Dr Elżbieta Zubrzycka
advertisement
Dr Elżbieta Zubrzycka Program Bezpieczne dziecko Przeciwdziałanie przemocy w szkole i w domu Najpierw nauczyć, potem wymagać Wstęp O przemocy wśród dzieci od czasu badań przeprowadzonych przez Olweusa w latach siedemdziesiątych, napisano dziesiątki artykułów i książek. Stworzono programy przeciwdziałania temu zjawisku. Pomimo to przemoc w szkołach wciąż się nasila, a społeczeństwo wydaje się wobec niej bezradne. Temat pojawia się w mediach, w następstwie przerażających samobójstw dzieci, a niedawno były minister nauki rozwiązania problemu szukał w represyjnych metodach oddzielania agresywnych dzieci od reszty społeczeństwa. Niezależnie od tego, czy ośrodki wychowawcze mają rację bytu czy nie, taki projekt jest wynikiem braku pomysłu, co robić, żeby do rozwoju mechanizmu przemocy nie dopuścić. To wystąpienie ma na celu przypomnienie, że skłonności do rozwiązywania problemów za pomocą przemocy pojawiają się znacznie wcześniej, niż sądzi większość społeczeństwa oraz proponuje dostarczenie dzieciom i wychowawcom konkretnej wiedzy, która wyznaczy granice pomiędzy dopuszczalnym i niedopuszczalnym zachowaniem. * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * ** * * Kiedy dochodzi do tragedii… Kiedy dochodzi do tragedii i jakieś dziecko popełnia samobójstwo, dręczone oraz poniżane przez kolegów i koleżanki, wszyscy zadają sobie pytania: Dlaczego dzieci to robią? Dlaczego nikt nic nie powiedział? Dlaczego ofiara nie szukała pomocy? W dalszej części wystąpienia będę starała się odpowiedzieć na te pytania i zaproponuję, co robić, żeby zapobiegać takim sytuacjom. Działania prewencyjne – czego nauczyć już w przedszkolu: W przedszkolu agresywne zachowania są ignorowane, bo wydają się mało szkodliwe. Ponadto jest ich tak wiele, że opanowanie każdego przejawu agresji wymagałoby ogromnej konsekwencji, umiejętności i cierpliwości w pokazywaniu możliwych alternatywnych zachowań w danej sytuacji. 1 Wychowawcy i nauczyciele odpowiedzialni za dużą grupę dzieci, mimo najlepszych chęci w większości wypadków ignorują takie zachowania i czekają, aż mali dręczyciele opuszczą przedszkole. Edukację zostawiają szkole. Wierzą, że z wiekiem dzieci nauczą się empatii oraz spostrzegania świata i relacji pomiędzy ludźmi w bardziej złożony sposób, zrozumieją sens swojego zachowania i po prostu się zmienią. Tymczasem zachowania utrwalone u dzieci kilkuletnich mają tendencję do utrzymywania się. Im później rozpoczyna się edukację w tym zakresie, tym mniejsza jej skuteczność. Z tego wniosek, że należy reagować natychmiast. Powstrzymywać złe zachowania i pokazywać inne na to samo miejsce już u dzieci dwu-, trzyletnich. Czym jest szacunek i jak go stosować w życiu codziennym? Pojęcie szacunku jest świeckim synonimem miłości i we wszystkich religiach nawołuje się, aby wyznaczał on relacje pomiędzy ludźmi. Toteż dziecko jak najwcześniej powinno zrozumieć pojęcie SZACUNKU i kierować się nim w sposobie traktowania siebie, swojego ciała, ludzi i otaczającego świata. Powinno też wiedzieć, że ma prawo do bycia traktowanym z szacunkiem przez innych. Jak wytłumaczyć małemu dziecku, nie rozumiejącemu jeszcze pojęć abstrakcyjnych, co to jest szacunek, a szczególnie jak przekonać dziecko, które nie było traktowane z szacunkiem, że ma do niego prawo? Tę wiedzę i umiejętności przekazuje książka: Elżbieta Zubrzycka, ilustracje Agnieszka Żelewska POWIEDZ KOMUŚ. Co każde dziecko powinno wiedzieć. Została ona włączona do listy lektur szkolnych dla klasy I w Wydawnictwie MAC Edukacja. Na konkretnych przykładach – zakazach wyjaśnia, jakie zachowania oznaczają brak szacunku. Pokazuje, czego robić nie wolno, nie tylko dziecku, ale również dorosłemu. Nie wolno krzywdzić i niszczyć świata, ludzi, dzieci ani ciała, ponieważ świat, ludzie, dzieci i ciało są bardzo ważne i trzeba je traktować z szacunkiem. Mając odpowiednią wiedzę, dziecko wcześniej rozpozna krzywdzące zachowania. Zarazem książka uczy, że pozbawianie kogoś szacunku oznacza wyrządzanie mu KRZYWDY. Kiedy jest się krzywdzonym lub świadkiem cudzej krzywdy, nie wolno milczeć, trzeba szukać pomocy i komuś o tym powiedzieć. Doświadczenie wielu rodziców i nauczycieli pokazuje, że wspólne oglądanie i czytanie książki wywołuje u dziecka chęć rozmowy na tematy, których wcześniej nie poruszało. To podważa często stosowana przez psychologów 2 zasada, żeby tematy tzw. trudne, (najczęściej dotyczące zachowań seksualnych) omawiać z dzieckiem, kiedy zacznie zadawać pytania. Uważam, że należy w delikatny sposób wyjść naprzeciw ewentualnemu zainteresowaniu i pokazać, że rozmowy na wszystkie tematy są nie tylko dozwolone, ale i pożądane. Proponowane książki mają pomóc w rozmowach na tematy tabu. Ograniczone zaufanie Dzieci wychowywane w atmosferze bezpieczeństwa są otwarte i pełne zaufania do dorosłych, których w naturalny sposób traktują jako swoich sprzymierzeńców. Konieczne jest przekazanie im zasady ograniczonego zaufania do obcych. Można to zrobić na przykładzie ukochanych zwierzątek, bo przecież nie chodzi o straszenie dzieci „złymi dorosłymi”. W ten sposób można wpoić im zasadę: Poznaj, zanim zaufasz. Elżbieta Zubrzycka, ilustracje Magdalena Piotrowska CZY MOGĘ POGŁASKAĆ PSA? Poznaj, zanim zaufasz Moje ciało należy do mnie i ja decyduję o tym co się z nim dzieje Dorośli są dobrzy, więc to co robią – też jest dobre. Dziecko nie potrafi ocenić, kiedy ma prawo protestować przeciw zachowaniom, które sprawiają mu przykrość. Przy czym ponad 80% przypadków związanych z molestowaniem dzieje się pod dachem domu rodzinnego, a krzywdzą znajomi i rodzina. To nie są rzadkie przypadki. Kiedy w anonimowych kwestionariuszach zapytać dorosłych, to okazuje się, że w okresie dzieciństwa z molestowaniem seksualnym zetknęła się co trzecia dziewczynka i co piąty chłopiec! Ich ufność została wykorzystana przeciwko nim. Trzeba więc dzieci nauczyć, że to one decydują o tym co się dzieje z ich ciałem. Książka Marcie Aboff, ilustr. Ewa Poklewska-Koziełło NIE LUBIĘ ŁASKOTEK Prawo dziecka do mówienia NIE na przykładzie niewinnych łaskotek uczy dziecko, że jego ciało należy do niego, ono decyduje o tym, co się z nim dzieje i najważniejsze: jeśli mówi dorosłemu stop, przestań, a dorosły nie przestaje, powinno natychmiast zwrócić się po 3 pomoc. Celem książki jest chronienie dziecka przed przemocą fizyczną, nawet w zabawie i przed molestowaniem seksualnym Kiedy nie wolno milczeć? Dobre i złe sekrety Kiedy dzieci są krzywdzone, często czują się zagubione i przestraszone. Ponieważ nie rozumieją, co się z nimi dzieje i nie znajdują słów, żeby opisać przykrą sytuację – milczą. Boją się i nie proszą o pomoc. Tym bardziej, że do zachowania tajemnicy nakłania ich krzywdziciel lub krzywdziciele, albo grupa rówieśników, stosując zasadę zmowy milczenia. Czy sekretów należy dotrzymywać? Wprowadzenie rozróżnienia na dobre i złe sekrety pozwoli dziecku poskarżyć się, kiedy jemu lub komuś innemu dzieje się krzywda. W książce przedstawiono prostą zasadę, zrozumiałą już dla małych dzieci, że dobre sekrety przynoszą niespodziankę i radość, a złe sprawiają przykrość i bolą. Ponadto wyjaśnia, kiedy dziecko jest skarżypytą, a kiedy rozsądnym informatorem. Książka E. Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fonfara DOBRE I ZŁE SEKRETY wyjaśnia tę różnicę na licznych przykładach. Przyjęcie tego rozróżnienia przez dzieci i nauczycieli (a także rodziców) przerywa zmowę milczenia, pozwala dzieciom szukać pomocy, kiedy komuś dzieje się lub może stać się krzywda. Ponadto, co ma już zastosowanie w szkole, książka wprowadza bardzo ważną wiedzę, jak bezpiecznie zachowywać się, korzystając z Internetu. Wskazówki w niej zawarte będą pomocne również rodzicom, w ustalaniu zasad zachowania się w sieci. Żadnych sekretów. Tajemnica jest głównym narzędziem służącym krzywdzeniu dzieci. W tajemnicy można krzywdzić i zastraszać. Dlatego trzeba dziecko nauczyć, żeby mówiło! Pierwsze umiejętności komunikacji Najczęściej do konfliktów dochodzi dlatego, że stosowana przez dzieci (i dorosłych) komunikacja zostaje przerwana w połowie. Mówią: Przestań! Nie rób tak! Nie mów tak! nie wyjaśniając, jak chcą, żeby było. Zatrzymane w swojej akcji dziecko nie wie, jak ma prawidłowo się zachować. (Książka dla najmłodszych Powiedz, jak – w przygotowaniu) Trzeba pokazać mu, co może zrobić w zamian. Nauczyć nowych sposobów zachowań. Działania edukacyjne w szkole (przede wszystkim nauczanie początkowe): Najpierw nauczyć, potem wymagać Zmowa milczenia Każdy nauczyciel spotkał się z następującą sytuacją. Jeśli zaobserwował przemoc wśród dzieci w czasie przerwy, stara się poruszyć ten temat na lekcji. Dręczyciel (grupa dręczycieli) mówi: my sobie tak żartujemy. 4 Klasa mówi: my się tylko tak bawimy. Ofiara mówi: nic się nie stało. Nauczyciel napotyka mur zmowy milczenia. Jest bezradny. Nie ma wspólnego z dziećmi języka, nie ma wspólnego z nimi systemu wartości, do których mógłby się odwołać. Czego boją się dzieci? Że zostaną skarżypytami, kolejnymi ofiarami dręczycieli, odrzucone przez grupę, pozostawione przez dorosłych samym sobie. Nie ufają dorosłym, że potrafią rozwiązać ich problemy. Boją się odrzucenia przez rodziców i że zawiodą ich oczekiwania, ale najbardziej boją się własnej grupy rówieśniczej. Nie mają też motywacji do współpracy, bo nie czują, żeby zrobiły coś naprawdę złego, ponieważ nie nauczono ich zasad, którymi mogłyby się kierować w życiu. Przy pomocy proponowanego zestawu książek, można dzieciom te zasady wpoić od najmłodszych lat życia i znaleźć z nimi wspólny język, kiedy potrzebna jest pomoc, lub dzieje się krzywda. Mały dręczyciel - ignorowanie zachowań agresywnych Do szkoły trafiają dzieci z dobrze utrwalonymi odruchami wymuszania na otoczeniu siłą swojej woli, fizycznie i psychicznie. Ciągle są małe i słabe, więc nie stanowią fizycznego zagrożenia dla ciała ofiary. Toteż zachowania małego dręczyciela traktowane są jako typowe dla dzieci szturchańce i popychaki oraz ignorowane przez rodziców i wychowawców. Dręczenie psychiczne określa się jako naturalne dziecięce kłótnie i również ignoruje. Powszechnie niedoceniana się jego niszczącej i krzywdzącej siły. Przyznać też trzeba, że dręczenie psychiczne trudno zaobserwować, bo mały krzywdziciel czy krzywdzicielka ma już lata praktyki w ukrywaniu swoich zachowań. Potrafi też zrzucać winę na ofiarę, która, sprowokowana i doprowadzona do ostateczności, wybucha i jest karana za swoje zachowanie. Dostrzeżenie różnicy pomiędzy zwykłymi kłótniami, a dręczeniem wymagałoby wielkiej uważności i przebywania wśród dzieci, szczególnie w czasie przerw, w szatniach i na boisku szkolnym. Bagatelizując zjawisko, nie przeciwdziałając mu, opiekunowie – nauczyciele i wychowawcy – wiją sobie bicz na własną głowę. Swoją biernością wspierają rozwój grupowego mechanizmu przemocy i zmowy milczenia. Wkrótce będą wobec nich bezradni i zaczną się bać swoich uczniów. Dzieci utwierdzają się w przekonaniu, że dorośli akceptują przemoc, że nic nie rozumieją, powiadomieni o tym co się dzieje, mogą najwyżej pogorszyć sprawy, więc na ich pomoc nie można liczyć. Pomiędzy uczniami powstaje zmowa milczenia. Bezkarni dręczyciele okazują się silniejsi od dorosłych i to oni rządzą grupą. 5 Dla dziecka akceptacja grupy jest najważniejsza, bez niej nie da się znieść pobytu w szkole. Grupie pojedynczy uczeń nie może się przeciwstawić. Lęk przed odrzuceniem prowadzi do całkowitej bierności wobec przywódcy grupy, którym jest dręczyciel, a co za tym idzie, do akceptacji przemocy. Dorośli tracą autorytet i władzę. Dowiadują się o tym, kiedy dzieci założą im kosz na głowę. Tak nie musi być. Dziecko może nauczyć się zachowywać w taki sposób, aby nie stwarzać wrażenia łatwej ofiary. Jak to zrobić, w interesującym opowiadaniu przedstawia książka Śmierdzący ser. Tam dręczony chłopiec przeżywa katusze, milczy i wydaje się bezradny wobec działań grupy dręczycieli. Kiedy jednak o wszystkim dowiadują się rodzice, chłopiec ćwiczy nowe zachowania, i dręczyciela czeka w szkole prawdziwa niespodzianka. Czasem jednak pojedyncze dziecko nie może się przeciwstawić silniejszym od siebie, bezwzględnym krzywdzicielom. Jednak grupa może. Dzieci przeciwnych dręczeniu zawsze jest więcej niż tych, które popierają dręczycieli, ale o sobie nie wiedzą. W przypadku tragedii wszyscy ponoszą odpowiedzialność za to, co się stało i ten ciężar będą dźwigać do końca życia. O tym mówi kolejna książka – opowiadanie, wyjaśniające mechanizmy przemocy i bierności, to Słup soli. Jak poradzić sobie z dręczycielem, z perspektywy ofiary i grupy biernych obserwatorów pokazują książki: Catherine DePino, ilustr. Anna Ładecka ŚMIERDZĄCY SER Jak bronić się przed przemocą Perspektywa ofiary E. Zubrzycka, ilustr. Anna Ładecka SŁUP SOLI Jak powstrzymać szkolnych dręczycieli Perspektywa biernych obserwatorów E. Zubrzycka, ilustr. Anna Ładecka ZŁE ZIELONE OCZY. Dręczyciel nie jest taki zły, na jakiego wygląda (wkrótce – listopad 2008) Perspektywa dręczyciela Trzecia książka z serii, Złe zielone oczy, która zostanie wydana w listopadzie, pokazuje mechanizmy i powody dręczenia, a zarazem smutną perspektywę przyszłości dziecka, które w swoim buncie wykształci się poniżej swoich zdolności i możliwości, połączy się z innymi w grupy aspołeczne, prawdopodobnie wejdzie w kolizję z prawem, i co bardzo smutne, nie znajdzie miłości, ponieważ nie potrafi słuchać, ani się dostosowywać, a wymuszając 6 każdego do siebie zniechęci. Czy nie warto już teraz wprowadzić zmiany do swojego zachowania? Nawyk drugą naturą człowieka Każda grupa potrzebuje przywódcy i po krótkim czasie taka osoba lub grupa osób – liderów się wyłania. Nie zawsze większości odpowiada, ale nie potrafią rozróżnić, kiedy przywództwo jest wymuszone strachem i zagrożeniem, a kiedy podążają za kimś, kto prezentuje te same wartości i ma coś ciekawego do zaproponowania. Wkrótce przyzwyczajają się do swojego lidera i nie wiedzą, jak go zmienić. Nawet jeśli zachowania dręczycieli są niezgodne z zasadami wyniesionymi z domu, po krótkim czasie bierni obserwatorzy do nich przywykają. Dręczenie przestaje razić, a nawet staje się atrakcyjne, jako wspólna zabawa. Trzeba nauczyć dzieci, gdzie przebiega granica między dopuszczalnymi i niedopuszczalnymi zachowaniami. Trzeba też zrozumieć motywacje dręczycieli i starać się pomóc im zmienić swoje zachowanie. Ono do niczego dobrego w przyszłości nie prowadzi. Czasem jest próbą poradzenia sobie z kłopotami, jakie dziecko okresowo przeżywa w domu. Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fonfara TAJEMNICA MICHASIA Dręczyciel potrzebuje pomocy Zanim będzie za późno. Młodsze klasy szkolne W pierwszych trzech klasach (i jeszcze nieco w czwartej) szkoły podstawowej nauczyciel stanowi niezachwiany autorytet, ważniejszy od wpływu rówieśników, a niekiedy i rodziców. Ten czas można wykorzystać do nauczenia dzieci zasad postępowania, wzmocnić je i w pewnym sensie uodpornić na wpływ dręczycieli. Jest to bowiem czas największego nasilenia działań dręczycieli. Wszystkie dzieci bezrefleksyjnie próbują swoich sił, a wyzwiska i słowo „głupi” wydają się najczęściej stosowane. Duża część tych dzieci za rok lub dwa zreflektuje się i zmieni, ale część wytrawnych krzywdzicieli, którzy ćwiczyli swoją rolę od pierwszych lat w przedszkolu, zasmakowali w korzyściach z niej wypływających, już takimi pozostanie. W starszych klasach i gimnazjum te właśnie dzieci „o lodowatym sercu” będą zastraszać i grozić zadawaniem bólu, lub poniżać słownie i gestami na oczach grupy. Zawsze znajdą bezrefleksyjnych naśladowców, odnoszących korzyści z popierania lidera grupy. Dręczyciele pozbawiają dziecko-ofiarę szacunku otoczenia, co wkrótce przekłada się na utratę szacunku dziecka do samego siebie. Dlatego dzieci długo dręczone posuwają się do samounicestwienia lub niespodziewanie, gwałtownie 7 wybuchają, próbując wyrwać odrobinę szacunku dla siebie. Bierni obserwatorzy zatracili poczucie, że zostały przekroczone granice przyzwoitego zachowania i nie reagują. Nie otrzymali na czas odpowiedniej wiedzy. Potrzebują zasad – drogowskazów. Wcześniej przedstawiona książka Dręczyciel w klasie omawia szczegółowo opisywane to mechanizmy oraz wyjaśnia, kim są dręczyciele, bierni obserwatorzy i ofiary oraz jak im pomóc. To kompendium napisanej prostym językiem współczesnej wiedzę na ten temat. Granice zabawy – jak rozróżnić dopuszczalne i niedopuszczalne zachowania Konieczne jest wyjaśnienie dzieciom, ponownie w szkole czym jest szacunek, czym jest krzywda, na czym polega dręczenie fizyczne i psychiczne. Wszystkie te informacje znajdą uczniowie i nauczyciele w przedstawionych wyżej książkach. W edukacyjnych Dobre i złe sekrety, dręczyciel w klasie, informacje zostały zebrane i omówione wprost. W pozostałych przekazane są nie wprost, lecz ukryte w treści interesujących opowiadań, które dzieci bardzo chętnie czytają. Śmierdzący ser, Słup soli, Złe zielone oczy, Tajemnica Michasia. Przedstawione książki pozwalają na wyjaśnienie i zdefiniowanie poniższych pojęć. Wspólne z dziećmi znalezienie odpowiedzi na poniższe definicyjne problemu pozwoli na ustalenie z nimi wspólnego systemu wartości i reguł postępowania. Uzyskanie jasności, które zachowania są w porządku, a które niedopuszczalne i dlaczego, pozwoli na znalezienie wspólnej płaszczyzny porozumienia pomiędzy dorosłymi a dziećmi, pomoże w nawiązaniu współpracy przy zwalczaniu przemocy. W czasie prezentacji zostaną poddane pod dyskusję poniższe zagadnienia, ale odpowiedź na nie można znaleźć w prezentowanych na konferencji książkach. Jakie zachowania są niedopuszczalne? Definiowanie różnicy pomiędzy: czynnym i biernym wspieraniem dręczyciela, zabawą a dręczeniem fizycznym i psychicznym uczciwą walką a biciem, żartem a wyśmiewaniem zwracaniem uwagi a nieustannym, poniżającym krytykowaniem Przeciwdziałanie powstawaniu zmowy milczenia w grupie poprzez: wyjaśnienie różnicy pomiędzy sekretami, których należy i nie wolno dotrzymywać, wyjaśnienie różnicy pomiędzy skarżeniem, donosicielstwem, a rozsądnym informowaniem, szukaniem pomocy w sytuacji zagrożenia, uzmysłowienie mechanizmu przemocy: zastraszania przez dręczyciela, sterującego grupą strachu, wspierającej dręczyciela bierności, 8 uzmysłowienie skutków dla ofiary, obserwatorów i dręczyciela ukazanie udziału w niesprawiedliwości, jaką jest bezkarność dręczyciela, uwrażliwienie na krzywdę i cierpienie, rozwój empatii pokazanie prawa i obowiązku szukania pomocy u dorosłych, w przypadku krzywdy lub zagrożenia. Jak uczniowie mogą pomóc dzieciom – ofiarom przemocy. To bardzo ważny temat, ponieważ o ofierze zwykle bardzo się szybko zapomina, pozostaje ona sama ze swoimi ranami do zaleczenia. Trzeba pamiętać, że ofiara nie zasługuje na to, żeby ją źle traktować, jest to zwykle dziecko, które znalazło się w niewłaściwym miejscu w niewłaściwym czasie. Czasem takie, za którym nikt się nie ujmie, a czasem takie, które nie potrafi się obronić, ponieważ w domu nie spotykało się z agresją i przemocą. Jak się porozumiewać, żeby nie doprowadzać do konfliktów? Nie wszystkie dzieci miały możliwość nauczenia się dobrej, skutecznej komunikacji we własnych domach. Rodzice są zwykłymi ludźmi i jak jedni potrafią lepiej, a inni gorzej się komunikować. Ze swoich domów rodzinnych wynieśli określone umiejętności, i nawet jeśli wiele się potem nauczyli, to jak wszyscy ludzie, popełniają błędy. Po to są książki, żeby wspierać rodziców w ich dobrych intencjach jak najlepszego przygotowania dzieci do szczęśliwego życia. Stąd GWP stara się wydawać książki, które pomogą dzieciom w lepszym porozumiewaniu się z otoczeniem. Takim tytułem jest: Marjorie White Pellegrino, ilustr. Grażyna Rigall ZBYT MIŁA Pierwsza lekcja asertywności Tu Ania, dziewczynka, która dla wszystkich chce być miła i uprzejma, natychmiast z tego powodu popada w kłopoty. Musi nauczyć się obrony swoich granic i grzecznego mówienia nie. Świetnie napisane opowiadanie przekazuje tajniki, jak to zrobić. Książka pouczająca, nie tylko dla dobrze wychowanych, grzecznych dzieci, ale i dla autorki niniejszego wystąpienia oraz zespołu osób pracujących nad książką. Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Emilia Nyka MARUDEK I POGODEK na wakacjach, czyli jak być szczęśliwym 9 Jest to wesołe opowiadanie o dwóch chłopcach, którzy prezentują dwa skrajne podejścia do życia. Wyobraźnia podsuwa im zupełnie różne możliwości rozwoju wydarzeń. Przeżywają liczne przygody i z nich się uczą, jakie są dobre i złe strony myśli, które kreują w swoich głowach. Seria: myślenie i komunikacja – jak rozwiązywać konflikty Obecnie GWP przygotowuje serię książek o komunikacji. Każda składa się z opowiadania, które pomiędzy wierszami przekazuje dziecku zasady dobrej komunikacji oraz części teoretycznej, która wyjaśnia i omawia je wprost. Pierwsza książka, Jak pomyślę, tak zrobię pokazuje związek pomiędzy myśleniem za zachowaniem. Wielu ludzi zaobserwowało, że emocje decydują o zachowaniach. Bywa, że zależnie od tego czy w danym momencie są weseli, czy też trzęsie nimi złość, zachowują się inaczej, chociaż znaleźli się w identycznej sytuacji. Skąd się biorą te emocje? Przede wszystkim z tego, co myślimy o danej sytuacji. Czyli żeby dobrze się komunikować ze światem, trzeba zapanować nad swoimi myślami. Obserwować, skąd się biorą myśli i przekonania w danej sytuacji, jak jest ona interpretowana. Na przykład ktoś się wpycha przed nas, kiedy jedziemy samochodem lub stoimy w kolejce. Jak interpretujemy to zachowanie, co o nim myślimy? Czy zakładamy, że zachowanie to wynika ze złej woli, czy też ze zmęczenia? Konkretne myśli budzą od razu zupełnie różne uczucia: w pierwszym wypadku złość, w drugim współczucie. Te uczucia będą powodowały określone zachowania, agresję lub zwiększoną ostrożność. 10 Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fontara JAK POMYŚLĘ, TAK ZROBIĘ Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fonfara PO CO SIĘ ZŁOŚCIĆ? ( listopad 2008) W drugiej książce z serii, Po co się złościć, kontynuowane jest opowiadanie z książki Jak pomyślę, tak zrobię. Ma ona pomóc dzieciom w zapanowaniu nad złością i nabraniu umiejętności spokojnego argumentowania, pomimo budzących się gwałtownych uczuć. Wkrótce zostanie wydana trzecia książka z serii pod tytułem: Powiedz, jak to zrobić, która ma pokazać, na czym polega „niedokończona” komunikacja. Taka przerwana komunikacja jest najczęstszym źródłem konfliktów, a można się nauczyć dokańczać ją przez wyjaśnianie własnych oczekiwań i pragnień. Działania terapeutyczne, kiedy już doszło do przemocy: Kiedy już doszło do przemocy wobec dzieci, dorośli często nie wiedzą, po czym to rozpoznać, jak należy się zachować i czy powinni dysponować dowodami, by zwrócić się po pomoc. Są to bardzo trudne sprawy i trzeba je zawierzyć profesjonalnym, przygotowanym do interwencji terapeutom i służbom. Zastraszone dzieci nie potrafią się poskarżyć, bo nie potrafią opisać, co im się przydarzyło. Brakuje im słownictwa, a także znajomości jasnych reguł współżycia społecznego, które zostały złamane. Trzeba im wyjaśnić, że nie są niczemu winne, winę za zło zawsze ponosi dorosły, zapewnić o prawie do ochrony i bezpieczeństwa, zachęcić do szukania pomocy w instytucjach oraz u dorosłych, którym mogą zaufać. Dzieci muszą podjąć decyzję, nawet kiedy jeszcze są zupełnie małe, czy ujawnić krzywdę, która je dotyka oraz rozważyć konsekwencje, jakie poniosą. Kiedy zwrócą się po pomoc, prawdopodobnie najbliżsi im jej nie udzielą. Mogą nawet starać się powstrzymać dziecko przed ujawnieniem prawdy. Prawdopodobnie sami byli ofiarami przemocy, wybrali milczenie i uważają ten sposób za najmniej kosztowne rozwiązanie dla ofiary i jej rodziny. Unikają też w ten sposób wysoce prawdopodobnego ostracyzmu społecznego. Jeżeli pomimo 11 wszystko dziecko szuka pomocy, musi być przekonane, że znajdzie oparcie w wymiarze sprawiedliwości, a w tym celu powinno umieć w sposób wiarygodny i rzeczowy opisać swoje przeżycia. Pomoże mu w tym książka Trzy pytania do dobrej wróżki. Walczące o swoje bezpieczeństwo dziecko staje często samotnie naprzeciw dorosłego, zrównoważonego sprawcy, który użyje wszelkich argumentów, aby podważyć wiarygodność dziecka. E. Zubrzycka, ilustr. Grażyna Rigall TRZY PYTANIA DO DOBREJ WRÓŻKI Jak pomóc dzieciom mówić o krzywdzie Również społeczeństwo chętnie staje po stronie sprawcy, bo ta postawa nie wymaga wysiłku. Chętnie bagatelizuje słowa dziecka, a nawet obciąża je winą! Pierwszymi osobami, które zauważają zmiany w zachowaniu dzieci, często są nauczyciele. Do dorosłych i dzieci molestowanych seksualnie adresowana jest książka Dziewczynka, która przestała się uśmiechać, opisuje przeżycia dziecka i pokazuje objawy molestowania oraz jak zrobić pierwszy krok pomagając dziecku, zanim zajmą się nim profesjonaliści. Na koniec – podsumowanie… „Program przeciwdziałania przemocy w szkole” to wynik wielu lat pracy z dziećmi i ich rodzinami w poradni, zajmowania się tematyką psychologii rodziny w czasie 15. lat wykładania na uniwersytecie, własnych doświadczeń rodzinnych, przeglądu literatury oraz dziesiątków spotkań z uczniami i nauczycielami w szkołach. Spotkania te kończyły się zazwyczaj wolą dalszej 12 współpracy, a książki były i są odbierane jako pomocne w rozumieniu problemu przemocy. Niektóre szkoły wprowadziły wcześniej wydane książki do lektur omawianych w pierwszych trzech klasach szkoły podstawowej. Pojawiają się pierwsze opinie, że pod wpływem rozmów z dziećmi, popartych lekturą, nauczyciele zauważyli znaczny spadek zachowań agresywnych wśród młodszych dzieci. Jeżeli tak jest, to wysiłek podjęty przy tworzeniu programu miał sens, i spełnią się marzenia autorów, którzy tworzyli swoje książki wierząc, że wiedza w nich przekazana przyczyni się do podniesienia poziomu szacunku, z jakim odnoszą się do siebie nawzajem uczniowie, w przyszłości dorośli ludzie, którzy ukształtują nasz świat, kiedy my odejdziemy, i wychowają swoje dzieci… Spis książek składających się na „Program przeciwdziałania przemocy w szkole” Seria: Bezpieczne dziecko W przedszkolu Elżbieta Zubrzycka, ilustracje Agnieszka Żelewska POWIEDZ KOMUŚ. Co każde dziecko powinno wiedzieć. Elżbieta Zubrzycka, ilustracje Magdalena Piotrowska CZY MOGĘ POGŁASKAĆ PSA? Poznaj, zanim zaufasz Marcie Aboff, ilustr. Ewa Poklewska-Koziełło NIE LUBIĘ ŁASKOTEK Prawo dziecka do mówienia NIE W szkole Seria: BEZPIECZNE DZIECKO – książki edukacyjne dla dzieci: Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fonfara DOBRE I ZŁE SEKRETY DRĘCZYCIEL W KLASIE Seria pouczających opowiadań dla dzieci: Catherine DePino, ilustr. Anna Ładecka ŚMIERDZĄCY SER Jak bronić się przed przemocą w szkole 13 Perspektywa ofiary Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Anna Ładecka SŁUP SOLI Jak powstrzymać szkolnych dręczycieli Perspektywa biernych obserwatorów Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Anna Ładecka ZŁE, ZIELONE OCZY. Dręczyciel nie jest taki zły, na jakiego wygląda (listopad 2008) Perspektywa dręczyciela Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fonfara TAJEMNICA MICHASIA Dręczyciel potrzebuje pomocy Seria: BEZPIECZNE DZIECKO myślenie i komunikacja – jak rozwiązywać konflikty Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Andrzej Fonfara seria: JAK POMYŚLĘ, TAK ZROBIĘ PO CO SIĘ ZŁOŚCIĆ? ( listopad 2008) POWIEDZ, JAK! (grudzień 2008) Marjorie White Pellegrino, ilustr. Grażyna Rigall ZBYT MIŁA Pierwsza lekcja asertywności Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Emilia Nyka MARUDEK I POGODEK Książki terapeutyczne Gilles Tibo Zaü DZIEWCZYNKA, KTÓRA PRZESTAŁA SIĘ UŚMIECHAĆ Elżbieta Zubrzycka, ilustr. Grażyna Rigall TRZY PYTANIA DO DOBREJ WRÓŻKI Jak pomóc dzieciom mówić o krzywdzie 14
