Monitoring biologiczny i bioindykacja

Druk DNiSS nr PK_IIIF
OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
NAZWA
PRZEDMIOTU/MODUŁU
KSZTAŁCENIA:
MONITORING BIOLOGICZNY I
BIOINDYKACJA
Kod przedmiotu: OKE2
Rodzaj przedmiotu: kierunkowy/obowiązkowy/
Wydział: Inżynierii Materiałów, Budownictwa i Środowiska
Kierunek: Ochrona środowiska
Specjalność (specjalizacja):Ekoturystyka, Ekspertyzy środowiskowe
Poziom studiów: pierwszego stopnia
Profil studiów: ogólnoakademicki
Forma studiów: stacjonarne
Rok: II, Semestr: IV
Formy zajęć i liczba godzin: wykłady – 15; ćwiczenia laboratoryjne: 15
Język/i, w którym/ch realizowane są zajęcia: j. polski
Liczba punktów ECTS: 2
Osoby prowadzące:
wykład: dr inż. Anna Salachna
ćwiczenia laboratoryjne: dr inż. Anna Salachna, [email protected]
* – pozostawić właściwą nazwę
1. Założenia i cele przedmiotu, w tym zakładane efekty kształcenia zdefiniowane w
kategoriach wiedzy, umiejętności i innych kompetencji:
Celem przedmiotu jest przekazanie współczesnej wiedzy z zakresu problematyki
monitoringu biologicznego oraz zastosowania różnych grup organizmów do oceny stanu
środowiska naturalnego. Po ukończonym kursie student/ka:

potrafi omówić cele, zadania i podstawy prawne monitoringu biologicznego
oraz wyjaśnia różnice pomiędzy pojęciem biomonitoringu i bioindykacji;

zna metodykę technik bioindykacji stosowanych do oceny zanieczyszczenia
wody, powietrza i gleby;

umie samodzielnie zaplanować i przeprowadzić ocenę jakości powietrza
wybranego terenu metodą udziału form morfologicznych porostów i na tej
postawie wykreślić mapę lichenoindykacyjną;

zna cele, założenia i zakres monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych
wykazanych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej;

posiada umiejętność pracy w grupie.
2. Określenie przedmiotów wprowadzających wraz z wymaganiami wstępnymi:
Biologia, Ekologia ogólna
3. Opis sposobu wyznaczania punktów ECTS:
 Godziny kontaktowe: 30h, w tym
obecność na wykładach: 15h
obecność na ćwiczeniach laboratoryjnych: 15h
 Przygotowanie do ćwiczeń laboratoryjnych: 5h
 Przygotowanie raportu z ćwiczeń laboratoryjnych: 5h
 Przygotowanie do egzaminu i obecność na egzaminie: 10h
Razem nakład pracy studenta 50h = 2 pkt. ECTS
4. Wskaźniki sumaryczne
a) liczba godzin dydaktycznych (tzw. kontaktowych) i liczba punktów ECTS na zajęciach
wymagających bezpośredniego udziału nauczycieli akademickich, realizowanych w formie
studiów stacjonarnych i niestacjonarnych,
 obecność na wykładach: 15h
 obecność na ćwiczeniach laboratoryjnych: 15h
Razem: 15h + 15h + 30 h co odpowiada 1 punktowi ECTS
b) liczba godzin dydaktycznych (tzw. kontaktowych) i liczba punktów ECTS na zajęciach o
charakterze praktycznym.
 obecność na ćwiczeniach laboratoryjnych: 15h
 przygotowanie do ćwiczeń laboratoryjnych: 5h
 przygotowanie raportu z ćwiczeń laboratoryjnych: 5h
Razem: 15h + 5h + 5h = 25h, co odpowiada 1 punktom ECTS
5. Zakładane efekty kształcenia
Numer
(Symbol)
P_W01
P_W02
P_W03
P_W04
P_W05
Efekty kształcenia dla przedmiotu
WIEDZA
wymienia cele i zadania monitoringu biologicznego oraz
omawia organizację monitoringu biologicznego w Polsce
definiuje pojęcie: biomonitoringu, bioindykacja, indykator,
bioindykator, obiekt indykowany, biotest,
zna metodykę podstawowych technik stosowanych w
bioindykacji powietrza atmosferycznego, gleby i wód
śródlądowych
potrafi określić zakres, cele i założenia monitoringu
gatunków i siedlisk przyrodniczych z zał. I i II załącznika
Dyrektywy Siedliskowej
zna metodykę monitoringu gatunków i siedlisk
Odniesienie do
efektów kształcenia
dla kierunku
OS1A_W17
OS1A_W17
OS1A_W17
OS1A_W17
OS1A_W17
P_U01
P_U02
P_U03
P_U04
P_U05
P_K01
przyrodniczych z zał. I i II załącznika Dyrektywy
Siedliskowej
UMIEJĘTNOŚCI
potrafi samodzielnie wykonać przekrój przez plechę
porostową i przeprowadzić obserwacje mikroskopowe
dotyczące budowy anatomicznej porostów
umie korzystać z klucza do identyfikacji porostów
identyfikuje podstawowe formy morfologiczne porostów
potrafi zaplanować i przeprowadzić w terenie badania
dotyczące czystości powietrza metodą udziału form
morfologicznych porostów
tworzy mapę lichenoindykacyjną danego terenu i potrafi ją
zinterpretować
KOMPETENCJE SPOŁECZNE
posiada umiejętność pracy w grupie
OS1U_04
OS1U_04
OS1U_04
OS1U_10
OS1U_08
OS1U_10
OS1A_K04
Objaśnienia symbolu efektu dla przedmiotu (lewa kolumna w tabeli): P – efekt kształcenia dla
przedmiotu, pozostałe oznaczenia jak na druku DNiSS nr KP_IIA.
6. Odniesienie efektów kształcenia do form zajęć i sposób oceny osiągnięcia przez
studenta efektów kształcenia
Numer
(Symbol)
P_W01
P_W02
P_W03
P_W04
P_W05
Efekty kształcenia dla przedmiotu
WIEDZA
wymienia cele i zadania monitoringu biologicznego
oraz omawia organizację monitoringu
biologicznego w Polsce
definiuje pojęcie: biomonitoring, bioindykacja,
indykator, bioindykator, obiekt indykowany,
biotest, rodzaje bioindykacji
zna
metodykę
podstawowych
technik
stosowanych w bioindykacji powietrza
atmosferycznego, gleby i wód śródlądowych
potrafi określić zakres, cele i założenia
monitoringu gatunków i siedlisk
przyrodniczych z zał. I i II załącznika
Dyrektywy Siedliskowej
zna metodykę monitoringu gatunków i siedlisk
przyrodniczych z zał. I i II załącznika
Dyrektywy Siedliskowej
Odniesienie
do form zajęć
Sposób oceny
wykład
zaliczenie
wykład
zaliczenie
wykład,
ćwiczenia
laboratoryjne
wykład
zaliczenie,
repetytorium
wykład
zaliczenie
ćwiczenia
laboratoryjne
obserwacja
pracy na
ćwiczeniach
laboratoryjnych;
repetytorium
ćwiczenia
obserwacja
zaliczenie
UMIEJĘTNOŚCI
P_U01
potrafi samodzielnie wykonać przekrój przez
plechę porostową i przeprowadzić obserwacje
mikroskopowe dotyczące budowy anatomicznej
porostów
P_U02
umie korzystać z klucza do identyfikacji
gatunków porostów
laboratoryjne
P_U03
identyfikuje podstawowe formy morfologiczne
porostów
ćwiczenia
laboratoryjne
P_U04
potrafi zaplanować i przeprowadzić w terenie
badania dotyczące czystości powietrza metodą
udziału form morfologicznych porostów
prawidłowo wykreśla mapę lichenoindykacyjną
i potrafi ją zinterpretować
ćwiczenia
laboratoryjne
P_U05
P_K01
ćwiczenia
laboratoryjne
KOMPETENCJE SPOŁECZNE
posiadł umiejętność pracy w grupie
ćwiczenia
laboratoryjne
pracy na
ćwiczeniach
laboratoryjnych;
repetytorium
obserwacja
pracy na
ćwiczeniach
laboratoryjnych;
repetytorium
raport z ćwiczeń
laboratoryjnych;
repetytorium
raport z ćwiczeń
laboratoryjnych;
repetytorium
obserwacja
pracy na
ćwiczeniach
laboratoryjnych
7. Opis sposobu weryfikacji osiągniętych przez studenta założonych dla przedmiotu
efektów kształcenia (należy opisać sposób weryfikacji każdego efektu kształcenia oddzielnie)
P_W01
Weryfikacja nastąpi przez odpowiedzi na pytania zadane na zaliczeniu. Przykładowe pytanie: Jakie są
cele i zadania monitoringu biologicznego?
P_W02
Weryfikacja nastąpi przez odpowiedzi na pytania zadane na zaliczeniu. Przykładowe pytanie: Co to
jest bioindykacja i jakie są jej rodzaje?
P_W03
Weryfikacja nastąpi przez odpowiedzi na pytania zadane na zaliczeniu. Przykładowe pytanie: Wymień
metody lichenoindykacyjne i omów jedną z nich.
P_W04
Weryfikacja nastąpi przez odpowiedzi na pytania zadane na zaliczeniu. Przykładowe pytanie: Co to
jest monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych?
P_W05
Weryfikacja nastąpi przez odpowiedzi na pytania zadane na zaliczeniu. Przykładowe pytanie: Omów
sposób przygotowywania raportów w ramach monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych.
Umiejętności
P_U01
Weryfikacja nastąpi poprzez wykonanie preparatu mikroskopowego z plechy porostowej i
interpretację elementów budowy anatomicznej podczas ćwiczeń laboratoryjnych.
P_U02
Weryfikacja nastąpi poprzez identyfikację wybranego okazu porostu do gatunku w oparciu o klucz do
oznaczania porostów podczas ćwiczeń laboratoryjnych.
P_U03
Weryfikacja nastąpi poprzez rozpoznanie form morfologicznych okazów zielnikowych porostów
podczas ćwiczeń laboratoryjnych i w terenie.
P_U04
Weryfikacja nastąpi poprzez ocenę raportu z ćwiczeń laboratoryjnych oraz repetytorium.
P_U05
Weryfikacja nastąpi poprzez ocenę raportu z ćwiczeń laboratoryjnych oraz repetytorium
Kompetencji społecznych
P_K01
Weryfikacja nastąpi poprzez obserwację pracy studenta podczas ćwiczeń laboratoryjnych.
8. Opis zasad zaliczania przedmiotu i sposobu ustalania oceny końcowej z przedmiotu
Podstawą zaliczenia przedmiotu jest zaliczenie na ocenę pozytywną (3,0 i więcej) każdej formy zajęć,
tzn. wykładów i ćwiczeń laboratoryjnych.
Ocena końcowa z przedmiotu jest określona na podstawie średniej arytmetycznej ocen z zaliczenia
oraz ćwiczeń laboratoryjnych, przy przyjęciu następujących reguł zaokrąglania:
a) jeśli pierwsza i druga cyfra po przecinku tworzą liczbę poniżej 25 wówczas ocenę zaokrąglamy w
dół do jedności, np. jeśli średnia równa jest 4,24, to ocena wynosi dobry (4,0),
b) jeśli pierwsza i druga cyfra po przecinku tworzą liczbę 25 i więcej wówczas ocenę zaokrąglamy w
górę do oceny „plus”, np. jeśli średnia równa jest 4,25, to ocena wynosi dobry plus (4,5),
c) jeśli pierwsza i druga cyfra po przecinku tworzą liczbę poniżej 75 wówczas ocenę zaokrąglamy w
dół do oceny „plus”, np. jeśli średnia równa jest 4,74, to ocena wynosi dobry plus (4,5),
d) jeśli pierwsza i druga cyfra po przecinku tworzą liczbę 75 i więcej wówczas ocenę zaokrąglamy w
górę do jedności, np. jeśli średnia równa jest 4,75, to ocena wynosi bardzo dobry (5,0).
9. Opis form zajęć
a) Wykłady
 Treści programowe (tematyka zajęć):
Sprawy organizacyjne: tematyka wykładów, literatura przedmiotu, regulamin zaliczeń
Wykład 1-2. Pojęcie i cel monitoringu biologicznego i bioindykacji
Definicja, cel i zadania monitoringu biologicznego; organizacja monitoringu biologicznego w
Polsce; pozycja biomonitoringu w systemie Państwowego Monitoringu Środowiska; definicja
i cel bioindykacji; naukowe podstawy bioindykacji; biomonitoring a bioindykacja; – 2 godz.
Wyklad 3-4. Bioindykatory i biotesty
Bioindykacja i jej rodzaje; pojęcie indykatora; pojęcie bioindykatora; klasyfikacja
bioindykatorów; obiekt indykowany; rodzaje obiektów indykowanych, pojęcie biotestu;
klasyfikacja biotestów -2 godz.
Wykład 5-6. Zastosowanie wskaźników biologicznych w ocenie zanieczyszczenia
powietrza atmosferycznego
Założenia lichenoindykacji, metody lichenoindykacji,
skala porostowa; założenia
brioindykacji, testy mszyste, skala AP mszaków; test kory drzew; test igliwia - 2 godz.
Wyklad 7-8. Zastosowanie wskaźników biologicznych w ocenie stanu wód śródlądowych
Biologiczne wskaźniki czystości wody; testy mikrobiologiczne; pojęcie saprobii i katarobii,
system saprobów; testy eutrofizacji jezior; testy na skażenie wód metalami ciężkimi;
wykorzystanie makrozoobentosu w bioindykacji – 2 godz.
Wykład 9-10. Bioindykacja środowiska glebowego
Organizmy wykorzystywane w monitoringu gleby; testy mikrobiologiczne; testy korzeniowe,
test Allium; biokataliza gleby; testy wazonowe – 2 godz.
Wykład 11-12. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych z załączników I i II
Dyrektywy Siedliskowej jako przykład monitoringu przyrody Zakres, cele i założenia
monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych. Organizacja monitoringu gatunków i
siedlisk przyrodniczych w Polsce  2 godz.
Wykład 13-14. Metodyka monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych z
załączników I i II Dyrektywy Siedliskowej
Przegląd metodyki wybranych gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych.
Przykładowe raporty z monitoringu (parametry i wskaźniki jakości stanu siedlisk i populacji)
– 2 godz.
Wykład 15. Zaliczenie przedmiotu – 1 godz.

 Metody dydaktyczne: wykład z prezentacją multimedialną; w trakcie wykładu przerwy na pytania
zadawane przez studentów.
 Forma i warunki zaliczenia: warunkiem zaliczenia jest uzyskanie pozytywnej oceny ze
sprawdzianu pisemnego przeprowadzonego na końcu kursu. Studentom przysługują 3 terminy
zaliczenia. Każda odpowiedź jest punktowana od 0 do 1 pkt. (co 0,25 pkt.); przedmiot jest zaliczany
jeśli student uzyska co najmniej 2,5 punktu ze sprawdzianu.
 Wykaz literatury podstawowej i uzupełniającej (maksymalnie 5 pozycji w każdej grupie):
Literatura przedmiotu
Burchardt. L. 1994 (red.) Teoria i praktyka badań ekologicznych. UAM w Poznaniu, Idee
Ekologiczne Tom 4, Seria Szkice nr 3. Sorus, Poznań.
Fabiszewski J. 1983 (red.). Bioindykacja skażeń przemysłowych i rolniczych. Ossolineum,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.
Fałtynowicz W. 1994. Monitoring powietrza. Porosty jako biowskaźniki zanieczyszczenia.
Fundacja CEEW, Krosno.
Grodzińska K. 1985. Zanieczyszczenie parków narodowych metalami ciężkimi. [W:]
Grodzińska K., Olaczek R. (red.), Zagrożenie Parków Narodowych w Polsce. PAN
Komitet Ochrony Przyrody, PWN, Warszawa.
Jankowski W. 1994. Zastosowanie bioindykacji w praktyce monitoringu środowiska na
przykładzie północno-wschodniej Polski. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska,
Agencja Wydawnicza Poligraficzno-Księgarska „Bibliofil” Sp. z o.o., Warszawa.
Kuźniewski E. 1996. Bioindykacyjne metody w badaniach środowiska. [W:] Przyroda i
człowiek. Opolskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Opole.
Monitoring przyrody ożywionej. Program wraz z instrukcją na lata 1994-1997. Narodowa
Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 1993.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo
Środowiska, Warszawa. T. 1-8
Roo-Zielińska
E.
2004.
Fitoindykacja
jako
narzędzie
oceny
środowiska
fizycznogeograficznego. Podstawy teoretyczne i analiza porównawcza stosowanych
metod. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 199.
Stańczykowska A. 1997. Ekologia naszych wód. WSiP, Warszawa.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002.
Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Sciences, Kraków.
Czasopisma
Przegląd Przyrodniczy Tom IX, Zeszyt 1-2, 1998. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu
Przyrodników, Świebodzin. – zeszyt zawiera materiały z konferencji naukowej
„Monitoring i indykacja w ochronie przyrody”.
Biuletyn Monitoringu Przyrody 1/2000; 1/2000 (2); 1/2000/2; 1/2002 (3); 1/2003/4; 1/2004
(5)
b) ćwiczenia laboratoryjne
 Treści programowe (tematyka zajęć).
Porosty jako bioindykatory zanieczyszczenia powietrza.
1. Budowa anatomiczna i morfologiczna wybranych gatunków porostów
Technika wykonywania preparatów przyżyciowych z plech porostowych. Obserwacja
mikroskopowa cech anatomicznych gatunków reprezentujących różne stopnie skali
porostowej. Zasady korzystania z kluczy do oznaczania porostów. Formy morfologiczne
porostów zajęcia na sali mikroskopowej 7 godz.
2. Ocena jakości powietrza wybranego terenu za pomocą metody udziału form
morfologicznych porostów
Wybór terenu badań. Wyznaczenie stanowisk badawczych. Opis stanowiska. Technika
poboru i przechowywania próbek porostów. Identyfikacja form morfologicznych
zebranych okazów. Analiza rozmieszczenia form morfologicznych - tworzenie mapy
lichenoindykacyjnej badanego terenu – zajęcia w terenie i na sali mikroskopowej 7 godz.
3. Repetytorium. Ocena sprawozdań  1 godz.
Metody dydaktyczne: instruktaż (z wykorzystaniem sprzętu multimedialnego) i samodzielna praca
studentów w grupach (na sali ćwiczeń i w terenie) pod opieką nauczyciela akademickiego;
 Forma i warunki zaliczenia:
Warunkiem zaliczenia ćwiczeń laboratoryjnych jest:
1. obecność na zajęciach: dopuszcza się 2 usprawiedliwione nieobecności, które należy odrobić w
ustalonym terminie;
2. uzyskanie pozytywnej oceny z raportu z ćwiczeń;
3. uzyskanie co najmniej 10 punktów zaliczeniowych z ćwiczeń i repetytorium; punkty zaliczeniowe
obejmują:
- ocenę pracy studenta podczas zajęć (wejściówki, aktywność - do 5 pkt.),
- ocenę z repetytorium (do 15 pkt.).
 Wykaz literatury podstawowej i uzupełniającej (maksymalnie 5 pozycji w każdej grupie):
Fałtynowicz W. 1994. Monitoring powietrza. Porosty jako biowskaźniki zanieczyszczenia.
Fundacja CEEW, Krosno.
Podbielkowski Z., Rejment-Grochowska I., Skirgiełło A. 1986. Rośliny zarodnikowe. PWN,
Warszawa.
Wójciak H. 2003. Porosty, mszaki, paprotniki. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa
Lipnicki L, Wójciak H. 1995.Porosty, Klucz-atlas do oznaczania najpospolitszych gatunków.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
Tobolewski Z. 1972. Porosty, klucz do oznaczania gatunków krajowych. Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa