Obraz zaburzeń mowy uwarunkowanych lekkim niedorozwojem

Monika Święs-Michalik
Obraz zaburzeń mowy uwarunkowanych lekkim niedorozwojem
umysłowym
Zaburzenie mowy charakterystyczne dla osób z niedorozwojem umysłowym nazywa
się oligofazją. Istotą oligozfazji (w myśl generatywnej teorii mowy) jest „niewykształcenie się
kompetencji językowej lub wykształcenie się jej w stopniu niewystarczającym do
prawidłowej realizacji wypowiedzi” (Grabias 2000 s. 33) . Obserwuje się zależność pomiędzy
stopniem deficytu poznawczego a niedorozwojem mowy. Stopień nasilenia zaburzenia mowy
jest
wprost
proporcjonalny
do
głębokości
upośledzenia
umysłowego.
Sprawność
komunikacyjna determinowana jest również, jakością kontaktu dziecka z otoczeniem,
klimatem emocjonalnym w rodzinie, motywacją do mówienia, osobowością dziecka (Jęczeń
2003). Upośledzenie umysłowe cechują zaburzenia myślenia, a myślenie ściśle wiąże się
z mową. E. Minczakiewicz stwierdza, że upośledzenie umysłowe cechuje się wolniejszym
tempem rozwoju mowy (Minczakiewicz 1998). S. Grabias uważa, że „zaburzenia myślenia
wiążą się z zaburzeniami mowy” (Grabias 2000 s. 31) a „zaburzenia mowy zawsze wpływają
na rozwój procesów poznawczych, ponieważ poznanie rzeczywistości odbywa się poprzez
język” (Ibidem s.27) . Wyjaśnianie związku mowy z myśleniem jest problematyczne. Nie ma
jasności czy pierwotny w warunkowaniu jest rozwój myślenia. Należy uwzględnić wspólne
korzenie obu sprawności (Kościelska 1998), a traktowanie dziecka, jako podmiotu procesu
komunikacyjnego w określonej sytuacji społecznej prowadzi do stwierdzenia, że rozwój
mowy jest uwarunkowany, jakością relacji z otoczeniem społecznym. Brak sytuacji
korzystnych dla rozwoju językowego w progresji psychoruchowej dzieci upośledzonych
umysłowo wpływa negatywnie na ich rozwój mowy (Kościelska 1998). W społecznym
kontakcie dziecko uczy się korzystania z języka, kształtuje myślenie, poznaje świat, uczy się
porozumiewać. Warunkiem niezaburzonego rozwoju tych umiejętności jest zdolność dziecka
do odbioru, utrwalania i przetwarzania tekstów mówionych otoczenia we własny język.
Dzieci oligofreniczne wykazują wrażliwość na różne właściwości sytuacji społecznych.
Z przeprowadzonych przez H. Szczepańską eksperymentów dotyczących opowiadania
obrazka wynika, iż najwięcej informacji dzieci udzielają w sytuacji izolowanej percepcji
z nieoceniającym dorosłym, a najmniej korzystna sytuacja dotyczy wspólnej percepcji
z biernym dorosłym (Kościelska 1998). Treść obrazka przedstawiona może być różnymi
sposobami. W zależności od wieku dziecka i dostępności treści ilustracji, występują wszystkie
możliwości interpretacyjne (wyliczanie, opis, interpretacja). Wyliczanie szczegółów na
obrazku cechuje zachowania językowe dzieci przedszkolnych. Opis polega na określaniu
czynności i przedstawianiu zdarzeń. Jest charakterystyczny dla dzieci w młodszym wieku
szkolnym. Powyżej 12 r. ż. oczekuje się interpretacji, czyli całościowego ujęcia i nadawania
znaczeń sytuacji. U dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym dominuje opis (Kościelska
1998).
W nurcie badań nad mową jako określonym inwentarzem zachowań językowych
wyróżnia się mowę wewnętrzną (wiedza o rzeczywistości z zamiarem zwerbalizowania jej
lub nie) oraz mowę zewnętrzną (dźwiękowa realizacja myśli), której cechy obrazują stopień
nasilenia oligofazji. Upośledzeniu umysłowemu towarzyszą wady wzroku, zaburzenia słuchu,
niedowłady i porażenia, schorzenia somatyczne. Warunkują one utrudnione przyswajanie
języka, a w konsekwencji obniżają sprawność komunikacyjną. Dodatkowo charakter
zachowań językowych uzależniony jest
od sytuacji społecznej.
Wśród przyczyn
niedostatecznego rozwoju mowy w upośledzeniu umysłowym U. Jęczeń (2003) wymienia:
-
uszkodzenie lub niedojrzałość układu nerwowego,
-
wady morfologiczne i dysfunkcje aparatu artykulacyjnego,
-
opóźnienie mielinizacji włókien nerwowych,
-
niedostatecznie ukształtowaną dominację jednej z półkul mózgowych prowadzącą
do nieprawidłowej lateralizacji,
-
zaburzenia emocjonalne,
-
nadmierną pobudliwość lub apatię,
-
występowanie charakterystycznych postaci upośledzenia umysłowego (zespół
Downa,
małogłowie, niektóre mózgowe porażenia dziecięce, ogniskowe
uszkodzenia półkuli lewej mózgu).
Obraz zaburzeń mowy w oligofrenii uzależniony jest od stopnia niedorozwoju
umysłowego.
Wśród dzieci upośledzonych istnieje duże zróżnicowanie pod względem rozwoju
umiejętności i sposobów porozumiewania się (Minczakiewicz 2000), dodatkowo zaistnienie
sytuacji traumatycznych może stać się przyczyną czasowego regresu mowy.
Wypowiedzi dzieci z lekkim niedorozwojem intelektualnym charakteryzują się:
pomijaniem ważnych elementów rzeczywistości, brakiem określania głównych bohaterów
opowiadania, udzielaniem dodatkowych informacji dotyczących własnych doświadczeń
i przeżyć, mówieniem o tym co wiedzą nt. danego zjawiska, a nie o tym co faktycznie
spostrzegły (Jęczeń 2003).
W trakcie opisywania historyjek obrazkowych dzieci zazwyczaj wymieniają wszystkie osoby,
przedmioty jednak nie potrafią uchwycić sensu przedstawionych zdarzeń. W budowanych
zdaniach często występują agramatyzmy, które są przejawem niskiej kompetencji językowej.
W podsumowaniu dotychczasowych rozważań cechy oligofazji można ująć
następująco:
-
opóźniony rozwój mowy,
-
ubogie słownictwo,
-
agramatyzmy,
-
nieumiejętność budowania zdań,
-
zaburzenia rozumienia mowy,
-
brak spójności wypowiedzi,
-
wadliwe artykulacje.
U dzieci z lekką niepełnosprawnością umysłową występują takie wady wymowy jak
u dzieci z prawidłowym rozwojem intelektualnym. Mają one jednak złożony charakter
i występują znacznie częściej. W lekkim upośledzeniu umysłowym charakterystyczne jest
sprzężenie mowy bezdźwięcznej z seplenieniem i, dość często, z reraniem. Z osobistych
obserwacji charakteru wad wymowy uczniów szkoły specjalnej wynika, iż seplenienie
najczęściej ma charakter parasygmatyzmu, gdzie [sz ż cz dż] są zastępowane przez
[s z c dz] . Rzadziej głoski te są realizowane jako [ś ź ć dź ]. Z mniejszą częstością spotyka
się deformacje tych głosek (zaledwie sporadycznie boczna lub międzyzębowa). Częściej
natomiast głoski zwarto-szczelinowe [cz dż ] [c dż ] [ć dź ] są realizowane jako [sz ż] [s z]
[ś ź] wraz z twardą wymową głosek miękkich. W bardzo złożonej wadzie artykulacyjnej
głoski [sz ż cz dż ] są realizowane jako [s]. Spowodowane jest to brakiem głosek
dźwięcznych oraz zwarto-szczelinowych wraz z substytucją szumiącej [sz] głoską [s]. Gdy do
tego dołączy się zaburzona wymowa [r], wówczas mowa dziecka staje się niezrozumiała dla
większości postronnych osób. Wady te (oprócz rerania) uwarunkowane są zaburzoną
percepcją dźwięków mowy, dyskoordynacją aparatu oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego,
wadami morfologicznymi narządów mowy, zaburzonym słuchem fonematycznym i przede
wszystkim oligofrenią, gdyż mowa to wyższa czynność mózgowa.
Bibliografia
Grabias S. (2000) Mowa i jej zaburzenia //W: Logopedia t. 28, s. 7-36.
Jęczeń U. (2003) Uwarunkowania rozwoju kompetencji językowej i komunikacyjnej u dzieci upośledzonych
umysłowo //W: Logopedia t. 32, s. 127-138.
Maurer A. (red) (2003) Dźwięki mowy, Impuls Kraków
Minczakiewicz E. (1998) Miejsce zabawy w terapii logopedycznej i rewalidacji dzieci głębiej upośledzonych
umysłowo //W: Szkoła Specjalna nr 4, s. 259-276.
Kościelska M. (1998) Oblicza upośledzenia PWN Warszawa 1998.
Minczakiewicz E. (2000) Kształtowanie umiejętności komunikacyjnych dzieci głębiej upośledzonych umysłowo
//W: Szkoła Specjalna nr 2/3, s. 67-75.
Borowiec H. (2003)
t. 32, s. 223-243.
Wzbogacanie
leksyki
u
starszych
dzieci
przedszkolnych
//W:
Logopedia
Czernikiewicz A., Woźniak T. (2001) Schizofazja //W: Logopedia t. 29, s. 7-36.
Kurkowski
s. 105-114.
Z.
M.
(2000)
Audiogenne
uwarunkowania
zaburzeń
mowy
//W:
Sołtys – Chmielowicz A. (2000) Klasyfikacje wad wymowy //W: Logopedia t. 28, s. 115-122.
Logopedia
t.
28