% możliwego do
osiągnięcia. Stagnacja sekularna przejawia się w toku cyklu koniunkturalnego, że depresje są coraz
dłuższe i głębsze, a ożywienie coraz słabsze i krótsze. Nie ma proporcjonalizmu typu lambdoidalnego.
Zwolnienie tempa wzrostu wynika z: a)spadku przyrostu naturalnego, starzenia się społeczeństwa, braku
inicjatyw społecznych, skłonność do nadmiernego oszczędzania; b)Istnieje ograniczona możliwość
ekspansji geograficznej. Nie ma możliwości nowego podziału świata; c)Spadek kapitałochłonności
wydatków inwestycyjnych. Recepta – stosowanie koncepcji Keynesa.
59) INSTYTUCJONALIZM W HME I JEGO PRZEDSTAWICIELE.
Instytucjonalizm rozwija się na przełomie lat 20 i 30-tych głównie w USA. Instytucjonalizm nie
koncentrował się na analizie problemów epok minionych i podjął próbę opisu strukturalnych przemian we
współczesnym kapitalizmie. Charakterystyka: -Cechuje się pewnym ahistoryzmem (odrzuca przeszłość); Krytycznie odnosi się do ekonomii klasycznej; -Instytucjonaliści są zainteresowani praktyką a nie teorią; Starają się opisać mechanizmy przemian ekonomii kapitalizmu (kierują się empirią, praktyką,
doświadczeniem); -Uważają, że prawa, reguły i prawidłowości ekonomiczne mają charakter względny (nie
w każdej sytuacji działają); -Zmiany w ekonomii odbywają się ewolucyjnie i powoli. Przedstawiciele: *
Veblen (1857-1929) Opublikował pracę pt. „Teoria klasy próżnującej” (1914) i “Własność wyobcowana i
przedsiębiorczość w obecnych czasach” (1923r.).
Jego poglądy: 1.Poddaje krytyce ekonomię klasyczną; 2.Uważa, że w ekonomi klasycznej brakuje analizy
mechanizmów zmian we współczesnym kapitalizmie (ten kapitalizm ulega ewolucjom);
3.W ogóle odrzuca działanie praw i prawidłowości; 4.Krytykuje Keynesowską „subiektywna teorię popytu”
mówiącą, że postępowanie konsumenta jest racjonalne i zmierza do maksymalnej użyteczności (zysku),
że konsument zawsze dokonuje wyboru, kieruje się rachunkiem ekonomicznym, przyjemnością i
zwyczajami. A zatem postępowanie ekonomiczne ludzi jest kierowane regułami, które są tworzone przez
grupę społeczną, do której dana jednostka należy. Dla niej tymi regułami są zwyczaje, tradycje, nawyki,
28
mentalność. Owe reguły, jeśli są uznawane przez daną grupę społeczną- tworzą tzw. cywilizację
konsumpcji. Tę cywilizację sankcjonuje prawo. Instytucjami (narzędziami) tej cywilizacji są takie pojęcia
jak: własność prywatna, gospodarka towarowo-pieniężna, system cen, formy organizacji rynku. C.K.
(postęp) jest mechanizmem rozwoju, nie ma znaczenia jaka to jest konsumpcja (książki, dywany itp.),
gdyż wszelkie zmiany reguł i norm postępowania powodują zmianę systemu ekonomicznego. 5.Podstawą
systemu kapitalistycznego jest pieniądz, własność prywatna, motyw zysku jako skutek kapitału
finansowego; 6.Istnieje klasa kapitału finansowego, która jest zasycona i nie inwestuje, żyje z procentu,
niczego nie produkuje, więc jest klasą próżniaczą i nie jest nosicielem postępu. 7.Nosicielami postępu są
inżynierowie i menadżerowie. * Commons wniósł do ekonomii XX w. czynnik społeczny. Zauważył, że w
gospodarce występują różne grupy o sprzecznych interesach, między którymi zachodzą antagonizmy (np.
robotnicy i kapitaliści). Uważał, że wszelkie problemy powinny być rozwiązane na drodze kompromisu i
ugody. Ponieważ nie wszystkie kwestie można załagodzić za pomocą porozumienia obu stron, toteż
rozjemcą powinno być państwo, które swoją ingerencję zaznaczałoby poprzez wydawanie stosownych
norm prawnych. * Mitchell uważał, że koniunkturę można rozeznać gromadząc i analizując materiał
statystyczny. * Clark uważa, że istnieją dwa rodzaje kosztów: społeczne i prywatne.
Koszty
społeczne – ponosi całe społeczeństwo na rzecz np. służby zdrowia i oświaty. Im nakłady na te dziedziny
będą wyższe, tym wyniki będą lepsze. Bo społeczeństwo zdrowe i lepiej wykształcone, będzie więcej
wytwarzać. W tym celu powinien wzrastać dochód indywidualny ludności, który będzie powiększany przez
postęp techniczny.
60) NEOINSTYTUCJONALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
Na gruncie instytucjonalizmu zrodził się neoinstytucjonalizm. Główne tezy: a)Gospodarka kapitalistyczna
przechodzi ewolucję w kierunku „planowego społeczeństwa obfitości” (społeczeństwo racjonalnie
tworzone); b)Konieczność ograniczeń w dotychczasowym nieograniczonym korzystaniu z zasobów;
c)Wszystkie zmiany instytucji (narzędzi) następują nie w wyniku przekształceń w psychice ludzkiej, lecz w
następstwie zmian technologii; d)Odrzucenie koncepcji mechanizmu samoregulującego, przywracającego
gospodarkę do stanu równowagi; e)Neoistytucjonaliści zwracają uwagę na negatywny wpływ potężnych
grup nacisku ekonomicznego (związki zawodowe, konsumenckie itp.), proponują zamianę „nacisku
grupowego” tzw. „poza rynkową koordynacją”, prowadzącą do równowagi kierowanej (oczywiście przez
państwo) i harmonii różnych sprzecznych interesów biznesu z celami ogólnospołecznymi. Przedstawiciele:
John Galbraith – “Ekonomia a cele społeczne” (1973 r.). Pokazuje gospodarkę USA z dwóch stron – z
jednej strony siły napędowe, które pchają tę gospodarkę do przodu, - z drugiej strony –hamulce
rozwojowe. Uważa on, że nie ma sensu dalszego zwiększania produkcji w USA, ponieważ jej poziom
przekroczył racjonalne potrzeby konsumpcyjne, a dalsze zwiększanie służy marnotrawstwu a nie likwidacji
ubóstwa. Społeczeństwo zostało nasycone. To wcale nie znaczy, że wszystkie grupy społeczne są
nasycone– jest warstwa która relatywnie żyje w ubóstwie. Galbraith uważa że jest to ekonomia
fałszywego świata. Nacisk idzie na ilość a nie na jakość co nie sprzyja postępowi technicznemu i
ekonomicznemu. Zmiany mogą dokonać tylko intelektualiści (psychologowie, politolodzy itp.)– oni powinni
przejmować sterowanie gospodarką od technokratów i menedżerów.
Clarence Ayers (1891-1972)
“Teoria postępu ekonomicznego” (44 r.) – w pracy tej dzieli gospodarkę na dwie części: -pierwsza to
gospodarka rynkowa nazywa ją pieniężną, jest bardziej żywiołowa; -druga to gospodarka przemysłowa
bardziej sterowana, kierująca się impulsami. Rozróżnia się dwie koncepcje wartości: wartość pieniężna w
cenie; wartość rzeczywista (technologiczną lub użytkową).
Cena powinna odzwierciedlać nie tylko
rzeczywistą wartość dóbr ale
wszystkie aspekty użyteczności danego dobra. Albowiem wartość i użyteczność to dwie różne rzeczy.
Ayers zajmuje się też popytem – powiada – „Dla mnie popyt jako zjawisko ekonomiczne to nie tylko wynik
potrzeb i użyteczności ale także czynników pozaekonomicznych”. Popyt to nie tylko skutek racjonalnego
wyboru ale także tradycji, zwyczaju, presji reklamy, środowiska. Tworzy pojęcie wartości
realnej – uważa, że wartość realna reprezentuje najwyższy i najważniejszy poziom wartości. Ten poziom
wartości realnej buduje postęp i realny obraz stanu gospodarki. Na poziom realnej wartości składa się
wartość techniczna i pieniężna i muszą być w stosunku do siebie spójne. Gerard Colm formułuje takie
poglądy: 1.gospodarka stale się zmienia, trzeba ją analizować długookresowo – nie zgadza się w tym
względzie z Keynesem.
Szczególną uwagę trzeba zwrócić na postęp technologiczny. 2.pojawiają się
wielkie przedsiębiorstwa – holdingi. 3.pojawiają się coraz silniejsze grupy nacisku. Preferuje ekonomię
interwencjonizmu i kontroli państwa w kształtowaniu ewolucyjnego rozwoju gospodarczego państwa.
29
Gunnar Myrdal, noblista w dziedzinie ekonomii w latach 80-tych, „Ekonomia międzynarodowa i
przyszłość” (56r.). „Państwo dobrobytu– planowanie ekonomiczne i jego implikacje”. Apogeum – lata 50 i
60-te interesują go społeczne aspekty gospodarcze. Uważa, że dla gospodarki postęp naukowo-techniczny
jest bardzo ważny– najważniejsza funkcja: przekształca się strukturę społeczną i gospodarczą, musi być
akceptowana przez społeczeństwo (koncepcja tzw. „kumulatywnego rozwoju”)–„Celem długofalowej
polityki jest stworzenie międzynarodowego społeczeństwa dobrobytu”. Równowaga ekonomiczna może
być osiągana w wyniku kolektywnego współdziałania różnych grup interesu będących jednocześnie
grupami nacisku. To państwo musi doprowadzić do kompromisu przede wszystkim krajów opóźnionych w
rozwoju gospodarczym.
61) ETATYZM W POLITYCE GOSPODARCZEJ.
Etatyzm - to środek, narzędzie polityki gospodarczej państwa kapitalistycznego, który polega na tym, że
państwo prowadzi samo bezpośrednią działalność gospodarczą na własny koszt i ryzyko. W warunkach
etatyzmu państwo jest przedsiębiorcą. Może prowadzić działalność w różnych formach: 1.forma jawna –
państwo samo może prowadzić przedsiębiorstwo państwowe – państwo jest ich kierownikiem; 2.forma
ukryta – państwo ma udziały w przedsiębiorstwach prywatnych i poprzez posiadanie tych udziałów wpływa
na te przedsiębiorstwa; 3.forma pośrednia – polega na tym, że przedsiębiorstwa, banki i inne podmioty
gospodarcze, pozostają one częściowo w gestii państwa – oparte są o kapitał mieszany: państwowoprywatny. Etatyzm to forma interwencjonizmu państwowego – polega na aktywnym oddziaływaniu
państwa przy pomocy środków bezpośrednich i pośrednich. Istota interwencjonizmu i etatyzmu to dwie
różne sprawy. Interwencjonizm jest pojęciem ogólnym- państwo wpływa na gospodarkę za pomocą
bodźców ekonomicznych. Etatyzm jest wtedy, gdy państwo prowadzi politykę aktywnego kształtowania
życia gospodarczego przy pomocy środków bezpośrednich ale przy etatyzmie państwo występuje jako
podmiot gospodarczy – na własny koszt i na własne ryzyko.
Początków etatyzmu należy się dopatrywać u schyłku merkantylizmu, kiedy merkantyliści, w ramach
polityki protekcyjnej kładli nacisk na industrializację kraju, podnoszenie kwalifikacji manufakturzystów i
robotników oraz politykę uproduktywnienia pracy. Owo przejściowe współdziałanie monarchii i burżuazji
doprowadziło do wzmocnienia władzy centralnej, a co za tym idzie– aktywnego oddziaływania państwa na
życie gospodarcze kraju. W XVII i XVIII w. powstają nowe idee – wolności gospodarczej, propagujące
nieingerencję państwa w działalność gospodarczą przedsiębiorców. Taka sytuacja trwała do wybuchu I
wojny światowej, kiedy okazało się, że państwa kapitalistyczne nie potrafią się obejść bez pewnych form
ingerencji państwa w życie gospodarcze. Chodziło szczególnie o te dziedziny, w które kapitał prywatny
niechętnie inwestował ze względu na niską rentowność (elektrownie, komunikacja, łączność,
przedsiębiorstwa użyteczności publicznej itp.). W tych dziedzinach państwo na przekór zasadom
liberalizmu prowadziło działalność gospodarczą jako przedsiębiorca. W końcu XIX w. następuje
monopolizacja gospodarki, jednak państwo w dalszym ciągu zajmuje się prowadzeniem owych
nierentownych dziedzin życia, zaznaczając w ten sposób swoją obecność jako podmiot gospodarczy.
Rosnąca monopolizacja gospodarki doprowadziła do największego kryzysu lat 1929-33. Samoregulujący
mechanizm rynkowy zawiódł. Wówczas uświadomiono sobie potrzebę kreowania popytu a nawet
bezpośredniego oddziaływania państwa na inwestycje i zatrudnienie (polityka New Deal w USA oraz
polityka zbrojeń i budowy dróg strategicznych w faszystowskich Włoszech i Niemczech). Po II wojnie
światowej powrót do kapitalizmu monopolistycznego jest niemożliwy dzięki nieodwracalnym zamianom
jakie zaszły w gospodarce światowej. Działalność państwa wkraczała pośrednio lub bezpośrednio we
wszystkie zasadnicze dziedziny życia gospodarczego. Wielkie monopole przekształcają się w
międzynarodowe korporacje, w których władza należy do menedżerów – akcjonariuszy powiązanych z
gospodarką państwową. W strukturze własności zwiększa się udział własności kontrolowanej przez
państwo. Począwszy od lat 70-tych następuje reprywatyzacja w krajach zachodnich i wycofywanie się z
sektora państwowego oraz liberalizacja gospodarki, zgodnie z tezą, że pośrednia ingerencja państwa w
życie gospodarcze jest mniej kosztowna i bardziej efektywna – odchodzenie od etatyzmu.
30
62) AGRARYZM W TEORII EKONOMII.
Agraryzm (agros– ziemia) to nie tylko doktryna, to także ruch społeczno-ekonomiczny dążący do poprawy
sytuacji w rolnictwie. Agraryzm zrodził się w Niemczech po wojnie francusko-pruskiej. Zrodzenie się tej
koncepcji było skutkiem wojny i gwałtownego uprzemysłowienia. Niemcy odebrały od Francji wysokie
kontrybucje, które stały się przyczyną gwałtownego uprzemysłowienia. Rok 1870 i jego skutki były
podłożem wielkiego kryzysu rolnictwa w Niemczech – nosi to nazwę kryzysu agralnego 1870-1890. Ruch
agrarystyczny występuje w krajach o przewadze rolnictwa w gospodarce i przewadze ludzi z rolnictwa.
Dążył do obrony interesów producentów rolnych zagrożonych przez potężny rozwój kapitalizmu. Agraryzm
nawiązuje do koncepcji Sismondiego z początku XIX w., wg którego postęp techniczny w warunkach
koncentracji własności i działania mechanizmu konkurencji prowadzi do ruiny producentów
drobnotowarowych i pauperyzmu mas, co pogłębia sprzeczność między pracą i kapitałem i prowadzi do
kryzysu ekonomicznego. Wysuwa on następujące postulaty: 1.zerwanie z liberalizmem gospodarczym;
2.zwiększenie ingerencji państwa w gospodarkę idącą w kierunku takim żeby państwo zapewniło trwały
rozwój producentów drobno towarowych w przemyśle i rolnictwie; 3.państwo musi zapewnić sprawiedliwy
podział dochodu narodowego.
W Niemczech przedstawiciele socjaldemokracji twierdzili, że rolnictwo w
przeciwieństwie do przemysłu cechują inne tendencje rozwojowe. Następstwem tego jest trwałość i
wyższa wydajność drobnych gospodarstw chłopskich w porównaniu z wielką własnością. Równocześnie z
rewizjonizmem rozwijał się agraryzm nie związany z marksizmem (w Niemczech, Szwajcarii,
Czechosłowacji, Polsce, Danii i krajach bałkańskich).Rolnictwo europejskie idzie w kierunku kapitalizmu –
także w krajach zapóźnionych proces mechanizacji rolnictwa i handel rozwija się. Wahania koniunktur,
kryzysy, radykalizacja mas a zwłaszcza chłopi reagują na tzw. „nożyce cen” – wysokie ceny artykułów
przemysłowych i bardzo niskie ceny żywności. W latach 20 i 30 – przez Europę przeszła fala kryzysów
ekonomicznych i fala silnej ręki będąca następstwem wielkiego kryzysu w USA. Dopiero nową politykę na
tle poglądów Keynesa zapoczątkował Roosvelt, w Niemczech Hitler, we Włoszech Mussolini – poprawiają
koniunkturę. W Polsce – fabryka Ursusa i pola modernizacji armii od 1936 r. Na 10 lat zaczyna
dominować przemysł kosztem rolnictwa – wieś się rozwarstwia. Główny teoretyk St. Milkowski (1934
r.„Agraryzm jako forma przebudowy ustroju społecznego”) mówi, że trzeba przebudować strukturę
rolnictwa, ustrój rolny – na przeszkodzie stoi sojusz ziemiaństwa i kapitalistów i pozostałość ideologii
szlacheckiej. Przebudowa powinna wyeksponować rolę chłopstwa. Gospodarstwa chłopskie są bardzo słabe
i powinna je wspierać spółdzielczość. Postuluje aby przemysł budować nie tylko w mieście ale także na
wsi. Agraryzm traktuje rolnictwo jako jedno z ważniejszych gałęzi rozwoju gospodarczego.
63) NEOLIBERALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
Jest to kierunek przeciwny nadmiernej ingerencji państwa, a przede wszystkim stałej, poza rynkowej
regulacji procesów gospodarczych. Zmierza do zapewnienia jednostkom gospodarczym decydującego
wpływu na bieg życia gospodarczego. Państwo swą postawą i poczynaniami ma zapewniać sprzyjający
wolności gospodarczej układ stosunków i system prawny, czyli porządek gospodarczy.
Społeczna gospodarka rynkowa (Ordoliberalizm).Ośrodek neoliberalizmu Niemiecki Uniwersytet we
Fryburgu. Propagatorem tego kierunku w Niemczech był Walter Eucken (1891-1950), a w skali światowej
- Walter Lippman, publicysta amerykański. Walter Eucken („Podstawy ekonomii” 1939. „Podstawy polityki
gospodarczej” 1952). Najistotniejsze poglądy: -Struktury gospodarcze poszczególnych krajów są
mieszaniną zasadniczych typów idealnych; -Wyodrębnia dwa typy układów gospodarczych: gospodarkę
rynkową i centralnie administrowaną; -Gosp. rynkowa musi służyć całemu społeczeństwu ale musi ona
funkcjonować na zasadzie współzawodnictwa podmiotów gospodarczych.; -Przedsiębiorstwa i jednostki
działają bez odgórnych nakazów na własne ryzyko i odpowiedzialność, szukając najlepszych zastosowań i
wykorzystania kapitału i dochodów; -Musi być zachowana równowaga. Jest ona możliwa w wyniku polityki
koordynacyjnej państwa tj. w zasadach konstytuujących (poprawnie funkcjonujący system cen jako wyraz
swobodnych aktów wymiany, czuwanie nad stabilizacją waluty, dostęp do „otwartych rynków”,
charakteryzować się powinien swobodnym dostępem do wszystkich transakcji, swobodną inicjatywą
gospodarczą, wolnością zawierania umów, wolnością wybierania kontrahentów. System prawny
neoliberalnego państwa musi sprzyjać wolności gospodarczej) oraz zasadach regulujących (kontrola
monopoli, progresywne opodatkowanie dochodów i racjonalna gospodarka zapasami). Takie reguły
31
postępowania będą powodować, że swobodnie postępujące podmioty gospodarcze będą kontrolowane
przez ponad klasowe państwo, które reprezentuje ducha narodu i wspólnotę narodową.
Szkoła londyńska reprezentowana przez L. Robbinsa, F. Hayeka i J. Meade, wyrosła ze szkoły Camridge.
Poglądy: a)potrzeba przestrzegania rynkowych reguł gry w gospodarce, b)interwencjonizm państwowy –
tylko w takim stopniu by nie naruszał rynkowych reguł gry, c)w oparciu o tradycyjną teorię wymiany
głoszono potrzebę liberalizacji handlu zagranicznego.
Szkoła chicagowska (Monetaryzm). Liderem tej szkoły jest Milton Friedman, a przedstawiciele to: F.
Knight, H. Simons, Jacob Viner, G. Stigler. Ich tezy to: a)zarzucali teorii keynesistów oraz wynikającej z
niej polityki interwencjonizmu państwowego niezdolność do wyjaśniania i rozwiązywania problemów
społeczno-ekonomicznych (tzn. wzrost inflacji przy jednoczesnym utrzymywaniu się (stagflacja), a nawet
w kolejnych latach wzroście bezrobocia i inflacji cenowej – slumflacja, narastanie długu publicznego);
b)długookresowa równowaga ekonomiczna wymaga zapewnienia przez państwo zrównoważenia zasobów i
strumieni pieniężnych przy zbilansowanym budżecie państwa i możliwie najbliższym zera bilansie
płatniczym w warunkach płynnych kursów walut; c)musi istnieć pewna akceptowana społecznie naturalna
stopa bezrobocia (2-6%) w warunkach braku zakłóceń ze strony podaży pieniądza sterowanego przez
państwo (nie twierdzą jak keynesiści, że państwo musi wybierać między wysoką stopą inflacji a niskim
bezrobociem i odwrotnie); d)władze państwa powinny kontrolować politykę pieniężną państwa stosując
płynny kurs walut i przeciwdziałając deficytowi lub nadwyżce bilansy płatniczego; e)za nieskuteczną
uznają, politykę stabilizacji stopy procentowej.
1.
3.
5.
7.
9.
TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO SCHUMPETERA.
NEOINSTYTUCJONALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
ISTOTA “MATEMATYCZNEJ” (LOZAŃSKIEJ) SZKOŁY W EKONOMII.
SOCJALIŚCI “UTOPIJNI” I ICH POGLĄDY EKONOMICZNE.
ISTOTA AUSTRIACKIEJ SZKOŁY “PSYCHOLOGICZNEJ” W EKONOMII. 1
32
10. ISTOTA MERKANTYLIZMU W GOSPODARCE.
11. KEYNESOWSKIE POJĘCIE “MNOŻNIKA INWESTYCYJNEGO”.
12. TEORIA „SPOŁECZNEJ OBFITOŚCI” GALBRAITHA.
13. TEORIA STRUKTURALNYCH PRZEMIAN KAPITALIZMU SCHLIHTERA,
JOHNSTONA I NADLERA (TEORIA KAPITALIZMU LUDOWEGO).
14. TEORIA “STAGNACJI SEKULARNEJ” HARRODA I HIGGINSA.
15. INSTYTUCJONALIZM W HME I JEGO PRZEDSTAWICIELE.
16. ETATYZM W POLITYCE GOSPODARCZEJ.
17. AGRARYZM W TEORII EKONOMII.
18. NEOLIBERALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
1 ZAKRES ZAINTERESOWAŃ HME JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ.
METODOLOGIA HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
MYŚL EKONOMICZNA A PRAKTYKA.
KSENOFONT JAKO AUTOR “KSIĘGI O GOSPODARCE”.
SOLON JAKO REFORMATOR GOSPODARKI.
2 PLATON I ARYSTOTELES WOBEC GOSPOD. I BOGACTWA MATER-GO.
OBRAZ GOSPODARKI HOMERA.
ISTOTA CHREMATYSTYKI.
3 MYŚL EKONOMICZNA ANTYCZNEGO RZYMU.
PRAGMATYZM KATONA W STAROŻYTNYM RZYMIE A GOSPODARKA.
LATYFUNDIA I KOLONATY W STAROŻYTNYM RZYMIE.
REFORMY BRACI GRAKCHÓW.
4 WARRON O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM RZYMIE.
COLUMELLA O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM RZYMIE.
POJĘCIE PROTEKCJONIZMU W GOSPODARCE.
JAN CHRYZOSTOM I AUGUSTYN O GOSPODARCE.
TEORIA PIENIĄDZA ORESMIUSZA.
5 CHARAKTERYSTYKA MYŚLI EKONOMICZNEJ ŚREDNIOWIECZA.
ISTOTA MERKANTYLIZMU W GOSPODARCE.
GOSPODARCZE POGLĄDY REFORMACJI.
6 TOMASZ Z AKWINU O GOSPODARCE.
MERKANTYLISTYCZNA KONCEPCJA PIENIĄDZA.
7 IDEOLODZY MERKANTYLIZMU I ICH POGLĄDY. PRZEDSTAWICIELE.
ISTOTA FIZJOKRATYZMU.
TURGOT I JEGO POGLĄDY.
PROUDHON I JEGO MYŚL EKONOMICZNA.
8 FRACOIS QUESNAY (1694-1774).
ADAM SMITH – OJCIEC EKONOMII KLASYCZNEJ I TEORII RYNKU.
„PRAWO WARTOŚCI” W POGLĄDACH SMITHA.
TEORIA CYKLU KONIUNK. (NIEDOSTATECZ. POPYTU) HALSONA I DOMARA.
9 DAWID RICARDO I JEGO POGLĄDY EKONOMICZNE.
JEAN SISMONDI I JEGO KLASYCZNE POGLĄDY EKONOMICZNE.
MALTAHUS I JEGO EKONOMIA “DEMOGRAFICZNA”.
MODEL JAPOŃSKI I INDYJSKI DOTYCZ. INGERENCJI PAŃSTWA W GOSP - KĘ.
10 KAROL MARKS JAKO EKONOMISTA.
HERMANN GOSSEN I JEGO POGLĄDY EKONOMICZNE.
TEORIA “ROZWOJU INICJOWANEGO” MYRDALA I NURKSE.
ISTOTA MARGIALISTYCZNEGO WYZNACZANIA KIERUNKU W EKONOMII.
11 ISTOTA AUSTRIACKIEJ SZKOŁY “PSYCHOLOGICZNEJ” W EKONOMII.
ANTOINE COURNOT I JEGO POGLADY EKONOMICZNE.
12 SOCJALIŚCI “UTOPIJNI” I ICH POGLĄDY EKONOMICZNE.
POGLĄDY EKONOMICZNE BENHAMA.
13 ISTOTA “MATEMATYCZNEJ” (LOZAŃSKIEJ) SZKOŁY W EKONOMII.
KEYNESIZM – TEORIA “KAPITALIZMU KIEROWANEGO”.
”KEYNESIZM” A MONETARYZM W GOSPODARCE.
14 GENEZA KEYNESIZMU W EKONOMII.
ISTOTA MYŚLI EKONOMICZNEJ JOHNA KEYNESA.
METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA KEYNESA. MODEL KEYNESA.
KEYNESOWSKA TEORIA CYKLU KONIUNKTURALNEGO.
15 KEYNESOWSKIE POJĘCIE “MNOŻNIKA INWESTYCYJNEGO”.
TEORIA STAGNACJI SEKULARNEJ.
POSTKEYNESOWSKA MYŚL EKONOMICZNA. POGLĄDY. CHARAKTERYSTYKA.
33
NARZĘDZIA ANALIZY DYNAMICZNEJ.
ZASADA PRZYŚPIESZENIA. AKCELERATOR.
TEORIA „SPOŁECZNEJ OBFITOŚCI” GALBRAITHA.
TEORIA STRUKTURALNYCH PRZEMIAN KAPITALIZMU SCHLIHTERA,
JOHNSTONA I NADLERA (TEORIA KAPITALIZMU LUDOWEGO).
16 TEORIA ROZWOJU GOSPODARCZEGO SCHUMPETERA.
TEORIA “STAGNACJI SEKULARNEJ” HARRODA I HIGGINSA.
INSTYTUCJONALIZM W HME I JEGO PRZEDSTAWICIELE.
17 NEOINSTYTUCJONALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
ETATYZM W POLITYCE GOSPODARCZEJ.
18 AGRARYZM W TEORII EKONOMII.
NEOLIBERALIZM W HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ.
19 PIENIĄDZ - OGÓLNIE
34
35
36
37