emile durkheim

1
Pod kierunkiem
Prof.dr hab. Stanisława Literskiego
Opracowali:
Katarzana Tajerle Anna Marciniak
Anna Kocaba
Redagował:
Rafał Bogacz
E M I LE
D U R K H E I M
2
Urodził się 15 kwietnia 1858 roku w Epinal we Wschodniej Francji w rodzinie żydowskiej.
Jego ojciec był Rabbim. Sam szybko zdecydował, że będzie kontynuował długoletnią tradycję
rodzinna i również będzie Rabinem. Studiował hebrajski, Stary Testament i Talmud. Mimo to
krótko po tradycyjnym żydowskim bierzmowaniu w wieku 13 lat pod wpływem katolickiej..
nauczycielki przeżył mistyczne doświadczenie, które spowodowało, że wyrzekł się swego
dziedzictwa i zainteresował się religia, katolicką. Jednak wkrótce również i ją odrzucił. Od
tamtej pory jego zainteresowanie religią, które utrzymywało się przez całe życie miało raczej
naukowy niż teologiczny charakter.
W latach 1879 - 1882 studiował filozofię w Ecole Normale Superieure, gdzie poznał kilku
młodych ludzi, którzy w przyszłości mieli odegrać znaczące role w życiu intelektualnym
Francji: Henn Bergson przyszły filozof, Jean Jaures przyszła przywódczyni socjalistów
(studiująca rok wyżej od Durkheima), Pierre Janet - psycholog i Goblot - filozof (studiujący
na tym samy roku co Durkhcim) oraz Rank i Blondel przyszli filozofowie (2 lata niżej).
Durkheim był znakomitym i ambitnym studentem, otrzymał wyróżnienia i nagrody. Chciał
poznać metody naukowe i przewodnie zasady moralne niezbędne do kierowania życiem
społecznym. Dlatego był rozczarowany tym, iż szkoła kładzie nacisk na zagadnienia literackie
i estetyczne. Buntował się przeciw tokowi studiów, w których ważniejsze było czytanie poezji
greckiej i łacińskiej prozy, niż znajomość nowszych doktryn filozoficznych lub ostatnio
odkrytych, jak również brakowało mu systematycznych i solidnych studiów, Dlatego więc nie
poszedł tradycyjna akademicką drogą - nie został filoz6fem, lecz starał się uzyskać potrzebną
wiedzę naukową. Interesowała go socjologia, ale dyscypliny takiej jeszcze wówczas na
uczelniach nie było. W latach 1882 - 1887 uczył więc filozofii w prowincjonalnych szkołach
w rejonie Paryża.
Jego apetyt na wiedzę zaostrzył się podczas pobytu w Niemczech, gdzie zetknął się z
naukową psychologią, której pionierem był Wilhelm Wundt. W czasie dwóch następnych lat
Durkheim dużo publikował, nawiązując częściowo do swoich niemieckich doświadczeń.
Dzięki tym publikacjom dostał w 1887 roku posadę na wydziale filozofii Uniwersytetu w
Bordeaux. Prowadził tam pierwsze na uczelni francuskiej zajęcia z nauki o społeczeństwie.
Było to godne uwagi osiągnięcie, jako że jeszcze dziesięć lat wcześniej na innym
uniwersytecie student, który w swej dysertacji wymienił nazwisko Comta, wywołał skandal.
Głównym zajęciem Durkheima były wykłady dla nauczycieli, zwłaszcza z edukacji moralnej.
Postawił sobie za cel przekazanie pedagogom systemu moralnego. Miał nadzieję, że wpoją go
młodym ludziom, co pomoże zapanować nad degeneracją moralną jaką Durkheim widział
wokół siebie we francuskim społeczeństwie.
Kolejne lata stały pod znakiem osobistych sukcesów Durkheima. W 1893 roku opublikował
swoją pracę doktorską o podziale pracy w społeczeństwie, a także rozprawę po łacinie o
Monteskiuszu. Jego główne dzieło dotyczące metodologii, Zasady metody socjologicznej,
ukazało się w 1895 roku, a dwa lata później zastosował te metody w rozprawie o
samobójstwie. W roku 1912 ukazała się inna z jego najsłynniejszych prac Elementarne
formy życia religijnego
Był francuskim filozofem, socjologiem i pedagogiem. Jego prace miały wielki wpływ na
rozwój nowoczesnej socjologii. Durkheim był najwybitniejszym przedstawicielem
socjologizmu. Podejmował wysiłki ustanowienia socjologii jako dyscypliny naukowej
posiadającej swój własny, odrębny przedmiot poznania. Był autorem postulatu badania i
traktowania faktów społecznych jako rzeczy. W swych wczesnych badaniach przeprowadził
analizę świadomości społecznej i przedstawień zbiorowych. Prowadził studia nad
solidarnością ograniczoną i mechaniczną. Później zwrócił się w swych analizach w kierunku
socjologii religii i socjologii wiedzy. Twórca nowatorskiego studium nad samobójstwem i
anomią
3
Dzieła:
„ Społeczny podział pracy ”, „ Reguły metody socjologicznej ”, „ Samobójstwo ”,
„Elementarne formy życia religijnego ”.
• Natura ludzka jest złożona z dwóch przeciwstawnych elementów:
- element biologiczny, zmysłowy, egoistyczny; jednostkowość
- elementy kulturowe, duchowość, altruizm, działania pro społeczne
• Biologizm - człowiek jest istotą biologiczną ale też społeczną (Freud),
• Życie społeczne prowadzi tylko człowiek. Jest ono tym co ogranicza „ istotę ”
biologiczną - człowiek „. żyje ” podwójnie - jako „ ja ” oraz jako członek pewnej grupy.
Rzeczywistość społeczna ogranicza egoizm jednostek
• Życie społeczne łączy się z religią - oba te elementy pojawiają się razem i wzajemnie
warunkują. Przekonania religijne są potrzebne, aby istnieć w społeczeństwie; elementy
religii wyznaczają zasady życia w społeczeństwie
Religia to zestaw podstawowych przekonań – posiadają je wszystkie społeczeństwa; jest
podstawą człowieczeństwa i życia społecznego w jakiejkolwiek sferze; jest źródłem dla
wszelkiej ludzkiej wiedzy - najpierw pojawiła się religia, a później wiedza o świecie
• Durkheim zapoczątkował funkcjonowanie socjologii wiedzy. W/g niego życie społeczne
uzależnione jest od wiedzy; podstawowym wyznacznikiem ludzkiej wiedzy jest religia zasady religijne dająją jednostce motywację do życia społecznego, nadają mu kształt.
• Przedstawienia zbiorowe - człowiek posiada pewne wyobrażenia i wspólnie z innymi je
tworzy. To co człowiek myśli jest tworzone społecznie - elementy czasu, przestrzeni itp.
Specyfika społeczna wyznacza sposób myślenia
• Realizm socjologiczny - rzeczywistość społeczna jest to rzeczywistość samoistna,
odrębna, „ sui generis ” czyli „ samo przez się ”, kieruje się odrębnymi prawami. Nie może
być rzeczywistością psychiczną, jest nadrzędna w stosunku do innych dziedzin, określa
zasady innych aspektów życia. Socjologizm to stanowisko, sposób patrzenia na
rzeczywistość.
- rzeczywistość społeczna jest najważniejsza, istnieje w umysłach jednostek, ale nie może
być indywidualnie zmieniana. Oznacza to, że;
1. Człowiek zastaje rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować
2 Sens ludzkich działań jest zdominowany przez świadomość zbiorową (całość, której
każda jednostka posiada część )
3. Psychologia tłumu - metoda badań
4. Argument heurystyczny, metodologiczny ( naprowadzający ) - pozwała odnaleźć coś
nowego w rzeczywistości
• Badanie faktów społecznych:
- badać należy na wzór badań naturalistycznych ( traktować fakty społeczne jak rzeczy )
- wyzbycie się wszelkiej przemocy i uprzedzeń
- zjawiska badane z punktu widzenia funkcji jaką pełnią
4
- wyzbycie się wszelkich emocji i uprzedzeń dotyczących badanego zjawiska
- fakty - zewnętrzne wobec przedmiotu badającego, badacz nie uczestniczy fizycznie w tych
obszarach rzeczywistości społecznej
- badania oparte na przekonaniu, że rzeczywistość społeczna nie może być porównywalna
do innych rzeczywistości.
Do faktów społecznych zaliczył Durkheim język, modę, wierzenia religijne, normy prawne,
zasady moralne, instytucje, symbole itp. Tak rozumiana kultura jest zjawiskiem ponad
jednostkowym, stanem zbiorowej świadomości, przekazywanej z pokolenia na pokolenie i
silnie oddziałującej na świadomość oraz zachowania poszczególnych ludzi. Jednocześnie
stwierdził, że wszelkie fakty społeczne są dziełem ludzi, a nie żadnych sił nadprzyrodzonych,
że ich kształt i charakter zależą od środowiska, w jakim ludzie żyją oraz od typu
społeczeństwa, jakie stworzyli. Do wniosków takich doszedł Durkheim w wyniku badań nad
życiem pierwotnych plemion australijskich. Jego praca Elementarne formy życia, religijnego:
system totemiczny w Australii ( E.Durkheim, 1990 ), stał się inspiracją dla wielu
późniejszych badaczy, którzy ukształtowali cały nurt socjologicznych analiz kulturowych.
Wytwarzanie wspólnych członkom danej grupy wierzeń, przekonań i symbolicznych znaczeń
jest dążeniem społeczeństwa do integracji. Pełnią one bowiem jedną z najważniejszych dla
każdej społeczności funkcji, a mianowicie tworzenia i podtrzymywania spójności oraz
tożsamości grupowej. Stanowią też bardzo istotny czynnik regulowania i koordynowania
stosunków społecznych, zachodzących w ramach poszczególnych grup i pomiędzy różnymi
grupami. Kiedy podzielanie wspólnych wartości, norm i przekonań zostanie zaburzone,
pojawia się zjawisko anomii, czyli stan społecznego zagubienia moralnego, prowadzący do
chaosu i dezorganizacji. Anomia bywa najczęściej efektem kryzysów, wojen, rewolucji lub
wielkich migracji ludzi z dobrze zintegrowanych środowisk wiejskich do anonimowych i
uwolnionych spod ścisłej kontroli społecznej środowisk miejskich.
Ujęcie socjologii jako instytucji społecznej
Instytucja społeczna jest u Durkheima pojęciem szerokim: instytucją jest każdy powszechnie
ustalony wzór zachowania się lub myślenia, który był przejmowany przez jednostkę jako
własny (np.: - wszelkie elementy kultury, filozofii, religii, również instytucje kościelne,
rodzina) Działanie instytucji społecznych jest podstawą życia społecznego są one jego
„kręgosłupem”.
Funkcje instytucji:
- tworzą sposoby postrzegania rzeczywistości
- integrują społeczeństwo
- regulują zachowania jednostek. Wszystkie instytucje tworzą całościowy system
dozwolonych zachowań jednostek
• Religia to wzór wszystkich instytucji społecznych:
Religia inicjuje jednostkę do życia w społeczeństwie; wyznacza kręgi społeczne, w których
uczestniczy człowiek. W miarę dorastania jednostka przechodzi przez kolejne etapy
wchodzenia we wspólnotę religijną. Religia wciąga jednostkę do życia zbiorowego jak np.:
przyjęcie sakramentów w chrześcijaństwie.
Religia to podstawowe umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie
Sprzyja zespalaniu zbiorowości, integruje, tworzy codzienne czynności, obrzędy, rytuały
(każda religia wymaga brania udziału w obrzędach)
- Kultywowanie tradycji - religia zachowuje pewne elementy kultury dla następnych pokoleń
- Religia daje jednostce rady, jak powinno się postępować
- Wspólna religia wzmacnia więzi jednostki z grupą
5
- Religia wspiera psychicznie w trudnych chwilach, ma odpowiedź na to skąd bierze się
cierpienie itd.
Inne instytucje możemy oceniać pod kątem tego czy spełniają wyżej wymienione funkcje.
• Dzięki systemowi instytucji społecznych każda jednostka ma swoje miejsce w
społeczeństwie
- Funkcja regulacyjna związana z systemem instytucji oraz norm społecznych nie zawsze
działa tak samo skutecznie: Zależy to od społeczeństwa (np.: Niemcy hitlerowskie - silna
regulacja)
• Anomia społeczna to określenie słabej regulacji
• Durkheim jest autorem pracy na temat samobójstw, opartej na dokładnych badaniach
empirycznych:
- analiza doktryny religii katolickiej - jest bardziej restryktywna, bardziej oddziałuje,
utrzymuje jednostkę w silniejszych więzach niż religia protestancka
- religia protestancka - bardziej anomiczna, stąd stopa samobójstw jest w niej większa
- stopa samobójstw jest niższa w społeczeństwach biednych niż bogatych; w pierwszych cele
jakie stawia jednostka przed sobą są węższe; wraz z bogactwem zwiększa się ilość stylów
życia, większa różnorodność
- wzrost stopy samobójstw jest uwarunkowany anomią społeczną
Kategorie samobójstw:
Typy samobójstw wg Durkheima:
Samobójstwo anomiczne - będące przejawem zakłócenia ładu społecznego, wskaźnikiem
jego rozregulowania, sytuacji w której zachowania jednostki są w za małym stopniu
kontrolowane i stymulowane przez społeczeństwo. Inaczej mówiąc, jest to sytuacja
dezintegracji społecznej, której efektem - a tym samym wskaźnikiem - jest m.in. narastanie
samobójstw.
Samobójstwo fatalistyczne związane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka
znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której wyjścia są zablokowane również
perspektywicznie. Samobójstwo to nie jest jednak kategorią czysto teoretyczną. Zagrożeni są
nim bowiem rzeczywiście i we własnym odczuciu - uwięzieni w niechcianej sytuacji
życiowej: bez wyjścia i bez perspektyw. Durkheim egzemplifikował ten typ samobójstwa
przypadkiem nie pogodzonego z losem niewolnika. Wiek XX dawał - i wciąż daje - nowe
przykłady tego stanu rzeczy. Dotyczą one zwłaszcza więźniów systemów totalitarnych,
nazistowskich czy komunistycznych. To, że śmierć samobójcza w obozach koncentracyjnych
zdarza się relatywnie rzadko, nie przekreśla celowości wyodrębnienia tego typu samobójstwa.
Choćby jako wyróżnika sytuacyjnego gwałtownego wzrostu samobójstw po wprowadzeniu
stanu wojennego w Polsce. Oczywiście nie należy wykluczać analizowania tego zjawiska w
świetle teorii anomii - jako samobójstwa jednocześnie (a nawet głównie) anomicznego. Jako
samobójstwo fatalistyczne postrzegana jest także samobójcza śmierć na życzenie człowieka
beznadziejnie chorego i cierpiącego ponad normę. Do kategorii fatalistycznych zaliczane są
też samobójstwa zbiorowe - dokonywane z reguły przez członków rozmaitych sekt
religijnych. Ich fatalistyczna interpretacja jest jednak kontrowersyjna.
Samobójstwo egoistyczne (inaczej egotyczne) - będące wynikiem zbyt słabej integracji
jednostki z grupą i społecznością. Samobójstwo to uważane jest z reguły za negatywny
produkt współczesnych społeczeństw konsumpcyjnych, w których wysokim wskaźnikom
rozwoju cywilizacyjnego towarzyszy często silne poczucie środowiskowego wyobcowania,
dramat ludzi „ samotnych w tłumie ”. Ta właśnie alienacja bywa niekiedy przesłanką podjęcia
6
decyzji samobójczej, choć i tu jej interpretacja wiąże się wyraźnie z socjologiczną teorią
anomii.
Samobójstwo altruistyczne - będące przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze
środowiskiem, zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt
daleko posuniętej socjalizacji. Samobójstwo to klasycy zagadnienia egzemplifikowali
najczęściej dobrowolną śmiercią starców w społeczeństwach pierwotnych czy obyczajem
„sati ” (samo spaleniem wdów wraz ze zwłokami ich mężów). Oba te rytuały - jakkolwiek
sporadycznie wciąż gdzieniegdzie praktykowane - odeszły już w przeszłość. Nie znaczy to
jednak, że kodeksami honorowymi prowadzącymi aż do samozniszczenia kierowano się tylko
we wspólnotach pierwotnych. Przeciwnie. Jeśli nawet pominiemy tu masowe samobójstwa
sekt religijnych, to w tej kategorii mieszczą się najpewniej samobójstwa na wieść o
przegranej wojnie (np. harakiri popełniane przez oficerów japońskich na wieść o kapitulacji),
protestacyjne samo spalenie (praktykowane przez mnichów buddyjskich czy bohaterów
walczących z systemem totalitarnym). A także samobójcze loty „.kamikaze” bądź mające na
celu zniszczenie wroga, albo polegające jednocześnie na samozniszczeniu, zamachy
bombowe terrorystów z Hamasu. Podłożem samobójstwa altruistycznego jest nadmierna
identyfikacja ludzi z obowiązującymi normami społeczno - obyczajowymi.
Zagadnienie więzi społecznej istnieją różne rodzaje praw:
a) karne, które powoduje pewne sankcje
b) kooperacyjne przywraca stan sprzed naruszenia prawa
Temu podziałowi odpowiadają 2 typy więzi społecznej: ( więź to solidarność, coś co łączy,
spaja ):
a) mechaniczna - opiera się na podobieństwie (jednostki zjednoczone, bo podobne do siebie)
b) organiczna - oparta na specjalizacji; jednostki są zjednoczone przez to, że są
komplementarne - ludzie uzupełniają się nawzajem
Każdy z tych typów ma charakter idealny - w rzeczywistości społecznej nie istnieją one
pojedynczo, ale są wymieszane. Więzi mają charakter ewolucjonistyczny - we wcześniej
szych etapach rozwoju społecznego przeważała solidamość mechaniczna.
Metodologia - jak analizować zjawiska społeczne
Dwie perspektywy:
a) Funkcjonalna - odnosi się do funkcji jaką spełniają zjawiska dla danego społeczeństwa
b) Historyczna - jakie są przyczyny właśnie tego zjawiska społecznego. Obie te
perspektywy dopełniają się.
Twórczość Durkhieima była w niemałym stopniu nawiązaniem do trwających od początku
stulecia dyskusji o kryzysie społecznym i drogach jego przezwyciężania. Twórczość ta to
nieustanny dialog z konserwatyzmem, liberalizmem i socjalizmem - dialog, któremu
towarzyszy intensywna praca nad tworzeniem podstaw „ naukowego racjonalizmu ”, który
pozwoliłby skuteczniej rozwiązywać problemy praktyczne niż współczesne doktryny
socjologiczne. Nie mógł pogodzić się z liberalizmem jako doktryną, która, jak sądził skłóca
problematykę społeczną sprowadzając człowieka do homo economicus, społeczeństwo zaś do
narzędzia zapewnienia ludziom maksimum niezależności i pomyślności materialnej. Dla
niego społeczeństwo było przede wszystkim ogniskiem „ życia moralnego ”, dlatego też
liberalizm jawił się jako doktryna równie niesłuszna jak niebezpieczna. Człowiek powinien
być wychowany a zbiorowość organizowana.
7
Krytycznie usposobiony był również do socjalizmu, który wydawał mu się pod pewnym
względem pokrewny liberalizmowi. Durkheim był najdalszy ad uznania za słuszne
socjalistycznej diagnozy stanu społeczeństwa. ,jego zdaniem możliwości rozwojowe
kapitalizmu nie zostały wyczerpane i nie ma powodu dążyć do stworzenia jakiegoś innego
ładu społeczno - gospodarczego. Wystarczyło jego zdaniem przystosować obecne
społeczeństwo do nowych warunków społecznego bytu. Położyć kres dezorganizacji i
chorobliwego podniecenia. A to zależy od czynników moralnych, nie zać politycznych czy
ekonomicznych. Aktywnie uczestniczył w popularyzacji francuskiego szkolnictwa, ale i
opowiadał się bez zastrzeżeń za ideałami deklaracji praw człowieka i obywatela, w której
pragnął widzieć fundament odnowionej moralności. Uważał, iż uczony musi szukać własnej
drogi w rozwiązywaniu problemów społecznych, wchodząc w razie potrzeby w spór ze
wszystkimi, choćby w poszczególnych sprawach skłonny był przyznawać im rację.
Kamieniem węgielnym w jego socjologii był postulat, aby traktować fakty społeczne jak
rzeczy o których nie wiemy jeszcze niczego pewnego. Był to postulat nade wszystko
metodologiczny. Zapewniał, że nie chce z góry przesądzać, jaka jest istota faktów
społecznych lecz tylko proponuje zajęcie wobec nich pewnej postawy myślowej. Chodziło
mu o to jak twierdził, by socjolog wprawił się w taki stan ducha w jakim znajdują się fizycy,
chemicy i fizjologowie wtedy, gdy zapuszczają się w nie zbadane jeszcze regiony swej
działalności naukowej. Inaczej mówiąc chodziło mu o to, aby socjolog podchodził do
przedmiotu swych badań bez żadnych uprzedzeń. Durkheim przedstawia człowieka jako
istotę rozdartą między duszę i ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość. Aby postępować
moralnie, człowiek musi zadawać gwałt swojej zwierzęcej naturze, zwierzęta bowiem, które
nie kierują się wyłącznie instynktem, nie znają wyrzeczenia i ofiary, bez których nie ma
czynu moralnego. Odrzucał wszelkie działania monistyczne, które likwidują problem, zamiast
go rozwiązywać.
Moralność i rozum nie można wyprowadzić z cech człowieka jako organizmu
biologicznego, ni sposób również uznać człowieka za istotę czysto duchową i unieważnić
jego związki ze światem zwierzęcym. Twierdził, że człowiek wchodzący w życie religijne,
bierze na siebie inną naturę, staje się innym człowiekiem. To dzięki religii pojawia się w
ludzkim życiu doświadczenie czegoś, co ewentualnie przekracza granice zmysłowego
doświadczenia. Jednostka odczuwa szacunek i lęk, każe powściągać naturalne odruchy i
rezygnować z zaspokajania przemożnych kiedy indziej potrzeb organizmu. Dzięki religii
okazuje się możliwe owo przejście od zwierzęcia do człowieka nad którym próżno głowili się
filozofowie. Wielką różnicę między społeczeństwami zwierzęcymi i społeczeństwami
ludzkim - pisał Durkheim - jest to, że w tych pierwszych jednostka rządzona jest wyłącznie
od wewnątrz, przez instynkty, podczas gdy społeczeństwa ludzkie są zjawiskiem o
szczególnym charakterze, które polega na tym, że pewne sposoby działanie narzucone lub
przynajmniej proponowane są jednostce z zewnątrz, dołączają się do jej własnej natury,
pierwszy krok w tym kierunku został zrobiony dzięki religii. Uważał, że socjologia może
otworzyć nowe możliwości nauce o człowieku.
Twierdzenie o „ zewnętrznym ” w stosunku do jednostek w charakterze społeczeństwa nie
było wszakże u Durkheima jedynie filozoficznym postulatem. Był przekonany, iż można je
również dobrze uzasadnić empirycznie. Takie uzasadnienie wydawało mu się zresztą
niezbędne, gdyż zależał do niego - jak sądził - byt socjologii, która ma sens tylko o tyle, o ile
istnieją zjawiska, których swoistą przyczyną jest właśnie społeczeństwo.
Według Durkheima za takim pojmowaniem społeczeństwa przemawiały co najmniej cztery
rodzaje argumentów:
•Po pierwsze „ posługiwał się on analogiami z nauk przyrodniczych.
•Po drugie korzystał z ustaleń głośnej w jego oczach psychologii tłumów powołujących się
na to, że jednostki zgromadzone razem zachowują się zupełnie inaczej, niż zwykły
zachowywać się w odosobnieniu.
8
• Po trzecie powoływał się na to, iż rzeczywistość społeczna jest dla jednostki zawsze
rzeczywistością zastaną. Człowiek nie twory języka którym mówi, lecz uczy się go od grupy i
nie wymyślał stosowanych przez siebie metod pracy, lecz przejmuje je od otoczenia.
• Po czwarte, Durkheim podkreślał, że świadomość jednostek jest zawsze świadomością
fałszywą. Nie są nam znane pobudki naszych czynów. Uważamy się za bezinteresownych,
podczas gdy działamy jak egoiści, wiemy, że kieruje nami nienawiść, podczas gdy dajemy się
powodować miłości, zdaje się nam, że słuchamy rozumu, podczas gdy jesteśmy niewolnikami
niezrozumianych przesądów.
Wszystko to miało przemawiać za tym, aby nie ujmować społeczeństwa jako „ sumy ”
jednostek.
Bibliografia:
- Piotr Sztompke, Socjologia, Wyd. Znak, 2007
- Jerzy Szacki, Historia myśli socjologiczne, W-wa 1981, PWN
- Elżbieta Tarkowska, Ciągłość i zmiana socjologii framzuskiej,W-wa 1974
- Encyklopedia socjologii, Wyd. Oficyna naukowa,W-wa 1998 -2005
- Internet: http.www.heweanorfolk.sch.ziklcnrric!socłdurkheimhtmĄn(2 TSOCjet ttbtoy,4A5
„CYue
9