Rewolucja neolityczna - istota, przejawy, znaczenie
advertisement
Rewolucja neolityczna - istota, przejawy, znaczenie. Schyłek epoki lodowcowej, zapoczątkowany gwałtownym ociepleniem, doprowadził do radykalnej zmiany klimatu oraz środowiska naturalnego na ziemi. Zmiana ta niosła ze sobą zmianę trybu życia człowieka. W plejstocenie, gdy znaczną część pokrywała tundra, chłodny step i tajga, był on zasadniczo myśliwym polującym na grubą zwierzynę. Polepszenie się warunków naturalnych pozwoliło ludziom znacznie poszerzyć zakres zdobywanie żywności o zasoby świata roślinnego (owoce, korzenie, nasiona) oraz wód przybrzeżnych (ryby, skorupiaki) Zbieractwo i rybołówstwo, połączone z polowaniem, umożliwiły wzrost gęstości zaludnienia oraz pozwoliły na prowadzenie życia półosiadłego, a w szczególnie sprzyjających warunkach – osiadłego. Także ogromna większość ludzkości przeszła od pozyskiwania żywności ze środowiska naturalnego do jej wytwarzania drogą rolnictwa i hodowli, tj.od wykorzystywania środowiska do jego przekształcania stosownie do potrzeb człowieka. Zastępowanie starych metod nowocześniejszymi było nie tylko wielokrotnie wydajniejsze, ale przez względne uniezależnienie ludzi od środowiska umożliwiło rozprzestrzenienie się nowego typu gospodarki na inne strefy klimatyczno – roślinne. Cały dalszy rozwój ludzkości opierał się na tych dwóch cechach rolnictwa i (w mniejszym stopniu) hodowli: olbrzymiej produktywności i zdolności adaptacji do różnych warunków. Pierwsza umożliwiła kolejny wielki wzrost zaludnienia i sprawiła, że część ludności mogła twórczo zając się innymi sprawami niż zdobywaniem pożywienia; dzięki drugiej nowa gospodarka i powstałe na jej bazie cywilizacje objęły w końcu niemal cały glob. Przejście od zbieractwa łowiectwa do hodowli i rolnictwa miało tak wielkie konsekwencje w każdej dziedzinie życia, że, mimo iż było procesem trwającym kilka tysięcy lat (10000 – 4000 przed Chr.), nauka nazwała rewolucją neolityczną. Ta najdłuższa i najbardziej doniosła rewolucja w dziejach rozpoczęła się na obszarze zwanym Żyznym półksiężycem – stosunkowo szerokim pasie żyznej ziemi ciągnącym się na kształt półksiężyca wokół Pustyni Syryjskiej od Zatoki Perskiej do Synaju. Poprawa warunków życia powodowała wzrost liczby ludności. Jednak zbyt duże przeludnienie ciągnęło za sobą albo dzieciobójstwo albo konieczność przesiedlenia. Te grupy, które zdecydowały się na zmianę miejsca musiały świadomie posiać zboże w miejscu, w którym dotąd nie rosło i rosnąć nie było w stanie bez odpowiedniego przygotowania gruntu, a przynajmniej oczyszczenia go z innych roślin. W ten sposób pierwsi rolnicy, po wielu latach siania, nieświadomie wszczęli proces udomowiania, czyli zmieniania cech roślin i zwierząt w celu zwiększenia ich użyteczności dla człowieka droga selektywnej reprodukcji, tj. dopuszczenia do rozmnażania tylko osobników posiadających w wysokim stopniu pożądane cechy. Uprawa pszenicy i jęczmienia, połączona z hodowlą owiec i kóz okazała się szczęśliwa o, tyle, że ziarna zbóż w połączeniu z mięsem i mlekiem tworzyły dietę zaspokajającą większość potrzeb organizmu ludzkiego. Główną zaletą tych metod, a zwłaszcza rolnictwa, była ich wysoka produktywność, choć nowa gospodarka miała też wiele negatywnych stron, z których jedna dała się odczuć natychmiast – po raz pierwszy w dziejach ludzkości zmusiła człowieka do ciężkiej, regularnej pracy. Jej dalszy rozwój był jednak nie unikniony. 1 Rola gospodarcza pierwszych państw. Najwcześniejsze kultury rolnicze Mezopotamii powstały ok.6500 lat przed Chr. W Asyrii. Już jednak na przełomie VII i VI tysiąclecia przed Chr. Tamtejsze osadnictwo weszło na tereny, gdzie rolnictwo było nie możliwe bez sztucznego nawadniania. Ok. 5900r. przed Chr. Rolnictwo pojawiło się na równinie Dolnej Mezopotamii. Ujarzmienie wód dolnego Eufratu przyniosło olbrzymie zwiekszenie plonów, a co za tym idzie wzrost liczby ludności na skalę nie spotykaną dotąd w dziejach. Już w najstarszych osadach, które pokryły dolną Mezopotamię pojawiają się skromne, jednopomieszczeniowe miejsca sprawowania kultu religijnego. Pod koniec V tysiąclecia przed Chr. wokół niektórych sanktuaria pojawiły się osady o powierzchni kilkudziesięciu hektarów i przynajmniej kilku tysiącach mieszkańców. Koncentracji ludności towarzyszyło powiększenie ośrodków kultowych, które zmieniały się w monumentalne świątynie. Jednocześnie zaczęto wytwarzać na wielką skalę naczynia i narzędzia techniką półprzemysłową (kształtowane w formach i wypalane narzędzia z gliny, naczynia wytwarzane tą samą techniką lub formowane na kole garncarskim w kilku standardowych kształtach). Monumentalna świątynia jest materialnym wyrazem powstania zorganizowanej wspólnoty nierozłącznie związane z danym terytorium, czyli PAŃSTWA. Z kolei masowa produkcja przedmiotów codziennego użytku dowodzi istnienia licznej społeczności, która do swego funkcjonowania wymagała rozwiniętego podziału pracy oraz instytucji koordynującej produkcję rolną i rzemieślniczą, a także rozdzielenie ich wytworów w odrębie wspólnoty. Instytucją tą była świątynia. Potrzeba prowadzenia wykazów ilości i rodzajów przedmiotów wytwarzanych, sprowadzanych i rozdzielanych, niezbędna do pełnienia przez świątynię wspomnianych funkcji, doprowadziła do powstania pisma. Około 3000 lat przed Chr. cywilizacja miejska objęła całą Dolną Mezopotamię. Doszło do radykalnej zmiany systemu zasiedlenia: liczba niewielkich osad radykalnie spadła, natomiast około 20 rozwinęło się w miasta, przyszłe wielkie ośrodki historycznego Sumeru. HANDEL: Brak bogactw naturalnych w Mezopotamii spowodował, że niektórzy jej mieszkańcy zajęli się handlem. Kupcy wybierali się do sąsiednich krajów gdzie w zamian za niezbędne Mezopotamii surowce oferowali zboże, broń, ozdoby i tkaniny wełniane. Początkowo handel odbywał się na podstawie ustnej umowy, przypieczętowanej uściskiem dłoni. Z czasem taka gwarancja już nie wystarczała. Zaczęto spisywać umowę o dostawę towaru, którego odbiór miał być potem jeszcze pokwitowany. Dla usprawnienia handlu wymyślono jednolite jednostki miary wagi, długości i powierzchni. OSIĄGNIĘCIA: Mieszkańcy Mezopotamii znali zarówno dziesiętny jak i sześćdziesiętny system liczbowy. Jako pierwsi wprowadzili podział koła na 360 stopni. Używali również stosowanego do dzisiaj podziału dnia na godziny, minuty i sekundy. Potrafili wykonywać skomplikowane obliczenia, do których współcześni ludzie używają kalkulatorów. Znali także pierwiastki i równania kwadratowe. W Mezopotamii rozwinęły się astronomia i astrologia. Ludzie obserwowali niebo z różnych powodów. Jedni wierzyli w boską moc Słońca i Księżyca, innym obserwacja zjawisk astronomicznych umożliwiała ułożenie kalendarza. 2 Klasyczne niewolnictwo w gospodarstwie starożytnej Grecji i Rzymu. W starożytnej Grecji w czasach Wielkiej Kolonizacji wytworzyły się różne formy niewolnictwa. Najpierw niewolnicy spełniali funkcję służby domowej. Potem zaczęli być zatrudniani w warsztatach, kopalniach, na roli. Gospodarka cywilizacji antycznych opierała się na niewolnictwie. System niewolniczy stworzył kategorię ludzi, którzy nie posiadali wolności osobistej. Najwcześniejsza formą było niewolnictwo patriarchalne- niewolnicy tworzyli część składową rodziny (służba domowa). Później obciążono ich także pracą na roli, w kopalniach, warsztatach. Niewolnicy istnieli we wszystkich społeczeństwach cywilizacji antycznych, ale pełni różną funkcję w gospodarce. Niewolnictwo w klasycznej postaci występowało w Grecji oraz w Rzymie. Niewolnik nie miał tam żadnych praw, stanowił rzecz, „narzędzie mówiące” (instrumentum vocale) będące prywatną własnością swego pana. Niewolników zatrudniano tam najczęściej w rolnictwie (Rzym) i rzemiośle (Grecja), a także w górnictwie np. w kopalniach marmuru. Niektórzy pracowali jako służba domowa, część stanowili gladiatorzy. Rzymianie uznawali prace fizyczną za niegodną ich, a więc oddawali ją w ręce niewolników. Głównym źródłem dopływu niewolników były wojny (jeriny), bądź ludzie porwani przez korsarzy i sprzedawali na targach, a także w rzadkim stopniu- dłużnicy -nie wywiązujący się z zobowiązań kredytowych. Gospodarstwo senioralne, istota i charakter. VIII-X w. – jest to okres, w którym krystalizuje się feudalny model gospodarki średniowiecznej. Wraz z rozwojem wielkich własności ziemskich nastąpiło ujednolicenie sytuacji chłopa-system poddańczo-pańszczyżniany stał się dominujący. Procesy feudalizacyjne doprowadziły do ukształtowania się ustroju feudalnego postaci podwójnej własności ziemi, należała ona zarówno do feudała jak i do chłopów. Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią, a chłop użytkową (eksploatował ziemię pańską). Chłop nie mógł swobodnie dysponować ziemią, ani plonem swej pracy. Gospodarstwo senioralne opierało się na obowiązkach chłopa i przywilejach pana. Chłop nie mógł dysponować ziemią i plonami, -ale musiał pełnić rozmaite świadczenia na rzecz pana feudalnego. Najważniejszym z nich była renta feudalna, dzieląca się na rentę naturalną (plony, zwierzęta, dom), odrobkową (tzw. renta pańszczyźnianapraca w gospodarstwie pana) i czynszową (uiszczana w pieniądzu). Natomiast senior feudalny zarządzał i kontrolował własności ziemskie i czerpał z nich większość zysku. Sytuacja ta doprowadziła do ciężkiej sytuacji chłopów. Istotną cechą gospodarstwa senioralnego była jego samowystarczalność. Oznacza to, że gospodarstwo to produkowało jedynie dobra na użytek pana, chłopa i jego rodziny. Miało to ujemny wpływ na gospodarkę, ponieważ towary nie przechodzą przez rynek, nie napędzały go, tym samym hamując jego rozwój. Gospodarstwa senioralne odgrywały ogromna rolę w feudalizmie średniowiecza. Ziemia była głównym źródłem bogactwa i środkiem produkcjidla ludności średniowiecznej . 3 Gospodarcza rola miast w średniowieczu (miasta są „obcym ciałem”). Wyróżnikiem klasycznego miasta średniowiecznego było prawo miejskie i wynikające z niego samorządowe instytucje miejskie: rada miasta na czele z burmistrzem, czy merem oraz ława miejska, czyli sąd. Wyróżnikiem ekonomicznym była specjalizacja zawodowa ludności parającej się rzemiosłem i handlem. Miasta we wczesnym średniowieczu były osadami rzemieślniczorolnymi. Podstawą rozwoju późniejszych miast był handel i rzemiosło, w niektórych wypadkach górnictwo. Najważniejszą przesłanką rozwoju miast było zwiększenie towarowości gospodarstw wiejskich. Początkowo miasta zmuszone były, podobnie jak wsie, do świadczeń na rzecz władcy feudalnego. feudalnego późniejszym okresie wyzwoliły się spod zależności feudalnej, przez co wszyscy obywatele uzyskali wolność osobistą. Produkcja rzemieślnicza w miastach od XI w. odbywała się w ramach tzw. cechów, które obejmowały wszystkie branże miejskie. Cech zrzeszały rzemieślników-mistrzów, czeladników, terminatorów i chroniły ich interesów. Produkcja rzemieślnicza była bardzo droga, ze względu na wykonanie ręczne, ale i wysoka jakościowo. W późniejszym okresie pojawia się nowa forma organizacji produkcji rzemieślniczej, w postaci nakładu (chałupnictwo). W ten sposób produkowano jedwab oraz sukno. Nakład polegał na zlecaniu rzemieślnikom-chałupnikom przez organizatora produkcji wykonanie określonego wyrobu(np.wełny0, za który wypłacał im określoną kwotę. Następnie pojawiły się jeszcze dwie inne formy organizacji produkcji tzw. manufaktura rozproszona i manufaktura scentralizowana. Te zmiany w produkcji wprowadziły wzrost wydajności pracy. Także w XI w. w miastach ożywiła się wymiana towarowa. Powstały organizacje kupieckie tzw. gildie, które miały monopol na całość produkcji handlu. Organizowane były wyprawy lądowe i morskie, tworzyły się domy handlowe, targi, jarmarki. Kupcy handlowali wieloasortymentowym towarem. W XIV w. w miastach włoskich w związku z rozwijającym się handlem powstała technika ksiąg rachunkowych podwójnym zapisem na kontach „winien-ma”. Powstały organizacje handlowe tzw. hanzy, zrzeszające kupców z gildii z różnych miast. Kupcy zawiązywali spółki komandytowe, powstały kantory i faktorie. Na tle średniowiecza, znaczenie miast było wyraźne. Skupiały one rzemieślników, handlowców, górników, kupców, którzy byli „dźwignią” rozwoju gospodarczego. Tam zapoczątkowane zostały wszelkie innowacje, tam taż powstały nowe organizacje handlowe, rzemieślnicze itp. Gospodarstwo senioralne istota i charakter We wczesnym Średniowieczu rolnictwo było dominującym dziełem gospodarki. Ziemia była dodatkową egzystęcją egzystęcją miernikiem bogactwa, dawała władzę polityczną i pozwalała utrzymywać się zbroją (w postaci obowiązków militarnych lenników). Całość ziemi należała w zasadzie do władców (cesarzy, królów, książąt), którzy nadawali rycerzom i duchowieństwu (wraz z procesem chrystianizacji). W ten sposób wielka własność ziemska znajduje się w rękach: Władców (własność królewska, domeny, królewszczyzny); Feudałów świeckich (własność rycerska, szlachecka); Feudałów duchownych (własność kościelna) Gospodarka wielkiej własności była zorganizowana w tzw. włości feudalnej, obejmowała obok lasów i gruntów uprawiania. W okresie do X w. Włość prowadziła w zasadzie 4 własności była zorganizowana w tzw. włości feudalnej, obejmowała obok lasów i gruntów uprawiania. W okresie do X w. Włość prowadziła w zasadzie gospodarkę naturalną- produkcja oraz świadczenia. Robocizna chłopów służyły zaspokojeniu potrzeb feudała. Włość (manor) stanowiła jedność z punktu widzenia. ekonomiczno-społecznego, a jej centrum był dwór pański. System manorialnym inaczej senioralny wywodził się z jednej strony z ustroju rolnego starożytnego Rzymu z drugiej strony zaś ustroju rolnego. Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią (pełną) nad całą ziemią chłop zaś w odniesieniu do użytkowanej przez siebie pańskiej ziemi rozprowadzał własnością użytkową. Wskutek braku pełnej własności ziemi, chłopi musieli użytkowanie świadczyć na rzecz pana feudalnego wiele powinności, czyli tę feudalną. Dla pana renta ta była dochodem z tytułu zwierzchniej własności ziemi i stanowiła podstawę utrzymania warstwy feudalnej. W dziejach deizmu występowały trzy rodzaje renty: 10 neutralna- daniny w naturze (zboże, zwierzęta, skóry, wino) 2) odrobkowa- robocizna chłopska na rzecz pańskiego gospodarza własnego (ang. Serf- pańszczyzna) 3) czynszowa- opłaty pieniężne. W okresie Średniowiecza przeważała renta naturalna bardziej przydatna w warunkach samowystarczalnej gospodarki. W okresie pużniejszym wraz z rozwojem gospodarki pienięrznej większość znaczenia nabierała renta czynszowa. Gospodarcza i społeczna rola wielkich odkryć geograficznych Skutki Wielkich Odkryć Geograficznych Wydarzenia te pozostawiły trwałe piętno w dziejach historii i wpłynęły na jej losy. Skutki odkryć geograficznych i kolonizacji przyczyniły się do zmiany życia wielu ludzi. Najbardziej jednak te zmiany zostały zauważone w życiu ekonomicznym Europy, gdzie handel morski przerodził się w handel oceaniczny. Spowodowało to, iż dawne potęgi handlowe z basenu morza śródziemnego straciły znaczenie a priorytet zyskały takie kraje jak Hiszpania, Portugalie, Anglii i Francja. Przeniosły się główne centra handlu, rozwijając nowe porty i przynosząc zyski ich mieszkańcom. W ciągu wieków XV – XVII dzięki śmiałym i niebezpiecznym wyprawom żeglarzy i podróżników z różnych części Europy odkryta i zbadana została większość lądów na kuli ziemskiej, a także mórz i oceanów, po których się poruszano. Utorowano i stworzono największe drogi morskie, które stały się nowymi szlakami handlowymi a także powiązano kontynenty. Co było niewątpliwie jedną z istotniejszych rzeczy.Skutki systemu kolonialnego możemy także podzielić na trzy grupy. Jedną z takich grup będą skutki polityczne, jakie pozostały w Europie i na świecie po zakończeniu odkryć i wczasach trwania wielkiej kolonizacji.Niewątpliwym skutkiem politycznym kolonialnego świata będzie wzrost znaczenia Hiszpanii i Portugalii w Europie. Ponieważ to właśnie w ich rękach początkowo znajdowały się wszystkie kolonijne posiadłości. Kraje te wydźwignęły się z nędzy stając się jedną z większych potęg Europejskich, z którymi zaczęto się liczyć. Kraje, które posiadały kolonie posiadały dodatkowe źródła dochodów, wspierające rozwój kapitalistyczny Europy. System kolonialny, z którego płynęła wielka ilość pieniędzy, która gromadziła się w rękach burżuazji europejskiej starła się niezbędnym czynnikiem do organizacji wielkich projektów kapitalistycznych. 5 Politycznie po okresie kolonizacji wzrosło znaczenie państw oceanicznych, w których rękach znajdował się cały światowy handel i co za tym idzie ogromne pieniądze. Upadło natomiast znaczenie krajów śródlądowych, które nie miały możliwości konkurowania i zakładania koloni poza kontynentem. Założenie koloni Angielskich na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej przyczyniły się do ich odłączenie a w efekcie do utworzenia nowego państwa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, które zaczęły odgrywać znaczną rolę w polityce światowej. Stały się zarazem pomysłodawcą nowego i odmiennego ustroju politycznego, jaki zaczął wkrótce być propagowany w Europie. Dużym zmianą na globie uległy także stosunki społeczno – kulturalne, gdzie Europejczycy odegrali największą rolę ingerując w inne cywilizacje i doprowadzając do zachwiania równowagi w ich świecie a niejednokrotnie przyczyniając się do upadku cywilizacji. Główną zmianą, jaka miała miejsce po kolonizacji obu Ameryk było wyginięcie ludów pierwotnie tam zamieszkujących ( Aztekowie, Majowie, Inkowie) Europejczycy w pogoni za złotem i własnymi interesami przyczynili się do upadku potężnych cywilizacji, które zamieszkiwały te trany. W pragnieniu władzy i pieniędzy ludy te zostały wybite i na zawsze zniknęły ze świata współczesnego. Kolejną rzeczą tragiczną w skutkach okazało się ogromne spustoszenie i ludobójstwo, jakie pozostawili po sobie Europejczycy na terenach Ameryki Północnej. Podbój Ameryki bulwersował już ówczesnych świadków wydarzeń. W ciągu kilkudziesięciu lat ludność indiańska zmniejszyła się z 25 mln do około 1 mln. Z kolei pozostała ludność indiańska została wykorzystana jako niewolnicy. Szczególną rolę w obronie ludności indiańskiej odegrał Bartolomé de Las Casas jednak bez pożądanych efektów. Nienawiść do Indian osłabła z czasem i często dochodziło do małżeństw mieszanych, a ochrzczeni Indianie uzyskiwali dostęp do szkół. W połowie XVI w. Zrezygnowano z uciskania ludności indiańskiej w najcięższych pracach i rozpoczęto sprowadzać ludność niewolniczą z Afryki. Rozpoczęło się na dużą skale wywożenie murzynów z Afryki i zmuszanie ich do pracy fizycznej w Ameryce. W ten sposób Europejczycy znaleźli sobie darmową siłę roboczą, którą pozbawili wszelkich praw. Skutkiem podboju nowych ziem okazała się kolonizacja ich. Przechodziły one na własność państw europejskich, co przyczyniło się do migracji ludzi z Europy do kolonii w celu uzyskania ziemi i lepszych warunków do życia. Masowo ludność Europejska przenosiła się do nowych koloni zakładając tam domy i rozpoczynając nowe życie. Po zajęciu terenów i utworzeniu koloni rozpoczynała się chrystianizacja nowych ziem. Organizowano wielkie misje chrześcijańskie mające na celu szerzenie wiary i nawracanie nowe ludy. Kolonizacja i badanie nowych terenów miały ogromny wpływ na kulturę. Zaczęły powstawać nowe teorie, została dostarczona w dużych ilościach nowa wiedza o świecie, co przyczyniło się do rozwoju nauki. Jednak największym czynnikiem, jaki odegrał rolę w życiu ludzi była gospodarka. Zdobycie i zasiedlenie nowych terytoriów wiązało się z odkryciem nowych gatunków roślin. Powoli zostały one sprowadzane do Europy gdzie w końcu zaczęły królować na stołach. 6 W ten sposób dotarły do Europy takie rośliny jak kukurydza, pomidory i ziemniaki wszechstronnie wykorzystywane w kuchni. Z koloni do Europy zaczęło napływać masowo o złoto. Jego ilości były tak duże, że jego wartość zmalała przyczyniając się w XVI i XVII wieku do tzw. Rewolucji cen. W połowie Xvi wieku w koloniach wydobywano pięć razy więcej metali szlachetnych niż w Europie przed podbojem Ameryki, ogólna zaś liczba monety kruszcowej będącej w obiegu wzrosła niemal czterokrotnie. Ten napływ taniego złota do Europy spowodował gwałtowny spadek siły nabywczej pieniądza i przyczynił się o ogromnego wzrostu cen. W mieście w skutek wzrostu cen ucierpiała warstwa najniższa utrzymująca się z tych samy stawek roboczych, bogaciła się zaś burżuazja. Zmienił się kierunek dróg handlowych. Zrezygnowano z morza śródziemnego, które tym samym straciło większe znaczenie i Azji Mniejszej, która była nie opłacalna jako pośrednik ze względu na duże cła i utrudnienia Tureckie. Przerzucona szlak handlowy na Atlantyk, co spowodowało upadek znaczenia miast włoskich ( Wenecji, Genui) a przyczyniło się do rozwoju portów leżących nad Atlantykiem ( Amsterdamu, Londynu) a w szczególności Antwepi. Antwepia stała się najbogatszym miastem Europy. Prowadzono na jej terenie handel towarami kolonialnymi głównie korzeniami i innymi przyprawami. Prowadzona tam wielkie międzynarodowe operacje handlowe i kredytowe, gdyż w tym mieście panowała w odróżnieniu od innych zupełna swoboda w tej dziedzinie. W 1531 roku dla operacji handlowych i finansowych utworzona została giełda. Zawierając transakcje na giełdzie nabywca oglądał tylko próbki towarów, zadłużenia ( weksle) notowano jako papiery wartościowe, pojawił się nowy system osiągania zysków – spekulacja giełdowa. Utworzone kolonie były dodatkowym rynkiem zbytu dla produktów Europejskich. Do koloni były wysyłane różnego rodzaju produkty nabywane przez ludność która tam wyemigrowała z niewielkim dorobkiem. Nabywane one też był prze ludność zamieszkującą tereny które weszły w skład kolonii co stanowiło kolejne zyski dla kraju. Nowy rynek zbytu powoli zaczął kształtować światowy rynek współczesny. W skutek rozwoju miast posiadających kolonie, a są to miasta zachodnioeuropejskie mające dostęp do morza zrodził się dualizm gospodarczy i ekonomiczny w Europie. Europa ekonomicznie dzieliła się na kraje na zachód od Łaby i na kraje leżące na terenach wschodnich od łaby nie mające przeważnie dostępu do oceanu atlantyckiego. Z tego powodu kraje Europy wschodniej nie brały udziału w odkryciach geograficznych i kolonizacji, natomiast kraje zachodzenie doskonale się rozwijały w tym kierunku i nabywały nowe posiadłości. Rozwój portów przyczynił się do tego iż w krajach zachodnich handel odbywał się drogą morską a kraje wschodnie pozbawione dostępów do morza musiały utrzymywać się nadal z handlu lądowego. Zachód Europy zmieniał swój ustrój z monarchii stanowej na absolutną w skutek bogacenia się warstwy uprzywilejowanej, natomiast kraje za Łabą przekształcały się w demokracje szlachecką. Miasta zachodu na wskutek szybkiego bogacenia się zaczęły się gwałtowniej rozwijać, one też miały dostęp do wiedzy o nowych kulturach w przeciwieństwie do miast Europy wschodniej gdzie nastąpiło zahamowanie w ich rozwoju. Europa zachodnia przechodziła coraz mocniej w kapitalizm pozostawiając daleko w tyle folwarczny wschód. Kapitalizm kupiecki w Europie, istota i znaczenie. Okres od połowy XV w. do drugiej połowy XVIII w. określa się mianem „wczesnego kapitalizmu”, który jest wstępem do kapitalistycznego ustroju społeczno-gospodarczego dominującego w Europie od początku XIX w.W tym czasie podstawą polityki ekonomicznej państwa w wielu krajach Europy była doktryna merkantylizmu. Początkowo merkantylizm polegał głównie na założeniu, że miarą bogactwa i miernikiem potęgi państwa jest ilość nagromadzonego w państwie pieniądza kruszcowego. Zwolennicy merkantylizmu uważali, że winno się wszelkimi sposobami powiększać zasoby pieniędzy krusz., a głównym do tego środkiem jest handel zagraniczny. Był to tzw. bulionizm. Doktryna ta nie przywiązywała wagi do gospodarki rodzimej, dlatego też tylko na krótką metę przynosiła korzyści – nie umacniała gospodarki na trwałe. Odczuły to państwa iberyjskie – szybki wzrost cen, inflacja, duża ilość pieniądza w obiegu spowodowały, że bardziej opłacalny stał się import dóbr konsumpcyjnych (do którego zahamowania dążyli bulioniści), poprzez który pieniądze „wyciekały” z kraju. Potem merkantylizm pojawił się w innych odmianach: merkant. Właściwego, przemysłowego czy handlowego, a także w postaci kameralizmu. Podkreślanie w merkantylizmie szczególnej roli wartości wymiennej pieniądza i kapitału handlowego odpowiadało w najw. Stopniu interesom mieszczaństwa, będącego bazą rodzących się stosunków kapitalistycznych, a także szlachty, której dochody z ziemi stanowiły podstawę do angażowania się w przemysł i handel. Kapitalizm był okresem większej aktywności gospodarczej, tworzenia na dużą skalę spółek akcyjnych i podejmowania ryzykownych działań spekulacyjnych. Następował szybki proces akumulacji kapitału handlowego i przemysłowego, czemu sprzyjała ostra konkurencja między władcami europ., dążącymi do poszerzania kontroli zamorskich posiadłości i handlu. Pomimo licznych wojen i ograniczeń celnych wymiana handlowa nabierała tempa. Europa wywoziła gotowe wyroby włókiennicze, żelazne i luksusowe, a przywoziła przeważnie przyprawy i produkty rolne (m. in. Cukier, tytoń, kawę). Z Indii sprowadzano tkaniny jedwabne i bawełniane na potrzeby przemysłowe Anglii. Istotnym elementem polityki gosp. Okresu kapitalizmu miała być samowystarczalność w produkcji surowców strategicznych (dla armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa. Ważne było popieranie polityki kolonialnej, gdyż kolonie dostarczały potrzebnych surowców, towarów, niewolników i były rynkami zbytu. Promowano tzw. politykę pronatalistyczną w celu zwiększenia liczby rąk do pracy, przy czym wynagrodzenia były niskie, co miało zmniejszyć koszty produkcji i poprawić konkurencyjność towarów na rynkach zagranicznych. Kapitalizm kupiecki spowodował wiele zmian we wszystkich krajach Europy; kilka państw, m. in. Anglia, stało się potęgami kapitalistycznymi, inne jak Hiszpania, Portugalia, Włochy straciły na znaczeniu, osłabła ich rola na rynku europejskim Początki, źródła, przejawy nierównomiernego rozwoju gospodarczego Europy Kapitalizm w krajach europejskich występował w różnych jego odmianach. Opierał się na doktrynie merkantylizmu, mówiącej, że o potędze kraju decyduje ilość nagromadzonego pieniądza kruszcowego, którego zasoby należy wszelkimi sposobami powiększać na drodze handlu zagranicznego. Rozwinięty merkantylizm realizowany był we Francji (merkantylizm przemysłowy), Holandii, Anglii (merkantylizm handlowy), a także w Europie środkowo- wschodniej (Prusy, Austria, Rosja) pod postacią kameralizmu i w innych państwach Europy. Kapitalizm był okresem większej aktywności gospodarczej państw europejskich, z różnym dla nich skutkiem. Między władcami europejskimi widoczna była ostra konkurencja. Na czoło kapitalistycznej Europy wysunęła się Anglia, w której gospodarka merkantylna odnosiła największe sukcesy. Polityka Anglii wyróżniała się charakterystycznymi elementami, nie spotykanymi w innych państwach europejskich. Jej zasadniczą cechą była ewolucyjność. Rynek angielski stwarzał przedsiębiorcom możliwości swobodnego działania gospodarczego, a także posiadał lepszą niż w innych państwach organizację finansów państwa, większą przejrzystość systemu podatkowego i ograniczenie państwowej biurokracji. Pozycję Wlk. Brytanii wsparło wprowadzenie przez Oliviera Cromwella tzw. Aktu Nawigacyjnego, w którym postanowiono, że towary pozaeuropejskie będzie można przywozić do Anglii tylko na statkach Korony Brytyjskiej z angielską załogą, zaś towary europejskie można przywozić na statkach angielskich lub tych państw, które te towary wyprodukowały. Zarządzenia te mocno uderzyły w Holandię, a Londyn stał się poważną konkurencją dla innych państw prowadzących handel morski. Główną przyczyną angielskiej dominacji w handlu oceanicznym było również silnezaplecze w postaci dobrze prosperującego rodzimego przemysłu Kapitalistyczna Francja skupiała się przede wszystkim na polityce przemysłowej, chcąc zapewnić jak największy wzrost produkcji narodowej. W tym celu wspierała przemysł własny, chroniąc go cłami protekcyjnymi, inwestowała w infrastrukturę komunikacyjną (budowa dróg, kanałów), stosowała politykę wolnościową Colberta wspierając w różny sposób wzrost populacji, popierała powstawanie nowych kolonii. Wysiłki te uczyniły z niej silne państwo o największych dochodach i potencjale gospodarczym i ludnościowym w Europie. Wszystkie te działania zostały w dużej mierze zniweczone poprzez ciągłe wojny i utrzymanie wielkiego dworu. Mieszkańcy wsi obciążani byli coraz większym podatkiem, szerzyła się korupcja, ogromne potrzeby finansowe powodowały wielkie zadłużenia, tym samym potęga Francji uległa znacznemu osłabieniu. Podobnie jak we Francji, w innych państwach europejskich polityka państwa przyczyniła się osłabienia pozycji. Było tak w państwach iberyjskich, gdzie potencjał gospodarczy był ogromny, natomiast ingerencja rządu, nadmierne opodatkowanie, zbytnia koncentracja na eksporcie przyczyniły się do długotrwałego kryzysu gospodarczego W tym samym czasie w kapitalistycznej Europie rośnie potęga gospodarcza państw środkowo-wschodnich, szczególnie Rosji. Rosja w przeciwieństwie do Anglii stosuje rygorystyczną politykę państwową wobec swoich obywateli. Z czego najciężej dotknięta została ludność wiejska – oprócz ciężkiej pracy mają obowiązek służby wojskowej i świadczeń na rzecz feudała. Mimo ciężkiego położenia ludności Rosja rozwija swój potencjał (rolnictwo, okręgi przemysłowe, manufaktury prywatne i państwowe, produkcja surówki żelaza). W wyniku prowadzonej polityki gospodarczej Rosja wyprzedziła pod względem potencjału Francję. Nacisk na ludność, Rozbudowana sieć dróg i kanałów, Kolonizacja i rozwój osadnictwa, Znakomicie prosperujący przemysł stoczniowy i hutnictwo żelaza (pozycja ważnego eksportera) Polityka gospodarcza Holandii różniła się w wielu kwestiach od polityki merkantylnej innych państw europejskich 7 8 9 Osią był handel – potęga handlowa wynikała z dogodnego położenia, ogromnego znaczenia rybołówstwa. Holandia nie była krajem samowystarczalnym, a więc prowadziła politykę wolnego handlu, nie stosując żadnej protekcji celnej. To odbijało się niekorzystnie dla rozwoju rodzimego handlu, który przez pewien okres był w stanie stagnacji. Holendrzy przez pewien czas utrzymywali przewagę w handlu, lecz wymieniona przeciw nim polityka konkurencyjna Anglii (Akt Nawigacyjny) i z tym związane wojny gospodarcze i militarne doprowadziły do osłabienia pozycji Holandii w handlu Inwestowali w przedsiębiorstwa innych państw, gdyż we własnym kraju mieli ograniczone możliwości, Olbrzymie środki przeznaczali na konsumpcję luksusową, Niestabilna sytuacja polityczna i utrata wielu kolonii, Bankructwo Banku Amsterdamskiego Cechy i gildie kupieckie- istota, rola gospodarcza i społeczna Rzemieślnicy miejscy byli przez wpływowych patrycjuszy odsuwani od władzy, dlatego tworzyli organizacje zwane cechami. Stowarzyszały one- z biegiem czasu na zasadzie przymusu-właścicieli warsztatów (majstrów, mistrzów) jednej specjalności (np. piekarzy, szewców) oraz czeladników. Cechy spełniały różnorodne funkcje: produkcyjne- określanie rozmiarów produkcji i kontrola jakości wyrobów, pozyskiwanie surowca, zbyt towarów. szkoleniowe- kontrola kształcenia uczniów, przeprowadzenie egzaminów mistrzowskich dla czeladników. sądownicze- ustalenie reguł życia cechowego, sądzenie i karanie za ich naruszanie religijne-udział w nabożeństwach i procesjach, fundacje dla kościołów, militarne- obrona danych odcinków murów miejskich w czasie oblężenia, ćwiczenia we władaniu bronią, organizacja milicji miejskiej towarzysko-kulturalne i samopomocowe – wspólne uczty i zabawy, pomoc dla wdów i sierot po mistrzach. Ustrój cechowy charakteryzował się równością członków cechu i ich solidarnością ( nie istniała konkurencja między mistrzami, ceny ustalała rada cechu), natomiast ostro zwalczano konkurencję obcych, nie zrzeszonych w cechu producentów(partaczy, fuszerów). Zasady funkcjonowania cechu ustalały statuty cechowe(zbiór przepisów produkcyjnych, prawnych, organizacyjnych, obyczajowych). Określały one m.in. zasady przyjęcia do cechu. Uzyskanie tytułu mistrza wymagało 4-12 lat nauki, pracy jako czeladnik, odbycia obowiązkowej wędrówki czeladniczej po różnych miastach(również za granicą), wykonania sztuki mistrzowskiej, posiadania majątku i odpowiedniego urodzenia. Technika produkcji rzemieślniczej była oparta na pracy ręcznej, ale produkty były znakomitej. jakości, gdyż kontrolował je cech i opatrywał znakiem mistrz (tzw. cechowanie). Kupcy organizowali się w miastach w gildie. Obejmowały zazwyczaj kupców jednej specjalności (odpowiednik cechów w rzemiośle). Celem ich było m.in. zapewnienie bezpieczeństwa ich członków w drodze na rynek, ułatwienie porozumienia w sprawach wag i miar, cen i przywilejów handlowych dla miast. Powstawały też organizacje kupców różnych miasthanzy. Obcy kupcy mogli między sobą nawiązać kontakty tylko przy pomocy maklerów, którzy reprezentowali ludność miejscową. Poważnym utrudnieniem dla swobody handlu był przymus drogowy, nakazujący trzymać się wyznaczonych dróg. .10 Przyczyny i przejawy kryzysu gospodarki feudalnej XIV W XIV wieku nastąpił głęboki kryzys gospodarczy w Europie. Nie rozwijał się handel w związku z zahamowaniem akcji kolonizacyjnej. Kryzys pogłębiały jeszcze klęski elementarne, np. epidemia czarnej śmierci po 1348 roku. W niektórych regionach Europy liczba ludności spadła o połowę. Do kryzysu gospodarki feudalnej przyczyniła się m.in. wielka schizma zachodnia i antypapieże .był to okres wewnętrznego rozbicia Kościoła zachodniego, równoczesne rządy dwóch, a nawet trzech papieży w latach 1378-1417. W 1453 r. Konstantynopol i kolonie włoskie na Wschodzie zostały opanowane przez Turków, co spowodowało przerwanie drogi handlowej na wschód. W związku z toczącą się wojną stulecia (francusko-angielskiej) podupadły niektóre ośrodki produkcyjne. Klęska głodu podczas nieurodzajów (1315,1317)- zwiększano areał (powierzchnia gruntów zajętych pod uprawę oraz wód zamkniętych), a nie wydajność. W 1348 roku dżuma z Bliskiego Wschodu atakuje Włochy, Francję, Anglię, Niemcy i Norwegię. Kryzys polegał na spadku zaludnienia wsi (pustki), co wywoływało spadek produkcji żywności, spadek żywności w mieście, spadek produkcji w mieście, zmniejszenie się dochodów feudałów, upadek rycerstwa, zahamowanie osadnictwa w Europie środkowo-wschodniej Rewolucja przemysłowa w Wielkiej Brytanii – istota, źródła, przejawy, konsekwencje gospodarcze W latach 1760 - 1830 w Anglii rozpoczęły się doniosłe zmiany w produkcji przemysłowej, które określono mianem rewolucji przemysłowej. Termin ten, stworzony przez Arnolda Toynbee, ma kilka znaczeń: przełom techniczny w produkcji przemysłowej, oznaczający przejście od pracy ręcznej do pracy maszynowej; przełom ekonomiczny, polegający na zmianach kalkulacji ekonomicznej, nastawionych na jak największy zysk; przełom społeczny dynamizujący proces przechodzenia od społeczeństwa wiejskiego (rustykalnego) do społeczeństwa przemysłowego (industrialnego) z udziałem przeważającej ludności miejskiej. Rewolucja przemysłowa była procesem rozciągniętym w czasie, podzielonym na wiele etapów, wywołującym głębokie i rozległe przeobrażenia w całej gospodarce – procesem, którego zahamowanie nie było już później możliwe. Przyjmuje się, że rewolucja techniczna rozpoczęła się od zmian w przemyśle włókienniczym. W dziedzinie tej mocno dała się odczuć potrzeba wynalazków technicznych, bowiem przemysł bawełniany nie był zorganizowany w cechy, nie podlegał reglamentacji rządowej, a z drugiej strony był szczególnie narażony na konkurencję zagraniczną, przede wszystkim ze strony masowo importowanych do Anglii tkanin indyjskich. Pierwszym istotnym udoskonaleniem w angielskim przemyśle bawełnianym było wynalezienie przez mechanika Johna Kaya w 1773 roku ruchomego czółenka przekładanego mechanicznie. Wynalazek ten przyjął się jednak dopiero po 20 latach, rewolucjonizując całkowicie przemysł bawełniany. Przędzalnicy przestali nadążać z produkcją przędzy. Zapotrzebowanie na nią skłoniło kapitalistów angielskich do poszukiwania nowych udoskonaleń technicznych również w przędzalnictwie. W 1765 roku James Hargreaves skonstruował mechaniczną przędzarkę, którą nazwał od imienia swojej córki Jenny. Dzięki przędzarce można było pracować równocześnie na 18 wrzecionach. Maszyna ta zastąpiła wielką ilość dawnych rzemieślników pracujących przy jednym wrzecionie, przyspieszyła proces produkcyjny, nadal jednak poruszana była ludzką siłą. Wkrótce potem nastąpił dalszy, ważny etap w rewolucji 11 przemysłowej. W roku 1769 Ryszard Arkwright skonstruował wodną maszynę tzw. ramę wodną. Uniezależniła ona proces produkcji od siły ludzkiej, zastępując ją potężną siłą wodną. Zastosowanie nowych maszyn przędzalniczych spowodowało jednak zacofanie tkactwa i wywołało pilną potrzebę skonstruowania także i warsztatów tkackich. Pierwszy taki warsztat został wynaleziony w 1786 roku przez Edmunda Cartwrighta w rezultacie zwiększając 40-krotnie produkcję w tej dziedzinie. Umaszynowanie gospodarki wymagało nowych urządzeń napędowych, gdyż siły ludzi, zwierząt i przyrody (wiatr, woda) nie były w stanie pokryć rosnącego zapotrzebowania na energię. Trwające wiele lat próby zamiany energii cieplnej w mechaniczną zakończyły się sukcesem w 1769 roku. Wówczas James Watt udoskonalił wynalezioną wcześniej maszynę parową, doprowadzając do zwiększenia jej wydajności. Ciągle udoskonalana maszyna parowa zyskała wszechstronne zastosowanie, początkowo w mechanizacji przemysłu ciężkiego: do odwadniania kopalni, w hutnictwie, w przemyśle włókienniczym, transporcie. Maszyna parowa uniezależniła człowieka od warunków przyrodniczych, dając możliwość większej swobody w lokalizacji przemysłu. Mechanizacja przemysłu lekkiego wymagała rozwoju warsztatów zajmujących się budową maszyn. Sprzyjały temu wcześniejsze przemiany w metalurgii, dające możliwość zaspokojenia rosnącego zapotrzebowania na coraz bardziej skomplikowane maszyny w przemyśle włókienniczym. Produkowano więcej żelaza, co wymusiło potrzebę jego dalszej mechanicznej obróbki. Pierwszą tokarkę (obrabiarkę) 1 1794 roku skonstruował Henry Maudsalay. Wynalazek ten zapoczątkował erę produkcji maszyn za pomocą maszyn. Żelazo wyparło ostatecznie drewno, stając się głównym materiałem konstrukcyjnym i budulcem maszyn. Rozwój produkcji fabrycznej spowodował wielkie zapotrzebowanie na przewozy, zwłaszcza węgla kamiennego i rud żelaza, a tradycyjny transport konny i wodny już nie wystarczał. Również wzmożona produkcja rolna wymagała odpowiednich środków transportu. Potrzebę tę wzmagała duża mobilność społeczna, zmiany miejsca zamieszania, migracje wewnętrzne i zewnętrzne. Najtańszy i najbardziej popularny był transport wodny wykorzystujący naturalny wykorzystujący naturalny napęd w postaci prądu wodnego i siły wiatru. Jego znaczenie zwiększała gęsta sieć kanałów śródlądowych, które łączyły większe rzeki i miasta w głębi kraju z portami nadmorskimi. Łączna długość kanałów wodnych i uregulowanych szlaków rzecznych na początku XIX wieku w Anglii wynosiła 6 tys. kilometrów. Aby usprawnić i przyspieszyć transport wodny, zaraz po wprowadzeniu maszyny parowej podjęto próby zastosowania jej do poruszania statków i barek rzecznych. Podjęto też wysiłki, aby przystosować maszynę parową do poruszania pojazdów zastosowanych w transporcie kolejowym. Od dłuższego czasu w transporcie towarowym używano szyn z zastosowaniem trakcji konnej. W 1814 roku George Stephenson zbudował lokomotywę poruszającą się po szynach żelaznych o specjalnym przekroju. Powstała kolej żelazna z lokomotywą parową, a pierwsza linia Stockton – Darlingotn została uruchomiona w 1825 roku. W wyniku upowszechnienia wynalazków technicznych nastąpił wielki wzrost wydobycia węgla kamiennego, a także rozwinęła się produkcja żelaza. W okolicy kopalń i sąsiadujących z nimi hut żelaza, powstało wiele skoncentrowanych zagłębi przemysłowych przemysłu ciężkiego, jaki i lekkiego. Szerokie wprowadzenie maszyn w przemyśle skutkowało szybką koncentracją produkcji. Zmieniła się wielkość przedsiębiorstw, które stawały się fabrykami 12 . wzrost skali wytwórczości oraz wydajności pracy. Wielką rolę w rozwoju gospodarczym odegrała kolej. Jej budowa dała zatrudnienie wielkiej liczbie niewykwalifikowanej sile roboczej. Wzrost zatrudnienia towarzyszył także rozwijającym się hutom i kopalniom, które starały się sprostać rosnącym zamówieniom kolejnictwa. Kolej przewożąc prawie nieograniczoną ilość ładunków, wielokrotnie obniżyła koszty transportu w stosunku do transportu konnego. Wymiana handlowa wewnątrz kraju i w skali międzynarodowej znacznie się zwiększyła. Najbardziej odczuły to miasta portowe, gdzie nastąpił istny wzrost przeładunków. Kolej – umożliwiając szybkie przemieszczanie się ludności – przyczyniła się także do rozwoju wielkich aglomeracji miejskich. W wyniku rewolucji przemysłowej w Anglia stała się pierwszym krajem industrialnym (uprzemysłowionym). Był to nie notowany w historii skok gospodarczy, który spowodował, że Anglia na początku XIX wieku zdecydowanie wyprzedziła resztę świata. Dzięki zwiększeniu wydajności pracy i obniżce kosztów produkcji tanie produkty angielskie były bezkonkurencyjne na rynkach europejskich i światowych. Zmieniła się struktura towarowa angielskiego handlu zagranicznego. Przewaga gospodarcza Anglii umacniała się. Do roku 1830, który uważa się za datę zakończenia rewolucji przemysłowej, dokonało się przejście od kraju rolniczo – przemysłowego do przemysłowo – rolniczego. Industrializacja wyraźnie przyspieszyła tempo wzrostu produktu krajowego brutto. Japońska droga do kapitalizmu. Od początku XVII wieku Japonia realizowała politykę tzw. izolacjonizmu (zamkniętych drzwi dla cudzoziemców), prowadząc do zacofania gospodarczego i utrzymywania anachronicznego ustroju feudalnego. W latach 1868 – 1912, gdy do władzy doszedł cesarz Mutshuito przeprowadzono szereg reform społeczno – gospodarczych: zlikwidowano przywileje stanowe, wprowadzono wolny handel, swobodę działalności gospodarczej i nieskrępowany obrót ziemią, nastąpiło uwłaszczenie chłopów, zreorganizowano i rozbudowano system oświaty), w wyniku, których system feudalny przestał istnieć. W 1871 roku dokonano reformy walutowej wprowadzając jena. Państwo udzielało pomocy wyjeżdżającym na studia zagraniczne, wpierało rozwój przemysłu oraz bankowości. Zbudowano wiele państwowych zakładów przemysłowych, które miały służyć za wzorzec techniczny i organizacyjny ( stocznia w Nagasaki) dla kapitału prywatnego. Zachęcano obcy kapitał do inwestowania, sprowadzono specjalistów z najbardziej rozwiniętych państw. Działania te przyspieszyły rozwój transportu i komunikacji. Szybko rozwijał się przemysł włókienniczy, słabiej początkowo przemysł ciężki, ze względu na konieczność dowozu z zewnątrz węgla i rudy Olbrzymi skok produkcji przemysłowej wynikał z dobrej organizacji pracy i znacznego wyzysku siły roboczej – 14-godzinny dzień pracy, niskie płace, zwłaszcza kobiet i dzieci, co poważnie obniżało koszt wytwórczy. Gospodarka japońska została zmonopolizowana– wielkie wpływy zdobyły rodzinne monopole (np. Mitsubishi). Japonia do wybuchu I Wojny Światowej była jedynym krajem w Azji, w którym została podjęta industrializacja i głębokie reformy. gospodarcze. W efekcie udało się przejść od kraju zacofanego do przemysłów – rolniczego. 13 Przemiany gospodarcze w Europie w II połowie XIX w. Kapitalizm monopolistyczny postęp techniczny i organizacyjny Nowa faza rozwoju przyspieszonego postępu technicznego w świecie przypada na drugą połowie XIX w. I początek XX w. Jest to najbardziej płodny okres w dziejach odkryć technicznych. Po 1870 r. Odnotowuje się dalsze znaczące wynalazki i innowacje , ale zjawiskiem najważniejszym staje się upowszechnienie ich w procesach produkcyjnych, co wprowadziło gospodarki kilku państw na drogę szybkiego rozwoju. Całokształt tych zjawisk zwie się drugą rewolucja przemysłową. W historii gospodarczej określa się to jako rewolucje naukowo – techniczna. Najważniejszymi przejawami drugiej rewolucji przemysłowej były: wykorzystanie nowych źródeł energii: silnika spalinowego i elektryczności; postęp w hutnictwie metali; rozwój chemii teoretycznej i użytkowej ; telekomunikacja; udoskonalenie transportu;zmiany w organizacji produkcji fabrycznej. Energia elektryczna. Znaczącymi osiągnięciami umożliwiającymi praktyczne zastosowanie nowych źródeł energii było zbudowanie prądnicy do wytwarzania prądu oraz silnika elektrycznego wykorzystującego prąd elektryczny . Dynamo użytkowe skonstruował w 1866r. Ernest Werner Siemiens; prądnicę synchronizował –Paweł Jabłoczkow w 1878. Pierwszą hydroelektrownie zbudowano w Appleton w USA w 1882r. Długo trwały prace związane z konstrukcja silnika elektrycznego. Równocześnie opracowano zasady przesyłania i magazynowania energii elektrycznej oraz wykorzystania publicznego i domowego. Najczęściej było zastosowanie elektryczności w telekomunikacji : telegraf, położenie pierwszego podwodnego kabla przez kanał La Manche i przez Atlantyk , wynalazek telefonu , radiotelegraf. Energia elektryczna zrewolucjonizowała metody produkcji, komunikację życie codzienneSilnik spalinowy. W ciągu XIX w. Wielu konstruktorów poświeciło się skonstruowaniu silnika spalinowego wyzwalającego energie mechaniczną na skutek spalania wewnętrznego w cylindrze silnika gazu lub odpowiedniej mieszanki paliwa płynnego. Pierwszą udana konstrukcja na gaz był silnik Francuza Jeana Lenoira; pierwszy silnik benzynowy czterosuwowy skonstruował Carl Benz w 1879 r a silnik wysokoprężny o samoczynnym zapłonie, wykorzystujący ciężkie oleje Rudolf Diesel w 1893 r Hutnictwo. Dalszemu udoskonaleniu podlegało hutnictwo żelaza . Doszło do masowej produkcji taniej stali . Stal zaczęła systematycznie zastępować żelazo kute , walcowane oraz surówkę żelaza w kolejnictwie , budownictwie, przemyśle maszynowym, stoczniowym itp. Elektryczność zastosowano w hutnictwie do otrzymania szlachetnej stali oraz stali stopionej o wyjątkowych walorach użytkowych Chemia. okres II połowy XIX w. Charakteryzował się dynamicznym rozwojem chemii teoretycznej i przemysłu chemicznego. Badania naukowe owocowały odkryciami i innowacjam . Została opracowana metodą otrzymania sody amoniakowej jako surowca do produkcji środków piorących i szkła; w 1875 r ruszyła na skalę przemysłową produkcja kwasu siarkowego; na bazie przetworów węgla rozwinęła się produkcja syntetycznych barwników chemicznych. Produkcja nawozów sztucznych wymuszona potrzebami rolnictwa ruszyła najpierw w Anglii 14 Nawozy azotowe, najcenniejsze dla wzrostu roślin, zaczęto produkować po 1908 r. Pierwsze fabryki powstają od 1912 r. Po 1860 r. Rozpoczęto eksploatację wielkich złóż soli potasowej w Niemczech. W II poł. XIX w zaczęto produkcje sztucznych materiałów: gumy, celuloidu, bakelitu. Rozpoczęła się również wielka kariera ropy naftowej i przemysłu petrochemicznego. Początkowo najważniejsza była produkcja nafty, potem wraz z rozwojem badań nad silnikiem spalinowym – produkcja benzyny , co niepomiernie zwiększyło popyt na ropę i wzmocniło poszukiwanie jej złóż. Po 1870r wielkie postępy zrobiła produkcja farmaceutyków: środków dezynfekcyjnych, antyseptycznych, znieczulających, aspiryny. W wielu dziedzinach został zastosowany wynalazek silnego środka wybuchowego – dynamitu. Transport i komunikacja. Silnik spalinowy umożliwił skonstruowanie samochodu ( automobilu ), który zastąpił mało sprawne pojazdy parowe. Niemcy wynaleźli pojazdy trzykołowe, o bardzo prostej konstrukcji, słabym silniku i małej szybkości. Na początku XX w. w Europie i St. Zjednoczonych pracowało już kilkadziesiąt fabryk samochodów. Konstruowano statki powietrzne – sterowców napełnianych gazem i kierowanych silnikiem spalinowym; zastosowano silnik spalinowy do poruszania urządzenia zwanego aeroplanem ( samolotem ).W transporcie kolejowym trwała era lokomotywy parowej, ale już w 1912 r zbudowano już pierwszą lokomotywę spalinowa, a w 1895 r elektryczna ; poprawiły się warunki bezpieczeństwa i komfort podróżowania. Po 1870 r poważne zmiany zaszły w żegludze morskiej i oceanicznej: budowano wielkie statki stalowe , a zastosowanie turbiny parowej znacząco zwiększyła szybkość jednostek morskich . Elektryczność zrewolucjonizowała komunikację miejską: powstały tramwaje oraz kolejki podziemne – metro ( Londyn 1890 r )Rolnictwo i przemysł spożywczy. Wielki postęp odnotowano w przygotowaniu i przechowywaniu żywności; pierwsze statki chłodnie umożliwiały transport mięsa ; statki chłodnie pozwoliły poszerzać zasięg rybołówstwa.Druga rewolucja przemysłowa spowodowała wielki krok w światowej produkcji przemysłowej. Postęp techniczny spowodował powstanie nowych, dynamicznie rozwijających się gałęzi przemysłu : elektrycznego, naftowego, samochodowego, chemicznego, hutnictwa metali kolorowych.Postęp rewolucji agrarnej zaowocował wzrostem produkcji rolnej na obszarach pozaeuropejskich. Jednocześnie potaniał transport ido Europy zaczęły napływać duże ilości zboża amerykańskiego i rosyjskiego. Spowodowało to długotrwały kryzys agrarny rolnictwa zachodnioeuropejskiego. Charakteryzował się on spadkiem cen na artykuły rolne a tym samym spadkiem opłacalności produkcji rolnej. Starano się intensywniej rozwijać hodowlę, gdyż ceny mięsa kształtowały się korzystniej niż ceny zboża, ale po wprowadzeniu statków i wagonów chłodni konkurencja zewnętrzna były i w tej dziedzinie groźna dla producentów europejskich. Niektóre z krajów europejskich oparły rozwój swego rolnictwa na systemie spółdzielni rolniczej. Spółdzielnie organizując zbyt i przetwórstwo płodów rolnych, broniły indywidualnych producentów rolnych przed skutkami kryzysu gospodarczego i wyzyskiem pośredników Warunki życia codziennego. Okres od 1870 r do pierwszej wojny światowej charakteryzował się wielkim postępem w wielu dziedzinach życia codziennego. Nastąpiło skrócenie czasu pracy, wzrost ochrony socjalnej pracowników, poprawiło się wyżywienie i warunki mieszkaniowe. Głód zachodniej Europy zy 15 czy w Stanach Zjednoczonych przestał być realnym zagrożeniem dla ludzi. Znacznie zmniejszyła się śmiertelność noworodków i przedłużyło się trwanie życia ludzkiego. Nowe wynalazki ułatwiły życie. Pojawiły się pierwsze kinematografy – forpoczty kultury masowej. Robotnicy zyskiwali na wysokości płac, ale nie zaspokajały one ich potrzeb. Wyraźnie poprawiła się sytuacja klas średnich i z ich perspektywy zwykło się ocenić całą epokę. Podkreśla się panujący w europie i Ameryce północnej duch optymizmu, wiary w siebie i wiary we wszechpotęgę nauki i techniki oraz w posłannictwo cywilizacyjne białego człowieka. Życie codzienne ludzi mogło być dzielone między pracę i wypoczynek. Powstają dodatkowe zainteresowania ludzi mających większą ilość wolnego czasu i wyższe dochody: turystyka, pływanie, narty , sport rowerowy Przyczyny i charakter kryzysów w kapitalizmie Manufaktury powstające w epoce feudalizmu stanowiły pierwszą formę produkcji kapitalistycznej. Właściciel przedsiębiorstwa, kapitalista, posiadał środki produkcji-narzędzia, surowce, budynki- i zatrudniał robotników najemnych. Robotnicy nie posiadali nic, oprócz własnej siły roboczej. Podstawą kształtowania wysokości płac były koszty reprodukcji siły roboczej. Wartość wytworzona w procesie produkcji przewyższała płace. Różnica między płacami a wartością wytworzoną , czyli wartość dodatkowa, była źródłem zysku przedsiębiorcy. W kapitalistycznym systemie produkcji powstały warunki rozwoju wielkiej produkcji fabrycznej i zastosowania maszyn. Zwycięstwo kapitalizmu było uwarunkowane istnieniem wolnej siły roboczej, nagromadzeniem kapitałów oraz powstaniem rynków zbytu. Dzieje rozkładu feudalizmu oraz rozwoju systemu kapitalistycznego, to przede wszystkim ewolucja tych trzech podstawowych elementów, ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie na siebie oddziałujących. W kapitalistycznym systemie produkcji istniały olbrzymie możliwości rozwoju sił wytwórczych, jednakże i tu możliwości dalszego postępu były ograniczone. Prywatna własność środków produkcji oraz fakt, że motorem rozwoju gospodarczego była pogoń przedsiębiorców za zyskiem, nadawały anarchiczny charakter życiu gospodarczemu. Wzrost produkcji natomiast miał charakter cykliczny, przerywany okresami kryzysów. Niemożliwe stało się świadome kierowanie procesami gospodarczymi w skali całego społeczeństwa. Z istnieniem zasadniczych różnic ekonomicznych i społecznych między podstawowymi klasami społecznymi-burżuazją i proletariatem- wiązało się też zagrożenie istniejącego systemu i perspektywa dalszych zmian. W epoce kapitalizmu gospodarka drobnotowarowa stanowi margines produkcji przemysłowej, zachowała zaś nieco większe w krajach słabiej rozwiniętych. Dużą rolę natomiast odgrywała w rolnictwie, jako drobna gospodarka chłopska. Procesy rozwarstwienia wsi prowadziły do powstawania warstwy kapitalistów wiejskich i równoczesnego proletaryzowania się większości posiadaczy drobnych gospodarstw rolnych. Produkcja drobnotowarowa zachowuje także pewne znaczenie we wstępnym okresie formacji socjalistycznej Wpływ I wojny światowej na gospodarkę Wojna jako konflikt zbrojny między państwami, narodami czy grupami społecznymi jest zjawiskiem społecznym, które towarzyszy dziejom ludzkości w czasie i przestrzeni. Ekonomiczne aspekty wojen dały o sobie znać od początku ery nowożytnej wraz z początkami europejskiej ekspansji kolonialnej oraz postępem w sztuce wojowania 16 Początkowo miały one charakter zdobywczy, wspomagały handel zewnętrzny („wojny handlowe”) i pozwalały akumulować bogactwa. Jednakże z biegiem czasu stawały się coraz bardziej kosztowne, coraz bardziej niszczące, zakłócające życie społeczne. Skutki wojen miały również charakter nasilający się, tak w zakresie strat ludzkich, jak i materialnych.Po 1870r. nasiliły się sprzeczności polityczne i ekonomiczne między głównymi mocarstwami. Głównie chodziło tu o terytoria tych państw, m.in. Anglia, Niemcy, Rosja, Japonia czy Austro-Węgry; oraz ich dostęp do morza. Toczyło się w tej sprawie wiele sporów. W końcu XIXw. Rzesza Niemiecka rozpoczęła intensywne zbrojenia, ca zagroziło Wlk. Brytanii złamaniem jej tradycyjnego monopolu na władztwo na oceanach świata. Odpowiedziała ona również podjęciem forsownych zbrojeń. Powstały sojusze polityczno0militarne: w 1882r. Trójprzymierze ((Niemcy, Austro-Węgry, Włochy) i w 1904r. Ententa (Francja, Wlk. Brytania). Niemcy zostały okrążone. Rozpoczęła się wojna trwająca 4 lata (1914-1918). Była ona zjawiskiem wyjątkowym w dotychczasowej historii wojen, z uwagi na jej:długotrwałośćwielki zasięg geograficzny działań militarnych olbrzymie zaangażowanie sił ludzkich i zasobów materialnych. Światowy charakter wojny polegał nie tyle na prowadzeniu walk w różnych rejonach kuli ziemskiej, ile na zaangażowaniu w niej większości istniejących państw niepodległych. W działaniach wojennych wzięły udział 34 państwa, a 25 pozostałych-formalnie neutralnych-prowadziło wymianę handlową ze stronami walczącymi. I wojna światowa określona jest mianem „wojny maszynowej”, co wiąże się z zastosowaniem wielu całkowicie nowych środków walki oraz z ich masową produkcja. Dużego znaczenia nabrała broń maszynowa i artyleria dalekiego zasięgu. W 1916r. alianci użyli po raz pierwszy czołgów (tanków), a Niemcy zaś gazów trujących. Używano również łodzi podwodnych, torpedowców, lotniskowców oraz maszyn latających (balonów, sterowców do bombardowania). Bardzo duże postępy osiągnięto w łączności. Starcie wojenne było przygotowywane jako krótkotrwałe, jednak przedłużająca się wojna pokrzyżowała te plany. Armiom zaczęło brakować uzbrojenia, a zamówienia składane prywatnemu przemysłowi nie mogły być realizowane natychmiast. Pospiesznie uruchomiony przemysł wojenny wyczerpał w krótkim czasie zgromadzone zapasy surowców i materiałów strategicznych. W przemyśle gospodarka wojenna polegała na konwersji, czyli przestawieniu mocy przemysłu cywilnego na produkcję broni i zaopatrzenia dla wojska. Rosło zatrudnienie w przemyśle zbrojeniowym. W państwach walczących drastycznie zmniejszyła się produkcja węgla i żelaza, brakowało metali kolorowych. Odcięcie dostaw z kolonii załamało przemysł włókienniczy. Wojna przyniosła również poważne trudności w rolnictwie krajów walczących, gdyż brakowało siły roboczej oraz koni. Ponadto przemysł maszyn rolniczych i produkcji nawozów sztucznych uległ konwersji (produkcja pojazdów wojskowych i materiałów wybuchowych), import zaś był utrudniony z powodu załamania się handlu międzynarodowego. I wojna światowa doprowadziła do powstania olbrzymich strat ludności, szerzyły się choroby zakaźne, Np. tyfus. Straty materialne dotyczyły przede wszystkim rolnictwa. Zostały zniszczone mosty i linie kolejowe, dewastowano zasoby gospodarcze na skutek dewastacji rabunkowej wojna w dużym stopniu zerwała powiązania handlowe świata, żegluga została sterroryzowana przez ataki łodzi podwodnych. Politycznym skutkiem wojny jest nowa geografia polityczna. W wyniku klęski państw centralnych zostało obalone w Niemczech panowanie Hohenzollernów i powstała Rep. Weimarska. Rozpad Austro-Węgier przyniósł powstanie nowych państw niepodległych: Polski, Czechosłowacji i Węgier. Została zdetronizowana dynastia Habsburgów, Austria została republiką. Wielkie wydatki pieniężne czasu wojny oraz odbudowy powojennej spowodowały trudności walutowe, które objawiły się odchodzeniem od pieniądza złotego i drukowaniem papierowego. Dodatkowa emisja pieniądza rodziła inflację, czyli sytuację, w której ilość pieniędzy w obiegu przewyższała wartość towarów i usług na rynku dla danego kraju. Wtedy spada wartość pieniądza papierowego, pogarsza się sytuacja życiowa pracowników najemnych, wynagrodzenie za wykonana prace po upływie pewnego okresu, kiedy pieniądz już stracił na wartości. Proces inflacji dotknął przede wszystkim Niemcy, Austrię i Węgry, państwa bałkańskie i Polskę. 17 18 Wpływ drugiej wojny światowej na gospodarkę Po podboju Czechosłowacji Hitler wypowiedział 28 marca 1939 roku pakt o nieagresji z Polską i przygotowywał się do wojny. Niemcy były natomiast nie tylko znakomicie uzbrojone, ale zabory terytorialne 1938 roku i początku 1939 roku powiększyły ich potencjał o przemysł austriacki i czeski. Siły militarne Związku Radzieckiego były osłabione i na razie Stalin nie traktował poważnie rozmów wojskowych z Francją i Wielką Brytanią latem 1939 roku w sprawie utworzenia koalicji antyhitlerowskiej. Dyplomacja radziecka przyjęła za to propozycję Hitlera o zawarciu paktu o nieagresji (23 sierpnia 1939 rok – pakt Ribbentrop – Mołotow). Skutkiem wojny były wielkie straty wśród ludności oraz olbrzymie straty militarne. Oznaczało to dla niektórych państw (Niemcy) pełne wyczerpanie zasobów ludzkich zdolnych do służby wojskowej. Militarne zaangażowanie części państw powiększone byłoprzez istnienie regulacji, nieraz bardzo liczebnej partyzantki.Technika wojenna osiągnęła wysoki stopień nowoczesności. Główną rolę odegrały: lotnictwo bombardujące dalekiego zasięgu, lotnictwo myśliwskie oraz broń pancerna, okręty podwodne i lotniskowe. Pod koniec wojny Stany Zjednoczone użyły dwóch bomb atomowych, co otworzyło w wojskowości erę nuklearną. Po raz pierwszy na wielka skalę działania wojenne zostały skierowane na zniszczenie zaplecza gospodarczego przeciwnika i wielkich miast. Użyta została także broń rakietowa. Wszystkie powyższe czynniki wywołały w gospodarce państw walczących skutki znane już z pierwszej wojny światowej, tyle że teraz uległy one zwielokrotnieniu. Potrzeby materialne frontów prowadziły do powoływania systemów gospodarki wojennej, które miały zapewnić zwycięstwo przez uzyskanie przewagi militarnej nad przeciwnikiem. Środkami realizacji tego celu były: maksymalna produkcja wojenna 9broni i zaopatrzenia armii) gromadzenie niezbędnych surowców strategicznych mobilizacja siły robocze (dla potrzeb frontu i produkcji wojennej) przedstawieniu gospodarki na tory wojenne (tzw. konwersja) towarzyszył interwencjonizm państwowy, przekształcający się w gospodarkę kierowaną Niemcy Hitlerowskie i Wielka Brytania W okresie 1939 – 1941 III Rzesza odnotowała poważny wzrost potencjału ekonomicznego na skutek aneksji i eksploatacji gospodarczej ziem podbitych i uzależnionych. Według przyjętej doktryny tzw. Wieloobszarowej gospodarki obszar Niemiec miał być przemysłowym centrum Europy. Inne podbite obszary miały natomiast dostarczać surowców, żywności i siły roboczej dla tego centrum. Do końca 1941 roku ludność Rzeszy nie odczuwała ciężarów prowadzonej wojny. Zdobycie olbrzymich terytoriów rolniczych spowodowało nawet polepszenie sytuacji żywnościowej w porównaniu z 1939 roku. Niepowodzenie planów wojny błyskawicznej przeciw ZSRR w grudniu 1941 roku zdecydowało o nasileniu produkcji wojennej Rzeszy. Po klęsce stalingradzkiej rząd hitlerowski ogłosił tzw. Wojnę totalną. Oznaczało to, że każdy dorosły obywatel zobowiązany był bądź do służby w wojsku, bądź do pracy na rzecz frontu. Ograniczona została drastycznie produkcja dla celów cywilnych, przemieszczono robotników z zakładów cywilnych do zakładów zbrojeniowych, wprowadzono przymus pracy. Ten wysiłek spowodował, że produkcja zbrojeniowa Niemiec w końcu 1943 roku przekraczała czterokrotnie poziom z końca 1939 roku. Nie uchroniło ich to jednak od niepowodzeń na wszystkich frontach, gdyż kraje sprzymierzone produkowały jeszcze szybciej i więcej. Wraz z utratą krajów okupowanych i zacieśnieniem się wokół Niemiec pierścienia wojsk koalicyjnych poczęło brakować surowców. W czasie wojny nastąpił nieunikniony konflikt między potrzebami sił zbrojnych i przemysłu wojennego. Chcąc zatem powiększać armię należało zatrudnić w gospodarce obcą siłę roboczą. Reżim hitlerowski zastosował metody pracy przymusowej w rolnictwie i w fabrykach. Pracowali tam robotnicy z krajów okupowanych, jeńcy wojenni, więźniowie obozów koncentracyjnych. W końcu 1944 roku na potrzeby Rzeszy pracowała, często w nieludzkich warunkach, olbrzymia armia pracowników przymusowych. Niemcy werbowali robotników również z krajów neutralnych, ale nie zdecydowali się na mobilizację do pracy i armii kobiet. Od połowy 1944 roku przemysł Niemiec uległ dezorganizacji; załamała się produkcja zbrojeniowa. Naloty alianckie przynosiły nie tylko wielkie straty, ale także negatywnie wpływały na morale ludności. Ostateczna klęska militarna Rzeszy, w następstwie tak daleko posuniętej destrukcji gospodarki, była nieunikniona. Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill stworzył gabinet wojenny, który opracował program przyspieszonej militaryzacji gospodarki. Przede wszystkim przestawiono na tory wojenne przemysł: na dużą skalę ruszyła produkcja czołgów, samolotów i łodzi podwodnych. Wyspy chronione były przed bezpośrednią inwazją wroga, ale bardzo słabym punktem gospodarki brytyjskiej było uzależnienie od dostaw surowców i żywności drogą morską z kolonii. Straty angielskie były początkowo bardzo duże, ale konsekwentna rozbudowa floty wojennej i zastosowanie metody konwojów przyczyniły się do utraty niemieckiej przewagi i zapewnienia ciągłości dostaw z terytoriów zamorskich. Niezależnie od zaopatrzenia zewnętrznego rozwinięto na wyspach intensywnie rolnictwo, głównie kosztem pastwisk, ale także parków miejskich i pól golfowych. Efekty tych poczynań były znaczące: podwojono uprawę zbóż i ziemniaków. W sumie sytuacja żywnościowa Anglików uległa jedynie nieznacznemu pogorszenie w porównaniu z okresem przedwojennym 19 Wielkiego wysiłku dokonano w dziedzinie mobilizacji siły roboczej: zwiększono długość dnia roboczego, przenoszono robotników do zakładów przemysłu wojennego, zatrudniono masowo kobiety. Wojna wyraźnie pogorszyła sytuację Wielkiej Brytanii w handlu zagranicznym. Wzrosło zadłużenie kraju i to zarówno wewnętrzne jak i zagraniczne. Imperium brytyjskie dość wyraźnie uzależniło się od gospodarki amerykańskiej: pozbywało się na jej rzecz inwestycji zamorskich, rezerw złota, traciło rynki zbytu.Podobieństwami między gospodarką Niemiecką a Wielkiej Brytanii jest skupienie się na przemyśle wojennym, wszystkie poczynania skierowane były w tym kierunku. Zaczęto zatrudniać bardzo dużo osób nawet przenoszono z innych instytucji do fabryk wojennych, zaczęto zatrudniać kobiety. Kolejnym podobieństwem jest pogorszenie sytuacji żywnościowej, gospodarki zagranicznej i wewnętrznej. Natomiast różnicami między tymi dwiema gospodarkami jest to, że Wielka Brytania zaczęła powoli skupiać się na rolnictwie a Niemcy niestety nie. Wielka Brytania zaczęła się zadłużać i tracić swój kapitał a Niemcy skupiali się na swojej gospodarce albo brali pożyczki. W Wielkiej Brytanii praca nie była przymusowa zostały jedynie zwiększone godziny pracy natomiast w Niemczech był przymus do pracy, zaczęto zatrudniać jeńców wojennych, więźniów obozów koncentracyjnych. W Niemczech skupiano się na rozbudowie armii a w Wielkiej Brytaniinie Plan Marchala i Jego rola w odbudowie i integracji Gospodarczej Europy zachodniej W drugiej połowie roku 1947 większość krajów Europy Zachodniej - z wyjątkiem Niemiec- odzyskała przedwojenny poziom produkcji przemysłowej Ale, oczywiście, przedwojenny poziom produkcji bynajmniej nie był zadawalający. Co więcej, zima 1946-1947 była wyjątkowo surowa, a po niej w dużej części Europy nastąpiła susza i zbiory płodów rolnych w 1947 roku były najgorsze od początku stulecia. Najwyraźniej więc wiele jeszcze pozostało do zrobienia. W warunkach chaosu walutowego i finansowego panującego w latach trzydziestych prawie wszystkie kraje europejskie i wiele pozaeuropejskich wprowadziły kontrolę dewizową. Inaczej mówiąc, walutę takiego kraju można było wymieniać na inną tylko po uzyskaniu zezwolenia wydawanego przez władze walutowe. Musiało temu towarzyszyć bilateralne równoważenie wymiany towarowej- co poważnie zmniejszało wolumen tej wymiany. Stosowanie tych form kontroli, do których dodawano różne inne, było podczas wojny koniecznością. Po wojnie wydawało się, że wszelkiego rodzaju niedobory- żywności, surowców, części zamiennych itd.-dyktują potrzebę dalszego stosowania kontroli. Niedoborom można było zaradzić, wykorzystując tylko źródła zamorskie- głównie północno- i południowoamerykańskie- ale wymagało to posiadania dolarów na opłacanie takich zakupów - a głównym niedoborem występującym w Europie był właśnie brak dolarów. Wspomniana pomoc amerykańska przyczyniła się do złagodzenia niedoboru dolarów w pierwszych dwóch latach powojennych. Ponadto Stany Zjednoczone i Kanada wspólnie udzieliły Wielkiej Brytanii w grudniu 1945roku pożyczki w wysokości 5mld dol. Pomogło to nie tylko gospodarce brytyjskiej, ale i gospodarce innych krajów Europy, ponieważ pieniądze te zostały między innymi wykorzystane na import towarów z innych państw kontynentu. Jednakże pod koniec wiosny 1947 roku zaczęło być jasne 20 że grozi załamanie tuż powojennego ożywienia gospodarczego. Co więcej, nasilająca się ,,zimna wojna,, między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR oraz rola partii komunistycznych na scenie politycznej kilku krajów zachodnioeuropejskich- zwłaszcza Francji i Włoch - wzbudziły we władzach państwowych Ameryki niepokój o stabilność polityczną Europy Zachodniej. Dnia 5 czerwca 1947 roku generał George C. Marshall którego prezydent Harry Truman mianował sekretarzem stanu, wygłosił swe pierwsze podczas sprawowania tej funkcji przemówienie, w którym zakomunikował, że jeśli państwa europejskie przedstawią jednolity, spójny wewnętrznie wniosek o pomoc amerykańską, to rząd USA odniesie się do tego wniosku z sympatią. Był to początek tak zwanego planu Marshalla. Wciąż jeszcze trzeba było przekonywać społeczeństwo i Kongres Stanów Zjednoczonych ,że w ich interesie leży udzielenie Europie pomocy gospodarczej . Rząd Trumana podjął w tym celu zakrojoną na dużą skalę akcję przekonania członków Kongresu i ten wiosną 1948 roku uchwalił ustawę o pomocy dla zagranicy , wprowadzającą Program Odbudowy Europy (ERP ) i zarządzającą jego realizacją Administrację Współpracy Gospodarczej ( ECA ) Jednocześnie w samej Europie nie było pełnej jednomyślności co do celów tego programu . Przedstawiciele Wielkiej Brytanii wiązali swe nadzieje raczej z uzyskaniem od USA większej pomocy bilateralnej niż z pomocą przekazaną za pośrednictwem jakiejś organizacji ( zapewne Rosjanie opuścili wstępną konferencję z podobnego powodu –oni również liczyli , na próżno , na pomoc bilateralną ). Francuzi czuli się nie swojo z powodu przyszłej roli Niemiec w organizacjiniezależnie od tego , jaki ta organizacja miałaby kształt .Również mniejsze kraje miały własne powody do troski . Niemniej kiedy Kongres uchwalił wspomnianą ustawę , CEEC przekształciła się w Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej ( OEEC ), która wspólnie z ECA rozdzielała pomoc amerykańską . Członkowie OEEC wykładali też we własnej walucie równowartość otrzymanej pomocy i pieniądze te również rozdzielano za zgodą ECA .W sumie –łącznie z pomocą nadzwyczajną , udzieloną w końcu 1947 roku Francji , Włochom i Austrii – ECA przekazała Europie do początku 1952 roku pomoc gospodarczą USA w wysokości około 13 mld dol. W postaci pożyczek i darowizn . Umożliwiło to krajom OEEC import ze strefy dolarowej tych surowców i towarów , których było im brak .Niemal jedną trzecią ( 32,1 % ) tego importu stanowiły : żywność , pasze i nawozy sztuczne .Były one sprowadzane zwłaszcza w pierwszym roku realizacji programu . Potem priorytet uzyskały dobra inwestycyjne , surowce i paliwa – umożliwiające odbudowę europejskiego przemysłu i ponowne podjęcie przezeń eksportu . Tymczasem włączono zachodnie Niemcy do Programu Odbudowy Europy .Początkowo –w 1948 roku – pomoc przeznaczoną dla zachodnich stref okupacyjnych odbierały i rozdzielały amerykańskie władze wojskowe . Później pozwolono zachodnim krajom związkowym Niemiec wybrać członków Zgromadzenia Konstytucyjnego i w maju 1949 roku powstała Republika Federalna Niemiec . Związek Radziecki , nie chcąc być gorszy wkrótce potem utworzył tak zwaną Niemiecką Republikę Demokratyczną , a we wrześniu 1949 roku zniósł blokadę Berlina . Wobec pełnego włączenia Niemiec Zachodnich do OEEC i planu Marshalla można było uznać odbudowę gospodarczą zachodniej Europy za zakończoną 21 . ale przyszłość miała przynieść jeszcze większe niespodzianki . Plan Marshalla obowiązywał do roku 1952 ; odniósł sukces przekraczający oczekiwania wielu objętych nim krajów , a także niektórych jego twórców . Wbrew jednak nadziejom pewnych ludzi nie doprowadził do utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy . Pozostało tez jeszcze wiele poważnych problemów . Ale , poza tym , że Europa nie tylko wróciła do zdrowia , lecz przekroczyła swój przedwojea swój przedwojekcji , nadal działała OEEC i inne nowo utworzone instytucje , pobudzające jej gospodarkę do bicia rekordów .Jedną z najważniejszych nowych instytucji była Europejska Unia Płatnicza ( EPU ) .Jak już wspominaliśmy , w latach bezpośrednio powojennych jedną z najważniejszych przeszkód we wzroście handlu był niedobór obcych walut – zwłaszcza dolarów – i wynikająca stąd konieczność równoważenia wymiany handlowej na zasadach bilateralnych. Podjęto pewne próby pokonania tej przeszkody , ale nie były one zbyt efektywne . W końcu , w czerwcu 1950 roku , państwa OEEC , wykorzystując amerykańską dotację w wysokości 500 mln dol., utworzyły EPU . To pomysłowe rozwiązanie umożliwiło swobodny handel multilateralny wewnątrz OEEC . Prowadzono dokładne rachunki wewnątrz europejskiej wymiany handlowej i co miesiąc dokonywano podsumowań i rozliczeń . Salda ujemne poszczególnych państw zapisywano w ciężar rachunku centralnego , a jeśli deficyt był duży , to dany kraj musiał pokryć jego część w złocie lub w dolarach . Z drugiej strony saldo dodatnie zapisywano na dobro danego kraju – jeśli było wysokie , dostawał on jego część w złocie lub dolarach i mógł w ten sposób zwiększyć swój import z tak zwanych obszarów twardo dewizowych ( głównie ze strefy dolarowej ) .Stwarzało to krajom OEEC bodźce do eksportowania towarów do innych krajów OEEC i zmniejszania zależności od Stanów Zjednoczonych i innych dostawców zamorskich .Wyniki były niezwykle efektywne . Przez mniej więcej dwadzieścia lat po utworzeniu EPU obroty handlu światowego rosły średnio o 8% rocznie – co było rekordem historycznym, jeśli nie liczyć krótkiego okresu po zawarciu układów handlowych w latach sześćdziesiątych XIX wieku . Oczywiście , większość tego wzrostu wystąpiła w Europie – zarówno w handlu między państwami europejskimi , jak i w handlu między nimi a krajami zamorskimi .EPU odniosła takie sukcesy , że dzięki nim oraz ogólnemu rozwojowi handlu światowego kraje OEEC mogły w 1958 roku przywrócić wymienialność swych walut i pełnią multilateralność handlu . W 1961 roku OEEC przekształciła się Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju ( OECD ) , do której przystąpiły też Stany Zjednoczone i Kanada ( a później Japonia i Australia ) . Jest to organizacja państw najwyżej uprzemysłowionych , mająca koordynować pomoc dla krajów niedostatecznie rozwiniętych , dążyć do uzyskiwania porozumień w sprawach polityki makroekonomicznej i omawiać inne problemy interesujące jej członków . W ciągu 4 lat państwa uczestniczące w planie otrzymały pomoc ogólną liczbę ponad 13mlddolarów. W konsekwencji w państwach objętych planem gospodarka przekroczyła średnio poziom o 35% w porównaniu z sytuacją sprzed wojny, produkt narodowy o 15%. Plan Marshalla rozpoczął proces konsolidacji Zachodu, powstrzymał wpływy komunistów w społeczeństwie zachodnioeuropejskim, zażegnał konflikty społeczne, doprowadził do wzrostu napięcia między dwoma 22 blokami, która toczyła się na polu militarnym w Azji ( wojny w Korei , Indochinach), politycznym (przejęcie w Czechosłowacji władzy przez komunistów, utworzenie, utworzenie Kominformu, utworzenie 17 marca 1948r. w Brukseli Unii Zachodniej-Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg), i ideologicznym. Gospodarka ZSRR po II wojnie, źródła słabości i krachu Związek Radziecki poniósł największe- w liczbach bezwzględnych - straty ze wszystkich państw uczestniczących w wojnie. Oszacowania liczby zabitychżołnierzy i ludności cywilnej- wahają się od co najmniej 10 mln do ponad 20 mln. 25 mln zostało pozbawionych dachu nad głową. Zniszczone zostały duże obszary najżyźniejszych ziem uprawnych na i część regionów najbardziej uprzemysłowionych. Według ocen oficjalnych zniszczeniu uległo 30% przedwojennego majątku. Mimo tych cierpień ludności Związek Radziecki stał się na świecie powojennym jednym z dwóch super mocarstw. W przeliczeniu dochodu na jednego mieszkańca był krajem biednym, ale mógł odgrywać rolę supermocarstwa dzięki ogromnemu obszarowi i wielkiej liczbie ludności. By odbudować zniszczoną gospodarkę i dalej rozwijać produkcję, rząd zainicjował w 1946roku czwarty plan pięcioletni. Podobnie jak to było z poprzednimi planami, nacisk położono na przemysł ciężki- ale tym razem szczególną uwagę poświecono energii atomowej. Nowy plan wykorzystywał też na dużą skalę reparacje w naturze i daniny składane przez dawne państwa Osi i nowe kraje satelickie ZSRR. Stalin, potężniejszy niż kiedykolwiek, wprowadził w latach tuż powojennych zmiany w najwyższych władzach państwowych i gospodarczych. Zmieniona w 1946r.konstytucja zastąpiła Radę Komisarzy Ludowych Radą Ministrów, której przewodniczącym-lub premierem- został Stalin. W ministerstwach nadzorujących przemysł i rolnictwo przeprowadzono drastyczną czystkę personelu uzasadnianą jego niekompetencją i skorumpowaniem. Stalin zmarł w 1953roku. Po dwóch latach kolektywnego kierownictwa i zmiennych sojuszy między najwyższymi przywódcami partii komunistycznej dominującą pozycję uzyskał Nikita Chruszczow, który odziedziczył po Stalinie funkcję pierwszego sekretarza partii. Mimo zmiany kierownictwa i paru powierzchownych reform podstawowy charakter radzieckiego systemu gospodarczego nie uległ zmianie. W 1955 roku rząd ogłosił ,,wykonanie,, kolejnego planu pięcioletniego i zainicjował plan następny-chociaż wysocy przedstawiciele władz uskarżali się na powszechną niesprawność i niewykonywanie produkcyjnych zadań planu przez jedną trzecią przedsiębiorstw przemysłowych. Przemysł ciężki nadal zwiększał produkcję, ale nie udało mu się zrealizować zadeklarowanego przez władze zamiaru prześcignięcia przemysłu amerykańskiego. Produkcja dóbr konsumpcyjnych, nadal pozostawała w tyle i konsumentów wciąż nękały niedobory towarów i ich niska jakość.Rolnictwo radzieckie niemal przez cały okres powojenny przeżywało nieustanny kryzys, mimo ogromnych wysiłków rządu zmierzających do podniesienia jego produkcyjności. System gospodarstw kolektywnych nie stwarzał chłopom dostatecznych bodźców. W rezultacie skupiali swą energię na uprawie niewielkich działek prywatnych o powierzchni do pół hektara, które pozwolono im zachować. 23 Cześć uzyskiwanych z tych działek plonów chłopi mieli prawo sprzedawać na rynku. Działki te stanowiły jedynie niewiele ponad 3% ziemi uprawnej kraju, ale wytwarzały aż jedną piątą mleka i jedną trzecią surowego mięsa orz znaczne ilości warzyw i owoców. W 1954 roku Chruszczow podjął realizację programu uprawy ,,ziem dziewiczych,, -dużych obszarów stepów radzieckiej Azji. W roku następnym zainicjował plan zwiększenia uprawy kukurydzy, a w 1957 roku ogłosił program prześcignięcia w 1961 roku Stanów Zjednoczonych pod względem produkcji mleka, masła i mięsa. Żadne z tych przedsięwzięć nawet w przybliżeniu nie osiągnęło zamierzonych celów. Mimo grożenia karami i masowymi zwolnieniami urzędników rolnych Chruszczow i jego planiści nie mogli przezwyciężyć złej pogody, zbiurokratyzowanego zarządzania, niedoboru nawozów sztucznych, a przedewszystkim braku entuzjazmu chłopów. Charakterystyczną cechą codziennego życia ZSRR nadal był niedostatek żywności . Rosja, niegdyś eksportująca zboże, zmuszona była w latach sześćdziesiątych importować je z krajów zachodnich (z Australii, Kanady i USA) i płacić za nie złotem.W styczniu 1949 roku, po wstępnych sukcesach Programu Odbudowy Europy, Związek Radziecki utworzył Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej(RWPG),próbując ukształtować spójniejszą unię gospodarczą swych wschodnioeuropejskich satelitów. Organizacja ta obejmowała Albanie, Bułgarie, Rumunię, Węgry, Czechosłowacje, Polskę i Niemcy Wschodnie. Oficjalnie jej celem miała być koordynacja rozwoju gospodarczego krajów komunistycznych i promowanie efektywniejszego podziału pracy między nimi, w rzeczywistości Związek Radziecki wykorzystał ją do zwiększenia uzależnienia gospodarczego swych satelitów. Nie rozwijanojak to się działo w Europie Zachodniej- systemu handlu multilateralnego i większość wymiany handlowej zarówno ze Związkiem Radzieckim, jak i między pozostałymi krajami nadal odbywała się na zasadach bilateralnych. Odbudowa zniszczeń wojennych. Skala zniszczeń wojennych na terytoriach Związku Radzieckiego była ogromna. Zniszczonych zostało ponad 1710 miast i osiedli, ponad 70tys. wsi i ponad 32tys.przedsiębiorstw przemysłowych. Pod koniec wojny produkcja surówki żelaza spadła do poziomu z lat 1933-1935, traktorów zaś do poziomu z 1930r. Produkcja artykułów konsumpcji spadła o 41%, a liczba zdolnych do pracy w kołchozach była w 1946r. o 29% niższa niż w 1940r. Na południu Rosji w 1945 r. tylko w połowie istniejących kopalń prowadzono wydobycie węgla. Tragiczna była sytuacja mieszkaniowa nie tylko w miastach, lecz także na wsiach. Na domiar złego wielka susza latem 1946r. zniszczyła zbiory na Ukrainie, w Mołdawii. Wprowadzono przydziały kartkowe żywności (obowiązujące do końca 1947r.).Czwarta pięciolatka ( 1946-1950) poświecona była powojennej odbudowie kraju. Do czynników ułatwiających odbudowę należy zaliczyć rozbudowę w okresie wojennym nowych okręgów przemysłowych (za Uralem i w Azji Środkowej), powiększenie terytorium państwa, wykorzystanie reparacji wojennych (wywóz zakładów przemysłowych z terenu stref okupacyjnych w Niemczech i w Austrii) oraz siły roboczej jeńców wojennych( 1,7mln niemieckich i 0,3 mln z krajów sprzymierzonych z Niemcami). Do końca 1946r. zakończył się proces rekonwersji przemysłu, w 1948r. zaś poziom produkcji przemysłowej osiągnął stan z 1940r.Wydobyto w tym roku 250 ton węgla kamiennego (w 1940r. -166 mln ton), 35,4 mln ton 24 . ropy naftowej (w 1940r.- 31mln ton), uzyskano 25,4 mln ton stali (w 1940r.18,3 mln ton), 82 mld KWh energii elektrycznej (w 1940r. 49mld KWh). Przy końcu pięciolatki (1950) produkcja przemysłowa była o 73% wyższa niżw 1940r. Słaby natomiast rozwój rolnictwa, głównie z powodu braku ludzi, sprzętu, siły pociągowej, maszyn oraz środków na inwestycje. Dopiero w 1952r. powierzchnia upraw osiągnęła poziom z 1940r. Władze konsekwentnie realizowały program kolektywizacji na terenie republik nadbałtyckich oraz w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi. Piąta pięciolatka(1951-1955) Plan ten realizowano w sytuacji wyjątkowego napięcia w stosunkach międzynarodowych. Położono zatem nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego, maszynowego i zbrojeniowego. Rozbudowywano okręgi przemysłowe Syberii, Azji Środkowej oraz terenów północnych. Obowiązywała zasada autarkii gospodarczej wymuszona stosowaniem przez Zachód embarga strategicznego. Podejmowane były wielkie przedsięwzięcia inwestycyjnie, zmierzające do ,,przekształcenia przyrody,,: wielki kanał Wołga-Don z systemem elektrowni, gigantyczne prace nawadniające na Ukrainie i w Turkmenii, masowe zalesienie itp. Od 1954r. zagospodarowani tzw. tereny dziewicze, które w przyszłości powiększyły areał uprawny ZSRR o 36 mln hektarów. Utrzymywał się nadal niedobór żywności: w 1953r. zebrano 83 mln ton zboża, co jedynie o 3 mln ton przekroczyło poziom zbiorów z 1913r,; tymczasem liczba ludności zwiększyła się w tym okresie o 25%, w tym liczba ludności miejskiej wzrosła z 28 mln do 85 mln. Nowa ekipa, rządząca po śmierci Stalina, zmuszona byłą do podjęcia działań takich, jak:skrócenie tygodnia roboczego, zwiększenie płacy minimalnej oraz przyspieszenie budownictwa mieszkaniowego.Blok radzieckiRada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Integracja ekonomiczna państw bloku radzieckiego, związana z powstaniem i funkcjonowaniem RWPG, była w latach 1950-1980 mało skuteczna. Przyczyny tego tkwiły z jednej strony w stosowaniu przez państwa zachodnie embarga na wymianę handlową z krajami wschodnimi, szczególnie w okresie ,,zimnej wojny,, z drugiej zaś- w polityce gospodarczej realizowanej przez te kraje pod wpływem Związku Radzieckiego.Zakładano oparcie rozwoju gospodarczego na własnych zasobach, nie doceniano handlu zagranicznego, rozwijano praktycznie wszystkie gałęzie przemysłu, bez względu na ograniczenia wynikające z niedostatku kwalifikowanej siły roboczej, bazy surowcowej czy rynków zbytu. Taki model gospodarki odegrał istotną rolę w odbudowie powojennej, przyspieszeniu wzrostu gospodarczego i zmianie struktury gospodarczej państw Europy Wschodniej. Natomiast odsuwał on te państwa od udziału w międzynarodowym podziale pracy i wytworzeniu rozwiniętych form specjalizacji wytwórczej. Szczególnie negatywne znaczenie miał brak wymienialnej waluty (państwa zachodnie wprowadziły wymienialność swoich walut w 1958r.) W końcu lat pięćdziesiątych państwa członkowskie RWPG zwróciły uwagę na konieczność rozwinięcia specjalizacji; w 1958r. opracowano zasady międzynarodowego podziału pracy w ramach RWPG. Miano koordynować plany gospodarcze i zawierać długofalowe umowy handlowe, ale pozostawiano w mocy wszystkie dotychczasowe ograniczenia integracyjne(monopol państwowy w dziedzinie walutowej i handlu zagranicznego, brak wspólnej waluty-jej roli nie mógł spełnić tzw. rubel transferowy stosowany w rozliczeniach handlowych). 25 Postęp integracji były więc- w porównaniu z integracją zachodnioeuropejskąznikome. Ponowna próba zreformowania współpracy państw realnego socjalizmu w ramach RWPG podjęta została na początku lat siedemdziesiątych. W 1971r. uchwalony został Kompleksowy program dalszego pogłębiania i doskonalenia współpracy i rozwoju socjalistycznej integracji krajów członkowskich RWPG,,. Przewidziano w nim m.in realne kursy walut i ich wymienialność. Program ten - mimo olbrzymiej rozbudowy aparatu RWPG nie został wprowadzony w życie. Organizacja ulegała zbiurokratyzowaniu, decydujący głos w podejmowaniu decyzji miał wciąż ZSRR, a brak reform wewnętrznych w krajach socjalistycznych powodował również niereformowalność RWPG Współczesne problemy i dylematy gospodarcze krajów Trzeciego Świata. W latach pięćdziesiątych zachodnia publicystyka( najwcześniej francuska) wprowadziła to pojęcie na określenie krajów, które nie należą ani do świata pierwszego-kapitalistycznego, ani do świata drugiego-socjalistycznego (komunistycznego).Były to kraje słabo rozwinięte gospodarczo, a większość z nich stosunkowo niedawno uzyskała niepodległość w wyniku procesu dekolonizacji. Organizacja Narodów Zjednoczonych zastosowała ten termin w latach- 1955-1965-właśnie w odniesieniu do krajów, które wyzwoliły się z pod panowania kolonialnego i były przyjmowane do tej organizacji. W latach siedemdziesiątych upowszechnia się termin- kraje rozwijające się, który wskazuje na różnice poziomów i etapów rozwoju społeczno-gospodarczego ok. 100 państw świata w stosunku do krajów rozwiniętych Podstawowym czynnikiem wyróżniającym kraje rozwijające się jest wysokość produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca ( PKB per capita).Również w obrębie samych krajów rozwijających się zachodzi głębokie zróżnicowanie. Wyróżnia się wśród nich: 1) kraje najuboższe- o najniższym poziomie dochodu na 1 mieszkańca, gł. kraje afrykańskie(Mozambik, Tanzania, Etiopia)i azjatyckie( Bangladesz, Laos, Nepal) 2)k. nowo uprzemysłowione- gł. w Azji Wschodniej i Płd. -Wsch. ( Korea Płd., Singapur, Hongkong, Tajlandia ,Malezja, Indonezja) oraz w Ameryce Łac.( Brazylia, Meksyk);przełamały one barierę zacofania ekonomicznego i zanotowały w ostatnich kilkudziesięciu latach gwałtowny rozwój gospodarki; 3) państwa eksporterzy ropy naftowej( Arabia Saudyjska, Libia, Kuwejt, Iran)-finansujące swój wzrost gospodarczy z dochodów ze sprzedaży ropy naftowej. Przyczyny zacofania gosp. Nowo powstałe p. afrykańskie znajdowały się generalnie na bardzo niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego. W ich strukturze ekonomicznej przeważało prymitywne rolnictwo, brak było przemysłu, kapitału, własnej inteligencji, kwalifikowanej siły roboczej, sieci szkolnictwa i infrastruktury. Jedną z dróg rozwoju było przejmowanie struktur pozostałych po okresie kolonialnym i rozwijanie na ich podstawie gospodarki rynkowej. Zmniejszenie dystansu do państw rozwiniętych okazało się jednak zadaniem niewykonalnym. Złożyły się na to wielorakie bariery wzrostu gospodarczego: -ogromnie zacofane rolnictwo, które nie gwarantuje samowystarczalność w dziedzinie wyżywienia ludności, -brak środków (kapitałów) na inwestycje produkcyjne i na rozbudowę infrastruktury, co nie pozwala podjąć ambitnych programów rozwoju przemysłu. -brak. 26 wykwalifikowanej kadry technicznej -niska dochodowość handlu zagranicznego ogranicza możliwość rozwoju gospodarczego i zaciągania kredytów zagranicznych Gospodarcze podstawy roli Stanów Zjednoczonych we współczesnym świecie Kolonie amerykańskie podporządkowane Anglii traktowano jako źródło surowców, podatków i rynek zbytu dla towarów z metropolii. Aby ten stan rzeczy utrzymać, Brytyjczycy zabraniali kolonistom budowania zakładów wytwórczych i rozwijania własnego systemu pieniężnego. Amerykanie w różny sposób starali się ominąć krępujące przepisy, ale skutkowało to represjami ze strony władz. Najbardziej brzemienne w skutkach okazało się wprowadzenie cła na importowaną herbatę. Było to przyczyną do pierwszych ostrzejszych protestów, które miały miejsce w Bostonie (1773 r.), a niebawem (1776 r.) ogłoszenia Deklaracji Niepodległości. Doszło do zwycięskiej wojny z metropolią, która w 1783 r. uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych. Po uzyskaniu niepodległości powstały warunki do głębokich przekształceń w strukturze społeczno-gospodarczej i szybkiego rozwoju gospodarczego. Podstawę wolności gospodarczej zapewniała demokratyczna konstytucja z 1787 r., która utrwalała federacyjny i republikański charakter państwa. W 1792 r. Kongres uchwalił ustawę monetarną, na mocy której uznano dolar za oficjalną monetę urzędową. Gospodarka USA nastawiona została głównie na rozwój rynku wewnętrznego, wymianę towarów między podstawowymi sektorami: przemysłem i rolnictwem. Aby umożliwić rozwój rodzimego przemysłu, zastosowano politykę protekcjonizmu celnego , która chroniła krajowy rynek przed zalewem tanich towarów angielskich. Od 1816 r. rozpoczęto wprowadzanie wysokich ceł ochronnych na większość surowców oraz produktów przemysłowych sprowadzanych do kraju. Wysokie opłaty celne, przyczyniające się do zwiększenia dochodów budżetowych. Dochody te zostały przeznaczone na rozwijanie nowych technologii , oraz na zakupywanie nowych terenów np. ( od Francuzów za 15mln dolarów Luizjanę , od Hiszpanów za 5mln Florydę, od Rosji za 7,2mln Alaskę). Istotnymi czynnikami rozwoju Stanów Zjednoczonych było dużo tempo przyrostu naturalnego i masowy napływ imigrantów z Europy (w latach 1815-1860 przyjechało stąd ok. 5mln osób). Imigranci, będący przeważnie ludźmi młodymi i przedsiębiorczymi, bardzo korzystnie wpłynęli na postęp gospodarczy, zagospodarowując rolniczo nowe obszary. W sumie liczba ludności zwiększyła się z 3,5mln w chwili uzyskania niepodległości do 32mln już w roku 1860. Rozwój przemysłu USA do ok.1815 r. był jeszcze dość powolny, gospodarka wykazywała wciąż sporą zależność od Europy. Rozwój gospodarczy finansowany był w dużym stopniu pożyczkami pieniężnymi z banków angielskich i niderlandzkich. Powstawały pierwsze manufaktury, przeważnie o profilu włókienniczym. W latach 18151840 nastąpił rozwój przemysłu drobnego. Mechanizacja następowała wolno, bazowała na ogół na tanich maszynach angielskich. Przewrót techniczny nastąpił po roku 1840, industrializacja nabrała szybkiego tempa, co obrazuje ponad ośmiokrotny wzrost wydobywania węgla kamiennego i blisko trzykrotne zwiększenie wytopu surówki żelaza. W efekcie już w końcu lat pięćdziesiątych Stany Zjednoczone dołączyły do grona potęg przemysłowych świata (w 1860r. 27 Miejsce i rola korporacji transnarodowych w gospodarce światowej. Korporacje to podporządkowane państwu związki zawodowe zrzeszające pracodawców i pracobiorców. System korporacyjny polegał na intensywnym zwalczaniu bezrobocia poprzez zmniejszenie ilości godzin pracy, prowadzenie robót publicznych, zalesianiu, budowie dróg, tuneli, mostów. Głównym celem wzrostu gospodarczego było umocnienie znaczenie polityczno-militarnego. Korporacje transnarodowe to wielkie przedsiębiorstwa, które mając siedzibę w macierzystym kraju, tworzą filię-córki za granicą. W 1928 roku światowe obroty handlowe wzr4osły o 70%, przekroczyły stan przedwojenny. Przed 1929 r. 35% obrotów skupiały państwa europejskie wyłączając ZSRR. Na pierwszym miejscu w Europie była Anglia 10,7% światowego wywozu oraz z importem 15,1%, po Anglii kolejne miejsca zajmowały Niemcy oraz Francja. Na pierwszym miejscu w gospodarcze światowej były Stany Zjednoczone z eksportem 16,1% i importem 12,5%. Głównym ich partnerem handlowym stała się Ameryka Łacińska, kraje azjatyckie a potem Europa. Handel światowy dynamizował rosnący eksport kapitałów w USA, Wielkiej Brytanii, Francji. Ekonomiczne przyczyny pozycji mocarstwowej USA. Pozycja USA we współczesnym świecie Pierwotnym impulsem do długotrwałego wzrostu gospodarczego USA była wojna koreańska. Siłę napędową stanowił przemysł zbrojeniowy, który oddziaływał ożywczo na wiele branż. W 1951r. wskaźnik produkcji surowców strategicznych energii poszły w górę, strategicznych zwiększoną wytwórczością gałęzi przemysłu takich jak: chemiczny, elektromaszynowy, elektroniczny. Po skończonym konflikcie nastąpiła recesja, spowodowana spadkiem wydatków budżetowych na cele militarne i zahamowało inwestycje. Przeciwdziałał temu plan Dwighta Eisenhowera, który zwiększył wydatki na rozbudowę infrastruktury drogowej, budownictwo mieszkaniowe i zasiłki dla bezrobotnych. Koniunkturę w gospodarce amerykańskiej zaczęły nakręcać budownictwo i przemysł samochodowy oraz eksport. Podniesiono płace minimalne, zwiększono dotacje dla rolnictwa. W 1957-1958 znów wystąpiła recesja i Jon Fitzgerald Kennedy wprowadził „Nową Ekonomię”. Program ten przewidywał aktywną rolę rządu w sferze polityki budżetowej, pieniężnej, podatkowej, eksportowej, płacowej i cenowej oraz planowanie w zakresie wykorzystania siły roboczej i kierunków rozwoju regionalnego. Pomagano obszarom gospodarczo zapóźnionym., doinwestowano budownictwo mieszkaniowe ora rozwój transportu publicznego miastach, podniesiono place minimalne. Lyndon Johnson uzupełnił ten plan o program walki z ubóstwem „Wielkie Społeczeństwo”, polegał on na poszerzaniu ochrony socjalnej oraz likwidacji rasowych nierówności. Z drugiej jednak strony rozdęte wydatki federalne spowodowały powstanie deficytu budżetowego wzrost inflacji, czemu towarzyszyło pogorszenie bilansu płatniczego. W 1969r. Richard Nixon chciał walczyć z inflacja, poprzez zmniejszenie podaży pieniądza, ograniczenie wydatków budżetowych, podniesienie podatków. Nie powiodło się, w 1970r. zaczęła się kolejna recesja. Prezydentura Gerarda R. Forda i Jimmy’ego Cartera też nie przyniosła poprawy-to okres trudności gospodarczych: kryzys energetyczny, inflacja, bezrobocie 28 Kolejny prezydent Rondla Regan przeprowadził deregulację gospodarki, zwiększył udział sektora prywatnego przy równoczesnym ograniczeniu zasięgu pomocy społecznej i interwencjonalizmu państwowego. Regan zaostrzył twardą politykę pieniężną. Skutkiem ubocznym było pogłębienie recesji oraz bezrobocia. Administracja Regana dokonała znaczącej korekty w założeniach polityki gospodarczej, wkomponowując w nią narzędzia interwencjonalizmu państwowego. Skierowano znaczne środki na wspieranie budownictwa mieszkaniowego infrastruktury drogowej, a FED obniżył stopę dyskontowa. Obniżono podatek dochodowy i wykreślono z rejestru podatkowego najgorzej zarabiających. Bardzo szybko zaczął rosnąc eksport. Wpłynęła na to innowacyjność i wysoka jakość produktów, a także niski kurs dolara na międzynarodowym rynku walutowym. Dzięki wdrażaniu nowoczesnych technologii upowszechniła się automatyzacja i robotyzacja procesów produkcyjnych. Furorę robił przemysł komputerowy, dzięki któremu uaktywniła się południowo –zachodnia cześć USA. Amerykanie zaczęli wyraźnie dystansować pozostałe kraje wysoko rozwinięte pod względem najnowocześniejszych technologii. Przyczyną niezwykle szybkiego rozwoju gospodarczego Stanów Zjednoczonych było rozległe, zwarte terytorium o dogodnym położeniu geograficznym i korzystnych warunkach klimatycznych i glebowych. Stany Zjednoczone są bardzo dobrze wyposażone w liczne, cenne bogactwa mineralne. Dla rozwoju ekonomicznego Stanów Zjednoczonych istotne znaczenie miał również brak feudalizmu i pańszczyzny oraz dopływ młodej, często wykwalifikowanej siły roboczej z krajów europejskich. Charakterystyczną cechą gospodarki USA jest daleko posunięta koncentracja produkcji i finansów. Stany Zjednoczone są klasycznym krajem monopoli, które kontrolują ogromną większość produkcji i wymiany. Prowadzą one taką politykę nasycania rynków i określania wielkości produkcji, która zapewnia dogodne ceny dla monopoli i utrudnia powstawanie konkurencji. Miarą koncentracji produkcji może być fakt, że przeszło połowa produkcji przemysłowej i zatrudnionych w przemyśle pracowników przypada na zakłady wielkie, zatrudniające więcej niż 500 osób. Stany Zjednoczone są obecnie największym, światowym wierzycielem i eksporterem kapitału. Suma amerykańskich inwestycji zagranicznych, prowadzonych głównie przez wielkie koncerny, jak: „General Motors", „Ford", „Standard Oil", „General Electric", wynosi ponad 300 miliardów dolarów. Są to nakłady przynoszące znaczne zyski, umożliwiające gospodarczą i polityczną kontrolę terenów oraz lokaty kapitału. Do takich obszarów należy przede wszystkim Kanada, Ameryka Łacińska i Europa Zachodnia. W słabo rozwiniętych krajach Afryki i Azji inwestycje amerykańskie dotyczą głównie eksploatacji bogactw naturalnych. Rozwój ekonomiczny Stanów Zjednoczonych nie odbywa się w sposób ciągły, lecz w ramach tzw. cyklu koniunkturalnego, który polega na periodycznie powtarzających się wahaniach podstawowych wielkości gospodarczych: zatrudnienia, produkcji, cen i dochodu narodowego. Kryzysy i recesje gospodarcze mają charakter bądź ogólny, bądź też dotyczą poszczególnych gałęzi gospodarki, np. przemysłu stalowego, węglowego lub rolnictwa. Stany Zjednoczone są najsilniejszym państwem kapitalistycznym największym producentem przemysłowym i jednym z największych producentów w dziedzinie rolnictwa. Jednakże kraj ten wykazuje obecnie mniejszą prężność 29 dynamice rozwoju niż inne kraje, stąd udział Stanów Zjednoczonych w produkcji przemysłowej krajów kapitalistycznych, a także w handlu zagranicznym, wykazuje spadek. Stany Zjednoczone należą do krajów o wysokim dochodzie narodowym, kształtującym się na poziomie ok. 9000 dolarów rocznie na jednego mieszkańca. Podział dochodu narodowego jest wybitnie nierówny, tak np. w 1971 r. według danych statystyki amerykańskiej zarobki 25,5 min osób kształtowały się według norm przyjętych w tym kraju poniżej minimum egzystencji. Są to w ogromnej większości rodziny ludności niebiałej Istota gospodarcza New Dealu w USA Dnia 4 marca 1933 roku na prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki po raz pierwszy wybrano Franklina Delano Roosevelta. Tego samego dnia wygłosił on swoje pierwsze przemówienie inaugurujące objęcie przez niego prezydentury, w którym już zapowiedział walkę z kryzysem zaistniałym pod koniec lat dwudziestych w USA w skutek wielkiego krachu giełdowego z Czarnego Czwartku (24 października 1929 roku). Walka ta nosi nazwę Nowy Ład (ang. New Deal). Jest to program reform ekonomiczno-społecznych wprowadzonych w Stanach Zjednoczonych w latach 1933-39. W latach trzydziestych społeczeństwo amerykańskie cierpiało z powodu biedy, głodu i bezrobocia. Ludzie potracili w ciągu kilku dni cały dorobek swojego życia. Gospodarka kraju znajdowała się w stanie dezintegracji. Uważano wówczas, ze zapaść spowodowana została ciągłą niestabilnością rynku oraz że interwencja rządowa jest niezbędna do stanie dezintegracji. Uważano wówczas, ze zapaść spowodowana została ciągłą niestabilnością rynku oraz że interwencja rządowa jest niezbędna do ustabilizowania i usprawnienia ekonomii. W znaczymy stopniu Nowy Ład polegał na wprowadzeniu do gospodarki interwencjonalizmu państwowego. Głównym założeniemprogramu była aktywna rola administracji państwowej w kształtowaniu polityki,pieniężnej,orazrozwój rodzimych inwestycji. Wśród działań pojętych w ramach programu usprawnienia gospodarkiamerykańskiej wymienić należy między innymi: wprowadzenie robót publicznych w celu zmniejszenia bezrobocia, na które wydano 10 mld dolarów i przy których zatrudniono około 8,5 mln ludzi; były to roboty przy: elektryfikacji wsi, budowaniu mostów, autostrad i dróg, regulacji rzek, zalesianiu terenów , zapewnienie ochrony robotnikom poprzez ubezpieczenia socjalne (Social Security Act z 1935 roku), wprowadzenie zasiłków dla bezrobotnych, rent i emerytur, wspieranie farmerów poprzez odpowiednią politykę cenową i kredytową (np. poprzez przyznawanie niskooprocentowanych pożyczek), rozkręcanie popytu wewnętrznego poprzez system umów zbiorowych gwarantujących minimalne stawki płac, ożywienie eksportu przez odejście od oparcia dolara na złoci i dewaluację waluty , dofinansowywanie z funduszy federalnych wielu przedsięwzięć, wprowadzenie licznych rozwiązań prawnych stabilizujących przemysł, rolnictwo i sektor bankowy , zmienianie profilu produkcji wielu przedsiębiorstw , wprowadzenie także mechanizmów stymulujących tworzenie nowych miejsc pracy , W państwie w czasie trwania słynnych stu dni Roosevelta, to jest okresu liczonego od 9 marca 1933 roku - daty wprowadzenia Nowego Ładu, odzywały się liczne głosy zwolenników 30 wprowadzonego interwencjonalizmu, jak i tych, którzy uważali wolny rynek za lepszy. Osoby nie mające zaufania do wolnego rynku argumentują, ze New Deal był właściwym podejściem, lecz zapaść była na tyle głęboka, że nawet interwencja na wielką skalę nie mogła przezwyciężyć szkód spowodowanych niestabilnością rynku. Z kolei przeciwnicy polityki prezydenta mówią, że kryzys został zarówno spowodowany jak i pogłębiony przez interwencję rządową. Główny argument krytyków Nowego Ładu to olbrzymi wzrost kosztów prowadzenia przedsiębiorstw. W związku z tym znacznie utrudniono zatrudnianie nowych pracowników i inwestowanie w produkcję. Roosevelt cierpliwie znosił krytykę amerykańskich liberałów, którzy kolejne reformy określali mianem antykapitalistycznych, a nawet sprzecznych z konstytucją. Jednakże polityka Nowego Ładu przyniosła prezydentowi znaczną popularność wśród biedniejszych obywateli Stanów Zjednoczonych. Za swoją działalność Roosevelt został wynagrodzony - w 1936 roku wybrano go na drugą kadencję. New Deal jednak nie do końca okazał się wyjściem z sytuacji kryzysowej państwa. Po początkowym ożywieniu gospodarki i zmniejszeniu bezrobocia, już w 1937 roku ponownie zaobserwowano zjawiska kryzysowe. Wzrosło również bezrobocie, ale nigdy już nie przekroczyło rozmiarów z lat 1929-33 31 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI CD Rewolucja neolityczna - istota, przejawy, znaczenie STR 1 Rola gospodarcza pierwszych państw. STR 2 Przyczyny i charakter kryzysów w kapitalizmie STR 16 Klasyczne niewolnictwo w gospodarstwie starożytnej Grecji i Rzymu STR 3 Wpływ pierwszej wojny światowej na gospodarkę STR 16 Wpływ drugiej wojny światowej na gospodarkę STR 18 Gospodarstwo senioralne, istota i charakter. STR 3 Gospodarcza rola miast w średniowieczu (miasta są „obcym ciałem”). STR 4 Gospodarcza i społeczna rola wielkich odkryć geograficznych Skutki Wielkich Odkryć Geograficznych STR 5 Niemcy Hitlerowskie i Wielka Brytania STR 19 Plan Marchala i Jego rola w odbudowie i integracji Gospodarczej Europy zachodniej STR 20 Gospodarka ZSRR po II wojnie, źródła słabości i krachu STR 23 Kapitalizm kupiecki w Europie, istota i znaczenie. STR 8 Początki, źródła, przejawy nierównomiernego rozwoju gospodarczego Europy STR 8 Cechy i gildie kupieckie- istota, rola gospodarcza i społeczna Współczesne problemy i dylematy gospodarcze krajów Trzeciego Świata STR 26 Gospodarcze podstawy roli Stanów Zjednoczonych we współczesnym świecie STR 27 STR 10 Przyczyny i przejawy kryzysu gospodarki feudalnej XIV Miejsce i rola korporacji transnarodowych w gospodarce światowej. STR 28 STR 11 Rewolucja przemysłowa w Wielkiej Brytanii – istota, źródła, przejawy, konsekwencje gospodarcze STR 11 Japońska droga do kapitalizmu STR 13 Przemiany gospodarcze w Europie w II połowie XIX w. Kapitalizm monopolistyczny STR 14 Ekonomiczne przyczyny pozycji mocarstwowej USA. Pozycja USA we współczesnym świecie STR 28 Istota gospodarcza New Dealu w USA STR 30
![04 Kwiecień - zajęcia informatyczne, Wio[...]](http://s1.studylibpl.com/store/data/000748450_1-d87dd567a9756c81574c7c638822be0b-300x300.png)
