antarktyda - Szkolnictwo.pl
advertisement
Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. ANTARKTYDA Justyna Drop Antarktyda – położenie geograficzne Antarktyda – kontynent o powierzchni około 13,3 mln km² znajdujący się na półkuli południowej , prawie w całości w strefie podbiegunowej. 99,5% jej obszaru pokrywa lądolód. Nazwa pochodzi od greckiego antarktikós 'leżący naprzeciwko północy‘, Część świata Antarktyda składa się z kontynentu i okolicznych wysp leżących w obrębie Antarktyki. Kontynent ze wszystkich stron otacza Ocean Południowy. Naturalną granicą wód Antarktyki jest strefa konwergencji antarktycznej – wąski pas wody oddzielający zimne wody polarne od cieplejszych i bardziej zasolonych wód oceanów (47°–62°S). Sztucznie ustaloną granicą jest równoleżnik 60°S – tereny na południe od niego są objęte Traktatem Antarktycznym, będąc ziemią niczyją. Ta granica oddziela także ustanowiony przez Międzynarodowe Biuro Hydrograficzne w 2000 r. Ocean Południowy od Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Ukształtowanie powierzchni Najdalej wysunięty na północ: Prime Head (57°17′W, 63°13′S); Kontynent antarktyczny ma kształt zbliżony do koła o średnicy około 4500 km. Najwyższy szczyt: Masyw Vinsona – 4892 m n.p.m. ( niektóre źródła podają 5140 m.n.p.m.) Najniżej położony jest Rów Bentleya – 2555 m pod poziomem morza (jest przykryty lodem). Antarktyda jest najwyżej położonym kontynentem (średnio 2040 m n.p.m.). Powierzchnia podłoża skalnego powyżej poziomu morza ocenia się na ok. 7 mln km2; • Kontynent dzieli się wzdłuż zewnętrznego stoków Gór Transantarktycznych na większą (ok. 10 mln km2) zwartą Antarktydę Wschodnią leżącą prawie w całości na półkuli wschodniej oraz mniejszą i bardziej rozczłonkowaną Antarktydę Zachodnią (z Półwyspem Antarktycznym). Poszczególne obszary kontynentu zostały nazwane ziemiami, m.in. Ziemia Adeli, Ziemia Coatsów. Płw. Antarktyczny Warunki naturalne Antarktyda leży w obrębie Antarktyki – części świata, która obejmuje zarówno wodne , jak i lądowe obszary wokół bieguna południowego. Oprócz kontynentu do Antarktyki zalicza się południowe części trzech oceanów oraz znajdujące się na nich wyspy, m.in. Orkady Południowe i Wyspy Kerguelena. 99,5 % kontynentu zajmuje lądolód. Średnia grubość lądolodu wynosi 1880 m, maksymalna dochodzi do 4800m. Pod lądolodem znajduje się skaliste podłoże. W wyniku nacisku ogromnych mas lodu zostało ono wgniecione. W związku z tym znaczna część podłoża Antarktydy ma głębokie depresje. Od Morza Rossa ciągną się Góry Transantarktyczne. Najwyższym szczytem kontynentu jest masyw Vinsona 4892 m n.p.m. (dawniej przyjmowano 5140 m n.p.m.) położony w Górach Ellswortha. Ponad lodową pokrywą Antarktydy wystają pojedyncze wzniesienia lub grzbiety górskie, tzw. Nunataki. Pozbawione lodu są również niewielkie odcinki wybrzeża oraz oazy – obszary charakteryzujące się łagodniejszym klimatem. Masyw Vinsona stanowi nunatak skalny otoczony ze wszystkich stron lądolodem. Zdobyty 18 grudnia 1967 przez Amerykanów. Pierwszego polskiego wejścia dokonała Mariola Popińska 16 stycznia 1995 roku. Lądoląd Antarktydy znajduje się w ciągłym ruchu. Spływa od środka czaszy lodowej w kierunku wybrzeży. Na płaskich odcinkach wybrzeży tworzą się lodowce szelfowe, spływające z lądu do morza. Największe z nich to Lodowiec Szelfowy Rossa i Lodowiec Szelfowy Ronne’a. Lodowce szelfowe kończą się stromymi barierami lodowymi. Tam właśnie tworzą się góry lodowe – wielkie bryły lodu oderwane od czoła lodowca. Ponad powierzchnię wody wystaje jedynie ok. 1/9 ich masy. Największe góry lodowe mają wysokość 150 m i długość 150 km. Lodowiec Szelfowy Rossa - to największy lodowiec szelfowy Antarktyki. Jego powierzchnia to 487 000 km2. Roszczenia terytorialne do znacznej części lodowca zgłasza Nowa Zelandia, nazywając ten obszar "Dependencją Rossa. Od lodowca szelfowego Rossa co pewien czas odrywają się fragmenty znacznych rozmiarów, tworząc największe na świecie góry lodowe, np. w marcu 2000 roku od lodowca oderwała się góra lodowa B-15 o powierzchni 11 000 km2 . Budowa geologiczna Według teorii tektoniki płyt, Antarktyda w ciągu milionów lat przemieściła się na obecny obszar z terenów równikowych i tu się zatrzymała. Antarktyda Wschodnia stanowi platformę prekambryjską; na fundamencie platformy, zbudowanej z magmowych i metamorficznych skał archaiku i proterozoiku, spoczywa nieciągła pokrywa młodo proterozoicznych i paleozoicznych skał osadowych i wulkanicznych. Zachodnią część kontynentu stanowi pasmo fałdowe uformowane w orogenezie alpejskiej (Góry Arctowskiego) na Półwyspie Antarktycznym); jest ono oddzielone od platformy prekambryjskiej przez paleozoiczny orogen Gór Transantarktycznych. Większa część kontynentu stanowi fragment dawnego lądu Gondwana. Wraz ze znacznymi przyległymi obszarami Oceanu Spokojnego, Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Indyjskiego Antarktyda stanowi płytę litosfery zwaną płytą antarktyczną. Jedyny czynny wulkan, Erebus (3794 m n.p.m.) znajduje się nad Morzem Rossa w sąsiedztwie Antarktydy Wschodniej. Flora Antarktydy Flora Antarktydy jest skrajnie uboga. Jej rozwój uniemożliwiają trudne warunki klimatyczne: niskie temperatury, silne wiatry, niedostępność wody i długie okresy zimowej ciemności. Najwięcej roślin spotkać można na wybrzeżach, gdzie klimat jest łagodniejszy. Również w głębi lądu pojawiają się tzw. oazy, gdzie na skutek ogrzewania słonecznego, tworzą się specyficzne warunki mikroklimatyczne, sprzyjające rozwojowi roślinności. Skrajne ubóstwo flory dotyczy przede wszystkim roślin kwiatowych, które reprezentowane są tutaj jedynie przez dwa gatunki: trawę - śmiałka antarktycznego (Deschampsia antarctica) i przedstawiciela rodziny goździkowatych - kolobanta (Colobanthus quitensis). Rośliny te spotkać można jedynie na Półwyspie Antarktycznym i wyspach Zachodniej Antarktyki. Nieco liczniej występują porosty (ok. 300 gat.), mszaki (ok. 100 gat.) oraz glony. Większość tych prostych organizmów może kolonizować tereny tego niegościnnego lądu dzięki specjalnym mechanizmom adaptacji. porosty Śmiałek antarktyczny Fauna Antarktydy Stałymi mieszkańcami kontynentu i okolicznych wysp są nieliczne pierwotniaki oraz bezkręgowce: nicienie, wrotki, niesporczaki, skorupiaki, roztocza, skoczogonki, muchówki, pchły. Występują one w glebie, mchach oraz w zbiornikach słodkowodnych. Niektóre z nich są pasożytami ptaków i fok. Ciężką zimę są w stanie przetrwać jedynie nieliczne gatunki zwierząt. Latem przyciągane obfitością planktonu, całymi gromadami przybywają ptaki. Najliczniej reprezentowane są oblegające lodowce pingwiny, m.in. największe na świecie pingwiny cesarskie, ważące około 30 kilogramów i dorastające do 120 centymetrów i oraz znacznie mniejsze pingwiny Adeli. Spośród ssaków morskich w Antarktyce bytuje 5 gatunków fok właściwych: słoń morski, foka Weddella, krabojad, foka Rossa , lampart morski , a także przedstawiciel uchatek: uchatka antarktyczna. Z ssaków spotkać można: foki Weddella i Rossa, a także lamparty morskie, wieloryby i delfiny. Żerują w wodach przybrzeżnych, w których żyje 160 gatunków ryb, m.in. rodzina ryb z białokrwistych. Ich krew pozbawiona jest hemoglobiny i erytrocytów, a wnętrzności prześwitują przez przezroczystą skórę. Lampart morski Słoń morski Klimat Antarktyda w całości leży w strefie klimatów okołobiegunowych; Północna część Półwyspu Antarktycznego i sąsiednie wyspy charakteryzują się występowaniem klimatów podbiegunowych z cechami morskimi (w najcieplejszym miesiącu temperatura ponad 0°C), Na większości kontynentu występują klimaty biegunowe (w najcieplejszym miesiącu temperatura poniżej 0°C): morski w pasie przybrzeżnym kontynentalny wewnątrz Antarktydy; Wokół bieguna geograficznego jedyny w swoim rodzaju na Ziemi klimat biegunowy o bardzo silnych i wybitnych cechach kontynentalnych z wyjątkowo niską temperaturą, znikomą wilgotnością powietrza i bardzo skąpymi opadami; Średnia temperatura w styczniu wynosi od –1°C na krańcach Półwyspu Antarktycznego do – 33°C na stacji Wostok; Średnia temperatura w lipcu od –7°C ( na krańcach Płw. Antarktycznego) do –72°C – stacja Wostok; VIII 1960 na biegunie geograficznym (stacja Amundsen–Scott) zanotowano –88,3°C, podczas gdy na wybrzeżach było cieplej o 24–54°C; Na biegunie geograficznym zarejestrowano 1965 najniższą temperaturę na Ziemi –94,5°C, najwyższą na kontynencie +15°C zanotowano przed 1974 na stacji Vanda. W strefie brzeżnej częste i niezwykle silne wiatry znad kontynentu – jako charakterystyczna cech klimatu tego kontynentu, częste zamiecie śnieżne; Opady (50–500 mm) występują niemal wyłącznie w postaci stałej; deszcz zdarza się niezwykle rzadko i jedynie na wybrzeżach. Dzień i noc polarna Ze względu na to, że niemal cały kontynent leży poza kołem podbiegunowym południowym, występuje tam zjawisko dnia polarnego i nocy polarnej. Dzień polarny – zjawisko występujące w strefach polarnych tj. na obszarach ograniczonych kołami podbiegunowymi, polegające na niechowaniu się tarczy słonecznej poniżej linii widnokręgu w trakcie jej widomej wędrówki Słońca po sklepieniu niebieskim przez co najmniej 24 godziny. Długość dnia polarnego jest zróżnicowana, od 24 godzin na kołach podbiegunowych do 6 miesięcy na samych biegunach. Zjawisko dnia polarnego występuje przemiennie z występowaniem zjawiska nocy polarnej. Gdy na biegunie północnym trwa półroczna noc polarna, na biegunie południowym trwa również półroczny dzień polarny i na odwrót. Noc polarna - występujące w strefach polarnych zjawisko, kiedy Słońce przebywa pod horyzontem ponad 24 h (na biegunie może trwać nawet 6 miesięcy). Kilka czynników przyczynia się do tego, iż noc polarna nie jest tak ciemna jak mogłoby się wydawać. Jak długo Słońce nie jest zbyt nisko pod horyzontem, jego promienie nadal trafiają do wyższych warstw atmosfery, gdzie są rozpraszane i odbijane w kierunku powierzchni ziemi. Taki stan powoduje wytworzenie się zjawiska zmierzchu, który zwyczajowo dzielony jest przez naukowców na trzy przedziały: zmierzch cywilny, nawigacyjny oraz astronomiczny. Kiedy trwa noc polarna, jest więc oczywiste, że Słońce nie stanowi źródła światła – wówczas rolę tą przejmuje Księżyc. Ułatwia to orientowanie się w terenie. Ponadto pomocne okazuje się wtedy światło odbijające się od śniegu, a także inne rodzaje odbitego światła. Zorza polarna Zorza polarna– zjawisko świetlne obserwowane na wysokich szerokościach geograficznych, występuje głównie za kołem podbiegunowym, chociaż w sprzyjających warunkach bywa widoczna nawet w okolicach 50. równoleżnika. Zdarza się, że zorze polarne obserwowane są nawet w krajach śródziemnomorskich. Może występować w postaci płomienistych fal światła roztaczających się od horyzontu po zenit lub błyszczących łuków światła nad horyzontem rozchodzących się we wszystkich kierunkach. Światło przeważnie ma barwę czerwoną, niekiedy można jednak podziwiać zorzę o barwach zielonożółtych, błękitnych oraz srebrzystych. Zjawisko to przybiera różne natężenie: od słabego rozjaśnienia nieba północnego do jasności nieba porównywalnej do pełni księżyca. Zorza polarna to rozbłyski światła w wysokich warstwach atmosfery. Zjawisko powstaje w jonosferze (wysokość 100 –400 kilometrów) i najczęściej występuje na wysokości 100 – 150 kilometrów. Występują jednak odstępstwa od reguły i zorza była polarna była notowana na wysokości 70 i 1000 kilometrów. Działalność człowieka Zdobycie bieguna południowego rozpoczęło etap stopniowego zapoznawania się z krainą wiecznych lodów . Terra Australis Incognita – Nieznana Ziemia Południowa, stała się wówczas Antarktydą. O dotarcie do bieguna rywalizowali na przełomie XIX i XX wieku badacze Robert Falcon Scott i Roald Amundsen. Ostatecznie wygrał Norweg Amundsen przy wykorzystaniu psich zaprzęgów . Antarktyda jest jedynym niezamieszkiwanym stale kontynentem przez ludzi. Działają tam wyłącznie sezonowe oraz całoroczne stacje badawcze, których załoga wymienia się co jakiś czas. Liczba ta to przeciętnie około tysiąca osób. Łącznie na Antarktydzie zorganizowano 54 stacje badawcze, prowadzące badania kartograficzne, geologiczne, oceanograficzne, glacjologiczne, meteorologiczne i z zakresu magnetyzmu ziemskiego, obecnie działa ich 50. Najintensywniejszy okres badań Antarktydy rozpoczął się dopiero w roku 1957, kiedy zawarto międzynarodowy traktat w sprawie wykorzystania kontynentu wyłącznie w celach pokojowych i naukowych. Od tego czasu ok. 50 stacji badawczych należących do 18 państw zgłębiają tajemnice tego lądu. Największe skupisko ludzi to amerykańska baza McMurdo usytuowana nad Morzem Rossa. Polacy na Antarktydzie Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego - całoroczna stacja naukowo-badawcza położona nad Zatoką Admiralicji na Wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych, uruchomiona 26 lutego 1977. Została nazwana na cześć Henryka Arctowskiego, badacza Antarktyki i polarnika. Załoga zimowa liczy ok. 19 osób, w lecie jest znacznie liczniejsza. Prowadzone są w niej badania z zakresu m.in.: biologii, hydrologii, oceanologii, geologii, geomorfologii i medycyny. Marek Kamiński - polski polarnik, podróżnik, żeglarz. Pierwszy i jedyny człowiek na świecie, który zdobył oba bieguny Ziemi w ciągu jednego roku bez pomocy z zewnątrz aż 1400 km 23 maja 1995 roku wraz z Wojciechem Moskalem dotarł na biegun północny, a 27 grudnia 1995 roku zdobył samotnie biegun południowy. Przez 53 dni poruszał się na nartach, ciągnąc 130 kg sanie mi.in z namiotem, jedzeniem i paliwem. Pokonywał tak 25-32 km dziennie, co zajmowało mu aż 10,5 godzin. Wybrane Stacje badawcze na Antarktydzie Troll Syowa Mołodiożnaja Neumayer Mawson Halley Davis Progress Belgrano II Arctowski Mimyj Amundsen Scott Wostok Casey Concordia McMurdo Scott Sytuacja prawna Antarktydy Przez wiele lat sytuacja prawna Antarktydy była nieuregulowana. Niektóre państwa rościły pretensje terytorialne do określonych części tego kontynentu. Nie ma tu żadnego rządu, żadnych władz, jest natomiast grupa państw wysuwających wobec tego obszaru roszczenia o charakterze terytorialnym – wymienić w tym miejscu można między innymi Francję, Wielką Brytanię oraz Norwegię. Sytuacja została unormowana dopiero po podpisaniu w 1959 roku w Waszyngtonie układu w sprawie Antarktydy. Podpisało go 12 państw, do traktatu przyłączały się kolejne państwa, m.in. Polska. Pozwala on na wykorzystywanie kontynentu jedynie do celów pokojowych. Układ ten także gwarantuje swobody w prowadzeniu badań naukowych na terenie Antarktydy. Państwa podejmujące tu stałe obserwacje naukowe są zobowiązane do udostępniania uzyskanych wyników. Kraje, które podpisały traktat, zrzekły się również wszelkich roszczeń terytorialnych. W ten sposób Antarktyda stała się obszarem międzynarodowym. Konwencja dotycząca zasobów mineralnych Antarktydy - umowa ograniczająca możliwość gospodarczego wykorzystywania kontynentu. Podpisana w 1988 roku. Zabrania ona eksploatowania przez co najmniej 50 lat bogatych złóż surowców mineralnych : węgla kamiennego, rud żelaza, złota, srebra i niklu, występujących na tym kontynencie.
