wpływ mineralnych i organicznych środków
advertisement
SPIS TREŚCI 1. WSTĘP ............................................................................................................................ 7 2. ANDREYKO LYUBA - WPŁYW MINERALNYCH I ORGANICZNYCH ŚRODKÓW NAWOZOWYCH (RADIOMELIORANTÓW) NA MIGRACJĘ W GLEBIE CEZU 137 ................................................................................................... 8 3. BAWDYK M. - STAN ŚRODOWISKA WOKÓŁ KOMUNALNEGO WYSYPISKA ŚMIECI „ZBYRANKA” .............................................................................................. 12 4. DŻURA NATALIA, GĄSIOR JAN, TSVILYNYUK OLGA, TEREK OLGA, ROMANJUK OLGA, KARPYN OLGA, KOROWEĆKA GALINA - MOŻLIWOŚĆ WYKORZYSTANIA ROŚLIN DO REKULTYWACJI GLEB ZANIECZYSZCZONYCH SUBSTANCJAMI ROPOPOCHODNYMI ................ 16 5. HOLOVACH OLEKSANDRA, GĄSIOR JAN, DEMKIW OREST ZANIECZYSZCZENIE GLEB UPRAWNYCH W SĄSIEDZTWIE AUTOSTRADY W REJONIE SZEGINI METALAMI CIĘŻKIMI I SPOSOBY ICH FITOOCZYSZCZENIA ...................................................................................... 23 6. BEREŚ PAWEŁ - OMACNICA PROSOWIANKA (OSTRINIA NUBILALIS HBN.) - NAJGROŹNIEJSZY SZKODNIK KUKURYDZY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM ............................................................. 28 7. BEREŚ PAWEŁ - OCHRONA KUKURYDZY PRZED OMACNICĄ PROSOWIANKĄ (OSTRINIA NUBILALIS HBN.) W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH I INTEGROWANYCH ........................................................... 33 8. BEREŚ PAWEŁ - MSZYCE (APHIDIDAE) I PRZYLŻEŃCE (THYSANOPTERA) WYSTĘPUJĄCE NA KUKURYDZY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM ............................................................. 38 9. CZACH AGNIESZKA, BARTOS ANNA - WPŁYW SYMULOWANEGO KWAŚNEGO OPADU NA DEGRADACJĘ CZARNOZIEMÓW (W DOŚWIADCZENIU LABORATORYJNYM) ........................................................... 44 10. DOBOSZ MARCIN - WALORY PRZYRODNICZE GMINY WOLA UHRUSKA A ROZWÓJ AGROTURYSTYKI NA TYM TERENIE .......................................... 48 11. KACZMARCZYK SEBASTIAN, ZIÓŁKOWSKI PIOTR - PROBLEMY OCHRONY KURHANÓW NEOLITYCZNYCH NA TERENIE PŁASKOWYŻU PROSZOWICKIEGO .................................................................................................. 53 12. KANIUCZAK ZDZISŁAW, TEKIELA AGATA - WYSTĘPOWANIE CHORÓB I SZKODNIKÓW W PSZENICY JAREJ W ZALEŻNOŚCI OD SYSTEMU GOSPODAROWANIA W ROLNICTWIE W REJONIE STRZYŻOWA ............ 58 13. KLIMEK MAGDALENA - DZIAŁALNOŚĆ AGROTURYSTYCZNA I JEJ WPŁYW NA SPOŁECZNOŚĆ WIEJSKĄ GMINY MIĘDZYLESIE ................... 64 14. KUCZERA MARCIN, MIHILEWICZ ANETA - WPŁYW ROLNICZEGO UŻYTKOWANIA TERENU NA JAKOŚĆ WÓD ODPŁYWAJĄCYCH Z ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ ............................................... 70 15. KUŚ ANNA, MARKIEWICZ ANNA, ZOGA MAREK - CHARAKTERYSTYKA MUTANTÓW ŁUBINU ANDYJSKIEGO ................................................................. 75 16. KUŚ JAN, MATYKA MARIUSZ - OCENA STOPNIA ZRÓWNOWAŻENIA GOSPODARSTW ROLNICZYCH ZA POMOCĄ WYBRANYCH GRUP WSKAŹNIKÓW ........................................................................................................... 78 3 17. ŁOŚ KRZYSZTOF, KWOLEK ANDRZEJ, BRYCHCY PAWEŁ, KRÓLIK DOMINIK - WARTOŚĆ RZEŹNA I MIĘSNA TUCZNIKÓW MIESZAŃCÓW ¾ WBP ¼ PBZ SKIEROWANYCH NA UBÓJ PRZY RÓŻNYCH MASACH CIAŁA..... 83 18. PASTUSZKO KAROLINA, TWARDOWSKI JACEK - BIEGACZOWATE (COLEOPTERA, CARABIDAE) RÓŻNYCH SIEDLISK NABRZEŻA ODRY WE WROCŁAWIU ...................................................................................................... 89 19. PRZETACZEK MARTA - ZAWARTOŚĆ KADMU W RUNI I GLEBIE W 36 ROKU DOŚWIADCZENIA NAWOZOWEGO NA ŁĄCE GÓRSKIEJ (CZARNY POTOK) ..................................................................................................... 93 20. ROSAK MIROSŁAW, ŻEBROWSKA – ROSAK EWA - PRZESŁANKI I UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI AGROTURYSTYCZNEJ W REGIONIE PUSZCZY ZIELONEJ ...................................................................... 98 21. RUDNICKA DOMINIKA - WPŁYW WYPOSAŻENIA INFRASTRUKTURALNEGO NA ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH NA PRZYKŁADZIE GMINY MIĘDZYLESIE ...................................................... 104 22. STELMASZYK ANNA, SZYDŁOWSKA JOANNA - MOŻLIWOŚCI AGROTURYSTYCZNEGO WYKORZYSTANIA OBSZARÓW O DUŻYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH NA PRZYKŁADZIE WYSPY BIELAWA .................................................................................................... 110 23. SZAL PIOTR, WROŃSKI MARCIN - PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE I FIZYKOCHEMICZNE GLEB ALUWIALNYCH WYBRANYCH RZEK W REJONIE PRZEMYŚLA.......................................................................... 115 24. STRUK-SOKOŁOWSKA JOANNA - WPŁYW DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ NA ZAWARTOŚĆ ZWIĄZKÓW AZOTU W WODACH STUDZIENNYCH ......... 122 25. TEKIELA AGATA - ZDROWOTNOŚĆ ZIARNA PSZENICY OZIMEJ W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH NA PODKARPACIU .............. 128 26. UKLAŃSKA CECYLIA, ŻELAZKIEWICZ JOANNA - ZAGOSPODAROWANIE WYTŁOKÓW OWOCOWYCH ............................................................................... 132 27. WRAGA KRZYSZTOF, SZCZEPANIAK ROKSANA - OCENA WZROSTU I ROZWOJU PIĄTAKA LANCETOWATEGO (PENTAS LANCEOLATA (FORSSK.) DEFLERS) UPRAWIANEGO W PODŁOŻU Z DODATKIEM KOMUNALNEGO OSADU ŚCIEKOWEGO ......................................................... 137 28. BAZYL BEATA - STRUKTURA UŻYTKOWANIA ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ W WOJ. PODKARPACKIM ..................... 142 29. BEDNAREK MALWINA, UKLAŃSKA - CECYLIA PORÓWNANIE MINERALIZACJI WYBRANYCH WÓD MINERALNYCH I NAPOJÓW NA BAZIE WODY MINERALNEJ .......................................................................... 147 30. BOJARSZCZUK JOLANTA - FINANSOWE WSPARCIE GOSPODARSTW ROLNYCH NA DOSTOSOWANIA DO STANDARDÓW UE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA, ZDROWIA PUBLICZNEGO ORAZ DOBROSTANU ZWIERZĄT ................................................................................... 152 31. CYREK MAŁGORZATA, WOŹNIAK MARIAN - POSTMODERNIZM W ZARZĄDZANIU WIEDZĄ W ASPEKCIE GOSPODARKI „TRZECIEJ FALI” A OCHRONA ŚRODOWISKA.............................................. 158 32. HIPNER MAGDALENA - TERENY ZIELONE SANOKA ................................... 165 4 33. KACZOR EWA, LACHOR AGATA, GERMAŃSKI PAWEŁ , PISAREK MARTA ROLNICTWO EKOLOGICZNE W WOJ. PODKARPACKIM W LATACH 2000 - 2003 ............................................................................................ 170 34. KEMPANOWSKA BARBARA, PISAREK MARTA - SPOSOBY ZWALCZANIA ŚLIMAKÓW NAGICH.............................................................................................. 175 35. KORNALSKA ELŻBIETA, KUCZERA MARCIN - WYSTĘPOWANIE, SZKODLIWOŚĆ I ZWALCZANIE OWSA GŁUCHEGO AVENA FATUA L... 180 36. KRÓL KAROL, GOLA PIOTR - PRÓBA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO W POSZCZEGÓLNYCH POWIATACH WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO .................................................................................................. 184 37. KUROWSKI LESZEK, GOŁAWSKA AGATA, KOWALEWSKA AGNIESZKA BYDŁO RASY SALERS – W ASPEKCIE EKOLOGICZNYM ........................... 191 38. PAŃKÓW PIOTR - WPŁYW PRZEMYSŁU ROLNO- SPOŻYWCZEGO NA ŚRODOWISKO ................................................................................................... 196 39. PIOTROWSKA MAŁGORZATA - WPŁYW PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ NA ŚRODOWISKO ................................................................................................... 201 40. RAŚ ANNA, GONDEK KRZYSZTOF - KOMPOSTOWANIE ODPADÓW WEDŁUG TECHNOLOGII MUT KYBERFERM ................................................. 210 41. ROGOWSKA ANNA, FILIPEK-MAZUR BARBARA - BIOGAZ JAKO ŹRÓDŁO ENERGII ODNAWIALNEJ ...................................................................................... 218 42. SZAREK JOLANTA, LEGIĘĆ ILONA, PISAREK MARTA - UWARUNKOWANIA PRODUKCJI ROLNICZEJ NA TERENACH CHRONIONYCH ...................... 223 43. WYPICH RAFAŁ - PRODUKCJA I ZASTOSOWANIE OPAKOWAŃ BIODEGRADOWALNYCH ..................................................................................... 228 44. BARYZA PAULINA, PAPROCKI PAWEŁ - SALIX VINIMALIS CZY PSEUDOMONAS AERUGINOSA ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZYDOMOWYCH OCZYSZCZALNI SOCJALNO – BYTOWYCH .............. 231 45. KALBARCZYK TOMASZ - OCHRONA ŚRODOWISKA A PRZETWÓRSTWO SUROWCÓW ZWIERZĘCYCH ............................................................................. 235 46. PIETRYGA ANNA - DAWNE METODY OCHRONY ROŚLIN PRZED CHOROBAMI ............................................................................................................ 238 47. PUSZ WOJCIECH - WYKORZYSTANIE GRZYBÓW W OCHRONIE ROŚLIN ........................................................................................... 240 48. RUSZKIEWICZ AGNIESZKA - ASPEKT PROEKOLOGICZNY W ZAKRESIE HODOWLI BYDŁA MIĘSNEGO ........................................................................... 242 49. STAŃCZYK SEBASTIAN - OCHRONA ROŚLIN W ROLNICTWIE EKOLOGICZNYM I INTEGROWANYM ............................................................. 247 5 6 WSTĘP Rolnictwo w sferze produkcji jako jedna z najstarszych działalności człowieka silnie wpływała na postęp cywilizacyjny i dobrobyt. Jego rozwój w okresie Odrodzenia wyprzedzał rozwój innych dziedzin, zarówno na płaszczyźnie teorii jak i praktyki rolniczej. Z czasem wyodrębniły się z niego szczegółowe dyscypliny naukowe dysponujące dziś określoną metodologią badań, aparaturą pojęciową i nowoczesnym zapleczem badawczym. Nauka rolnicza jest ogromnie rozbudowaną wiedzą, ale nie daje jednak dotąd zadawalającej odpowiedzi na wiele zasadniczych pytań np. dotyczących odżywiania roślin, produkcji biomasy itp.. Tak więc bardzo wiele ważnych zagadnień czeka na ich bliższe rozpoznanie i syntezę. Wydany zeszyt zawierający zbiór 50 artykułów przygotowanych przez młodych pracowników naukowych i studentów działających w sekcjach Kół Naukowych jest materialnym dowodem na duże zainteresowanie i wagę szeroko pojętej problematyki rolniczej. Część z nich stanowi opracowanie oryginalnych prac badawczych, inne są pracami przeglądowymi, bądź popularnymi. Są one wydrukowane w formie nadesłanej prac autorów i opracowane od strony redakcyjnej przez studentów Wydziału Ekonomii. Traktujemy te opracowania jako przygodę z nauką uczciwą, mądrą i radosną. dr inż. Jan Gąsior 7 WPŁYW MINERALNYCH I ORGANICZNYCH ŚRODKÓW NAWOZOWYCH (RADIOMELIORANTÓW) NA MIGRACJĘ W GLEBIE CEZU 137 Autor: mgr Lyuba Andreyko Opiekun: prof. Wołodymyr Snityńskij Arademik Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych Wydział Agronomii, Lwowski Państwowy Uniwersytet Agrarny w Dublanach Słowa kluczowe: środki nawozowe, skażenie promieniotwórcze Wstęp Awaria elektrowni atomowej w Czernobylu spowodowała, że do atmosfery dostały się znaczne ilości materiału radioaktywnego, który osiadł na powierzchni gleby, z czasem częściowo migrował w głąb jej profilu. Produkty uzyskiwano z tych gleb zagrażać zdrowiu ludzi, ponieważ istnieje tak zwane przedłużone promieniowanie, emitowane przez produkty żywnościowe; mięso, mleko, ziemniaki, warzywa itp. Przywrócenie rolniczego użytkowania gleb skażonych wymaga specjalnych zabiegów obniżających ich skażenie. Jednym z takich zabiegów może być zastosowanie określonych środków nawozowych tzw. radiomeliorantów. Celem podjętych badań była ocena wpływu mineralnych i organicznych radiomeliorantów na stopień zanieczyszczenia gleb cezu 137 i jego przemieszczania do roślin. Materiały i metodyka Ścisłe doświadczenia polowe jednoczynnikowe przeprowadzono w latach 2003 i 2004 na bielicowanych ciemno-szarych glebach leśnych Wołynia. Porównywano następujące sposoby nawożenia stosowane kompleksowo (radiomelioranty): A – obornik 60 t/ha, z uzupełniającym nawożeniem fosforowym – 60 kg P2O5/ha i potasowym 60 kg K2O/ha i wapnowaniem (dolomitem w dawce obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej), B – sapropel (muł denny) z nawożeniem obornikiem 40 t/ha, z uzupełniającym nawożeniem fosforowym – 60 kg P2O5/ha i potasowym 60 kg K2O/ha i wapnowaniem (dolomitem w dawce obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej), C – saponit (rozdrobniony minerał zawierający Mg, Fe, Zu, Cu, Ni, Li, Cr) z nawożeniem obornikiem 30 t/ha, z uzupełniającym nawożeniem fosforowym – 8 60 kg P2O5/ha i potasowym 60 kg K2O/ha i wapnowaniem (dolomitem w dawce obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej), D – obiekt z zastosowaniem wyłącznie wapnowanie (dolomitem w dawce obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej), O – obiekt kontrolny (bez środków nawozowych). Fosfor stosowano w formie superfosforatu podwójnego, zaś potas w formie kalimagnezji. Za kontrolę przyjęto wariant bez radiomeliorantów. Wyniki Doświadczenia przeprowadzono w układzie losowanych bloków, w trzech powtórzeniach, na ziemniakach odmiany Zachodnia hodowli Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Rolniczego. W okresie wegetacji prowadzono obserwacje fenologiczne i pomiary biometryczne. Zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne wykonywano zgodnie z zaleceniami agrotechnicznymi uprawy ziemniaków [2]. W czasie zbioru doświadczeń oznaczono plony bulw z poszczególnych obiektów. Ocenę skażenia radioaktywnego cezem – 137 gleby przeprowadzano przed sadzeniem ziemniaków w warstwie 0-5 cm [1, 3]. Skażenie bulw oceniano bezpośrednio po zbiorach. Oznaczenia te wykonano metodą spektrograficzną. Na podstawie pomiarów promieniotwórczości gleby i roślin obliczono współczynnik migracji cezu – 137 z gleby do roślin (jako ich iloraz). Wyniki doświadczeń pokazały, że najkorzystniejsze warunki dla wzrostu i rozwoju ziemniaków były w wariancie C, z saponitem okres od posadzenia bulw do wschodów był najkrótszy i rośliny wcześniej osiągnęły kolejne fazy wzrostu. Najwyższy plon bulw uzyskano z obiektu nawożonego saponitem. Pod wpływem stosowanych środków nawozowych zmniejszał się współczynnik migracji cezu -137 (tab.1). Najsilniej w wariancie C (z saponitem) średnio do 0,18, w wariantach A z obornikiem do 0,27 i w wariancie B (sapropelem) do 0,30 wobec 0,75 po zastosowaniu wapnowania (wariant D) i 0,81 na obiekcie kontrolnym. Duże różnice w migracji promieniotwórczego cezu w latach badań wiąże się niewątpliwie z przebiegiem warunków pogodowych [4]. 9 Tab.1. Wpływ sposobu nawożenia na współczynnik migracji [Wm] cezu –137 z gleby do roślin w latach 2003 - 2004 2003 2004 Średnio Różnica w stosunku Sposób Różnica w stosunku Różnica w stosunku do kontroli do kontroli do kontroli nawożenia Wm Wm Wm Wm % Wm % Wm % O 1,07 - - 0,55 - - 0,81 - - A 0,35 -0,75 67,3 0,18 -0,37 67,2 0,27 -0,54 66,6 B 0,33 -0,74 69,2 0,27 -0,28 49,0 0,30 -0,51 52,9 C 0,23 -0,84 78,5 0,12 -0,43 78,2 0,18 -0,63 77,7 D 1,02 -0,05 5 0,48 -0,07 13,0 0,75 -0,06 7,4 Według wyników przedstawionych w (tab. 2) zastosowane środki nawozowe wpływały także na stopień skażenia gleby (Bk/kg). Najwyższe średnie skażenie gleby zaobserwowano w wariancie kontrolnym210 Bk/kg, najniższe 59 Bk/kg – 5 w wariancie C z (saponitem). Tab.2. Wpływ sposobu nawożenia na stopień zanieczyszczenia gleb w warstwie 0 – 5 cm cezem – 137 [Bk/kg] w latach 2003 - 2004 2003 2004 Średnio Sposób nawożenia Bk/kg Różnica w stosunku do kontroli Bk/kg % Bk/kg Różnica w stosunku do kontroli Bk/kg % Bk/kg Różnica w stosunku do kontroli Bk/kg % O 274 - - 145 - - 210 - - A 72 -202 73,7 67 -78 53,8 70 -140 66,6 B 83 -191 69,7 81 -64 44,1 82 -128 60,9 C 66 -208 75,9 52 -93 64,1 59 -151 71,9 D 140 -134 48,9 96 -49 33,8 118 -92 43,8 Duże różnice w poziomie skażenia radioaktywnego gleby w latach badań wiążą się z przebiegiem warunków pogodowych. Większa ilość opadów atmosferycznych w 2004 roku redukowała na obiekcie kontrolnym poziom promieniotwórczości gleby o 45 % w stosunku do roku z niewielką ilością opadów. 10 Różne warianty nawożenia skutecznie obniżały promieniotwórczość gleb, jednak wyraźniej w roku posusznym. Najsilniejszą redukcją skażenia radioaktywnego zaobserwowano w wariancie (z saponitem). Wnioski 1. Wszystkie środki nawozowe efektywnie ograniczały skażone radioaktywnie badanej gleby. 2. Najniższy średni współczynnik migracji cezu –137 (0,18) uzyskano w wariancie C (z sapronitem), nieco wyższy (0,27) w wariancie A (z obornikiem). 3. Najniższy średni stopień skażenia gleby wyznaczono w wariancie C (z saponitem) 59 Bk/kg i w wariancie A (z obornikiem) 80 Bk/kg. 4. Z porównywanych kombinowanych sposobach nawożenia godnym polecenia jest stosowanie wapnowania w dawce obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej, 60 kg P2O5/ha, 60 kg K2O/ha i 30 t/ha rozdrobnionego saponitem. Literatura Авсеєннко В. Дозиметрические и радиологические приборы и измерения. – М.: ВО Агропромиздат, 1989. – С.13–17. Гродзинский Д.М. Гудков И.Н. Защита растений от лучевого поражения. – М.: Агропрмиздат, 1973. – С.17-19. Гудков І.М. Ткаченко Г.М. Основи сільськогосподарської радіобіології і радіоекології. – К.: Вища школа, 1985. – 30 с. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта . М.: Колос, 1979. – 416 с. 11 STAN ŚRODOWISKA WOKÓŁ KOMUNALNEGO WYSYPISKA ŚMIECI „ZBYRANKA” Autor: M. Bawdyk Opiekun: prof. Wołodymyr Snityńskij Lwowski Państwowy Uniwersytet Rolniczy w Dublanach adres e-mail: [email protected] Słowo kluczowe: gleba, roślina, wysypisko śmieci Wstęp Postęp cywilizacyjny i organizacyjny niesie ze sobą tworzenie wielkich skupisk miejskiej ludności i ogromnej ilości ścieków komunalno-bytowych oraz odpadów produkcyjnych. ich utylizacja i ewentualne zagospodarowanie stanowi jeden z najbardziej znaczących problemów świata w XXI wieku [2, 4, 5]. Do niedawna szybszym i najtańszym sposobem pozbycia się odpadów było ich beztroskie składowanie w ustronnych miejscach. Doprowadziło to do wyłączenia z aktywnego gospodarowania tych powierzchni [6]. Ujemne oddziaływanie na środowisko wysypisk odpadów polega na zmianie krajobrazu, skażeniu gleby, powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, co może prowadzić do daleko idących przekształceń ekosystemów naturalnych, środowiska życia człowieka [1]. Celem podjętych badań była ocena stanu zanieczyszczenia metalami ciężkimi gleb i roślin z terenów przyległych do wysypiska śmieci komunalnych „Zbyranka” zlokalizowanego na terenie wsi Małe Grybowiczi k/Lwowa. Materiał i metody Wysypisko śmieci „Zbyranka” funkcjonuje od 1969 roku, przez okres 22 lat (do 1991) śmieci były sukcesywnie palone na powierzchni. Ocenę zanieczyszczenia przeprowadzono zgodnie z metodyką opracowaną w Katedrze Agroekologii i Biologii LDAK [3]. Przewidywała ona pobranie prób materiału glebowego w terenie przyległym do wysypiska śmieci w odległości 50, 200, 500 i 1500 m na kierunku najczęstszych wiatrów tj. południowo-wschodnim Obiekt Katedry stanowiły gleby i rośliny z terenu poza zasięgiem oddziaływania wysypiska śmieci „Zbyranka” – miejscowość Podlosk odległa około 12 km od wysypiska. Próbki gleby z warstwy 0 – 20 cm pobierano dwa 12 razy w ciągu roku (wiosną i jesienią) przez 3 lata. Materiał roślinny pozyskiwano w pobliżu punktów pobierania materiału glebowego w tych samych latach badań. Oznaczenie zawartości ogólnych form mikropierwiastków w glebach i roślinach wykonano metodą absorpcji atomowej w laboratorium Kontrolnej Analizy Spektralnej Instytutu Preparatów Bakteriologicznych oraz Dodatków Paszowych Akademii Nauk Rolniczych Ukrainy. W tabelach zestawiono średnie z trzech lat i porównano z wartością GDI – graniczną dopuszczalną ilością. Wyniki Zawartość poszczególnych pierwiastków w glebie zależała od odległości od wysypiska śmieci. Zwykle najwyższa była w pobliżu wysypiska (50 metrów) i zmniejszała się wraz z oddaleniem od źródła zanieczyszczenia (tab. 1). Tab. 1. Zawartość ogólnych form mikropierwiastków w glebie terenów przyległych do wysypiska śmieci „Zbyranka” (średnie z dwóch terminów i z trzech lat) Odległość od wysypiska Pierwiastek Cd Pb As Cu [m] Zn Cr Ni Mo Co Mn mg/kg gleby 50 16,0 27 8,0 8,9 68 35 28 16,0 29 190 200 8,0 30 0,0 16,0 60 53 36 16,0 16 230 500 5,5 18 0,0 13,0 62 41 20 5,5 10 195 1 500 2,6 22 0,5 8,2 36 29 10 7,0 16 160 GDI 1,0 20 2,0 3,0 23 - 5 1500 0,05 4 W odległości 1500 metrów od wysypiska była zwykle najniższa, jednak przekraczała zawartość dopuszczalną (GDI). Rozprzestrzenianie ołowiu niosło stosunkowo niewielki zasięg do 200 metrów od źródła zanieczyszczeń i w tej strefie przekraczało zawartość dopuszczalną. W większym oddaleniu jego koncentracja nie wskazywała na skażenie. Stężenie kobaltu w glebie wskazuje na silniejsze skażenie zależne również od odległości od wysypiska. 13 Prawie sześciokrotne przekroczenie zawartości dopuszczalnej występowało w odległości 50 m, pozostałych 2 – 3 krotnie. Tab. 2. Zawartość mikropierwiastków w runi łąk i pastwisk w rejonie wysypiska śmieci „Zbyranka” (średnia z trzech lat) Odległość od wysypiska [m] Pierwiastki Cd Cr Cu Mn Ni Co Zn Pb mg/kg s.m. roślin kontrola wieś Podlask 50 0,01 0,15 3,1 12 0,9 0,8 7,2 0,3 0,26 0,90 10,8 114 5,9 3,0 36,4 2,8 200 0,10 0,30 8,1 101 2,5 1,8 24,9 1,9 500 0,08 0,20 5,1 89 3,2 1,2 12,5 1,6 1 500 0,03 0,02 3,0 43 2,8 0,7 10,3 0,8 GDI 0,03 0,30 5,0 20 1,5 1,0 10,0 0,5 Szczególne zaniepokojenie wzbudza duże nagromadzenie w glebie pierwiastków wysokotoksycznych – kadmu i arsenu, wielokrotnie przekraczających zawartości dopuszczalne. Wiąże się to z intensywną produkcją rolniczą i ogrodniczą na terenach przyległych do wysypiska, stanowiących bezpośrednie zaplecze Lwowa. Przekroczenia dopuszczalnych zawartości miedzi, cynku i niklu nie stanowią poważniejszego zagrożenia dla środowiska glebowego w sąsiedztwie wysypiska. Nie zaobserwowano zanieczyszczenie gleb manganem z wysypiska śmieci, jego zawartość nie zależała od odległości źródła zanieczyszczeń i była w rejonie wysypiska niewysoka od 160 do 230 mg Mn/kg gleby. Analizy chemiczne materiału roślinnego wskazują na znaczne przekroczenie zawartości badanych mikropierwiastków, co uniemożliwia stosowanie ich na paszę dla zwierząt. Zasadą jest, bowiem, że żaden z pierwiastków nie może występować w stężeniu przekraczającym zawartość dopuszczalną. Stwierdzono ponadto silny związek wzrostu zawartości badanych pierwiastków w miarę zbliżania się do wysypiska, co nie w pełni koresponduje z zawartością ogólnych form tych pierwiastków w glebie. W runi łąkowej przekraczanie dopuszczalnej zawartości kadmu sięga 9 – krotności, ołowiu 6 – krotności, niklu 4 – krotności, chromu i kobaltu 3 – krotności. 14 Wnioski 1. Wieloletnie użytkowanie wysypiska śmieci doprowadziło do skażenia sąsiednich gleb użytkowanych rolniczo Cd, Pb, Co, Cu, Zn, Cr, Ni na odległości 50, 200, 500 i 1500 m. 2. W rejonie wysypiska w glebach użytkowanych rolniczo jedynie zawartość manganu ogólnego jest kilkakrotnie niższa od dopuszczalnej. 3. Rośliny w rejonie wysypiska kumulują większe ilości mikropierwiastków przy czym ich koncentracja wzrasta w miarę zbliżania się do źródła zanieczyszczenia. 4. Zawartość mikropierwiastków w roślinach bardziej zależy od odległości od wysypiska niż ich zawartość w glebach. 5. Zasięg rozprzestrzeniania mikropierwiastków w rejonie wysypiska może być podstawą do wyznaczania stref ochronnych. Literatura Aleksandrovskaya Z.I., Medvedev Ya.V., Bogachev A.G. That а city was clean. M.: Stroyizdat, 1986. – 103 s. Vashkulat M.P. Actual tasks of sanitary guard of soils // Environment and health. – 2001. - №2. – S. 14-16. Landed resources of Ukraine / After red. V.V. Medvedeva, T.M. Laktionovoi. – K.: Agrarian science, 1998. –148 s. Ecology of city. – K.: Libra, 2000. – 464 s. Ecology, conservancy, ecological safety / Under red. A.M. Mikitina, S.A. Stepanova. – M.: Izd-vo MNEPU, 2000. - 648 s. Snitynskyj V.V., Babyak N.M., Yakobenchuk V.F. Influence of the Lutskogo ground of the second resources on contamination of soils of adjoining territory // The issue of the day in a cadastre and organization of territory. - Kishinev, 2001. – S. 26-29. 15 MOŻLIWOŚĆ WYKORZYSTANIA ROŚLIN DO REKULTYWACJI GLEB ZANIECZYSZCZONYCH SUBSTANCJAMI ROPOPOCHODNYMI Autorzy: Natalia Dżura1, Jan Gąsior2, Olga Tsvilynyuk1, Olga Terek1, Olga Romanjuk3, Olga Karpyn1, Galina Korowećka1 Opiekun: prof. Olga Terek 1 Lwόwskij Nacionalny Universytet Ivana Franka, Wydział Biologji, Katedra Fiziologii i Ekologii Roślin, Hrushevskogo Str., 4, Lwόw 79005, Ukraina e-mail: [email protected], [email protected] 2 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Agroekologii, 35-601 Rzeszow, ul. M. Ćwiklińskiej 2, е-mail: [email protected] 3 Oddział fizyko-chemji palnych kopalin Instytutu fizyko-organicznej chemi i węglochemi NAN Ukrainy. Lwόw 79053, Naukowa,3a Ukraine Słowa kluczowe: zanieczyszczenie gleby ropą, biodegradacja ropy, rekultywacja z udziałem roślin, długokorzeniowe gatunki roślin Wstęp Zanieczyszczenie gleby ropą i substancjami ropopochodnymi wskutek działalności gospodarczej człowieka znacznie wpływa na środowisko. Absorpcyjne właściwości gleby długi czas utrzymujące w niej związki zmienia ich fizyko-chemiczne i biologiczne właściwości [Оборин та ін. 1987, Baker 1969]. Sklejanie się cząsteczek gleby ropą wywołuje wzrost spoistości i zwięzłości masy glebowej, co pogarsza stosunki wodno-powietrzne. Gleby, zanieczyszczone związkami ropopochodnymi tracą zdolność retencji wody [Оборин та ін. 1987]. Przez zanieczyszczenie powierzchni gleb związkami ropopochodnymi tworzą się warunki anaerobowe, zakłóca się bilans weglowo-azotowy, zmienia się zawartość przyswajanych form wapnia i magnezu [Казенов та ін.1998]. Ropa z wysoką zawartością ciężkich frakcji węglowodorów tworzy na powierzchni gleby szczelną i spoistą bitumiczną powłokę, wskutek czego gleba traci swą żyzność, staje się hydrofobowa i bardziej podatna na erozję [Дульгеров та ін.2004]. Naturalne odnowienie się ekosystemów glebowych zanieczyszczonych ropą to proces długotrwały. Wykorzystanie w gospodarce takich gleb jest możliwe po upływie 15-20 lat. Samooczyszczenie się gleb odbywa się powoli pod wpływem czynników abiotycznych (woda, promieniowanie słońca, wietrzenie) i biotycznych (drobnoustroje glebowe, rośliny i zwierzęta). Po upływie 9 lat w zanieczyszczonych glebach autogenicznych praktycznie kończy się procesy samooczyszczania, a na bagnach pełne odnowienie się poszycia roślinnego i biologicznych właściwości substratu odbywa się po 14 latach [Маковский 1989, Шилова и Макаров 1985]. Znaczną rolę w odnowieniu się gleb zanieczyszczonych związkami ropopochodnymi odgrywają drobnoustroje, które są zdolne do przyswajania węglowodorów ropy jako jedynego źródło żywienia węglowego. Do nich należą wszystkie gatunki miksomicetów, drożdży i bakterii [Стабникова и др 1995, Klaus 1996]. Z piśmiennictwa wiadomo, że przedstawiciele mikroflory (wodorosty) i mikrofauny (dżdżownice) też biorą udział w biodegradacji ropy w glebie [Медведева 2002, Kostecka 1999]. W dotychczasowych badaniach oceniono zmiany pokrywy roślinnej wskutek długotrwałego wydobycia ropy w rejonie Borysławia (Ukraina). Określano skład gatunkowy roślin odpornych na zanieczyszczenie ropą i ich substancję na działkach zanieczyszczonych ropą [Джура та ін 2004]. Stwierdzono, że gatunki z długim 16 systemem korzeniowym są najbardziej odporne na zanieczyszczania [Киреева 2001, Цайтлер 2001]. Celem przeprowadzonych badań było określenie roli roślin wyższych w procesie biodegradacji substancji ropopochodnych w glebie. Materiał i metody Badania przeprowadzono w oparciu o ścisłe doświadczenie wazonowe. Naczynia o pojemności 15 l wypełniono glebą i wprowadzono ropę o gęstości 0,96 g/cm3 w ilości: I - 48 g/kg odpowiadającej średniemu zanieczyszczeniu i II - 96 g/kg odpowiadającej silnemu zanieczyszczenie. Po upływie trzech tygodni od wprowadzenia ropy, wysadzono rośliny Carex Hirta. Gleba bez roślin z podanymi stężeniami ropy i gleba z roślinami bez ropy stanowiły kontrolę. Okres degradacji ropy w glebie (odparowuje rozkład z pomocą drobnoustrojów) trwał 88 dni, w tym 65 dni okres rekultywacji z udziałem roślin. Po upływie tego okresu oznaczono zawartość substancji ropopochodnych oraz właściwości fizyko-chemiczne gleb (pH, kwasowość wymienną i hydrolityczną, właściwości sorpcyjne gleby). Otrzymane rezultaty przedstawiono w tabeli 1, 2 i 3. Zawartość modyfikowaną substancji [Дмитриев ropopochodnych и др., 1989] w glebach (drogą oznaczono ekstrakcyjnej metodą koncentracji ropopochodnych), spektrofotometrycznie w podczerwieni. Wyniki badań Biodegradacja ropy w glebie odbywała się aktywnie dzięki abiotycznym i biotycznym czynnikom (tab. 1). Najbardziej intensywny rozkład węglowodorów ropy zaobserwowano w glebie przy średnim zanieczyszczeniu, z udziałem roślin. W tym wariancie gleba oczyściła się w 81,4, (więcej niż gleba kontrolna bez roślin – 75,3). Zawartość substancji ropopochodnych w glebie z udziałem roślin obniżyła się o 6,1 w porównaniu do kontroli. Tab. 1. Wpływ roślin na zawartość substancji ropopochodnych w glebie Obiekt Gleba z roślinami Gleba bez roślin Poziom zanieczyszczenia ropą g/kg % 96,0 8,75 48,0 4,58 96,0 8,75 48,0 4,58 Zawartość substancji ropopochodnych w glebach po fitoremediacji % 3,35 Ogόlne oczyszczenie gleby % 61,7 0,85 2,65 1,13 81,4 69,7 75,3 17 Należy zaznaczyć, że wystąpiło duże obniżenie aktywności utleniania substancji ropopochodnych w glebie z roślinami przy silnym zanieczyszczeniu (gleba oczyściła się w 61,7) w porównaniu do wariantu bez roślin, gdzie gleba oczyściła się w 60,7. Przypuszczalnie, długokorzeniowy gatunek Carex hirta obniża częściowo naturalną degradację ropy w glebie przy silnym zanieczyszczeniu, ponieważ obniża się ich udział w fitoremediacji. Przy średnim zanieczyszczeniu - rośliny fizjologicznie adaptują się, włączając wewnętrzne mechanizmy obrony, przeciwstawiają się danemu stresowi i biorą aktywny udział w degradacji ropopochodnych w glebie. Nasze badania [Джура та ін, 2005] i pismiennictwo [Гашева и др. 1990] podtwierdzają, że fitotoksyczność gleby i stopień inhibicji wzrostu i rozwoju roślin zależy od intensywności i długotrwałości zanieczyszczenia. To można wyjaśnić toksycznością samej ropy, i właściwościami hydrofobowymi zanieczyszczonej ropą gleby. Aktywną destrukcją związkami ropopochodnych w glebie bez udziału roślin przy zanieczyszczeniu silnym autorzy [Алехин и др. 1998], wyjaśniają tym, że organizmy utleniające ropę bardzo dobrze rozwijają się nie mając konkurencji, bo inni przedstawiciele mikroflory zginęli od związkami ropopochodnymi. W strefie ryzosfery Carex hirta wzrasta konkurencja mikroflory epifitowej. Dla bardziej precyzyjnych wniosków należałoby oznaczyć zawartość drobnoustrojów w glebie. Działalność roślin przyspiesza biodegradację ropy w glebie przy średnim zanieczyszczeniu (48g/kg). Dla fitoremediacji gleb przy silnym zanieczyszczeniu ropą (96,0 g/kg) trzeba wydłużyć okres naturalnej degradacji gleby, a potem przeprowadzić fitoremediacje. Z piśmiennictwa wiadomo że fitotoksyczność gleb obserwujemy przy zanieczyszczeniu ich surową ropą z dużą zawartością zasolonych wód. Te wody zawierają wysokie stążenia jonów sodu, które mogą być toksyczne dla roślin. Sόd wypiera kationy wodoru wywołując zasadowość gleb kwaśnych (pH gleby może zwiększać się od 5,0 do 8,3). W glebach, zanieczyszczonych ropą zmieniają się warunki utleniająco-odnawialne, co może wpływać na powstawanie anomali w zawartości mikroelementów zakłócać właściwości agrochemiczne gleby [Звягинцева 1989]. Właściwości sorpcyjne gleb odgrywają dużą rolę w żywieniu roślin, dlatego zawartość kationów wymiennych w glebie, a także ich skład i ogólna pojemność są ważnymi wskaźnikami ich przydatności. 18 Tab. 2. Wpływ Carex hirta na właściwości fizyczno - chemiczne gleb w doświadczeniu wazonowym w zależności od poziomu zanieczyszczenia podłoża ropą naftową Obiekt Poziom zanieczyszczenia ropą g/kg Н2О 1MKCl 96 6,30 5,41 0,09 1,2 48 6,73 5,31 0,17 0 5,96 5,38 96 6,13 48 6,17 Gleba doświadczaln a (z roślinami) Gleba kontrolna (z roślinami) Gleba doświadczaln a (bez roślin) рН Нw Нh Т V % 7,2 8,4 85 2,7 10,4 13,1 79 0,43 2,8 8,4 11,2 75 5,64 0,09 1,3 2,4 3,7 64 5,47 0,17 2,4 9,2 11,6 79 S mgR/100g gleby Właściwości sorpcyjne zanieczyszczonych ropą gleb w porównaniu do kontroli są bardzo niskie (tab. 2), ponieważ nadaje ona glebie właściwości hydrofobowe i kationy H+ nie mogą wymieniać się z innymi jonami. Rośliny zmniejszają hydrofobowe właściwości gleby. Podziemne kępy i korzenie Carex hirta, które rozrastają się w zanieczyszczonej ropą glebie tworzą kanały horyzontalne i wertykalne, którymi przenika woda i powietrze. Carex hirta istotnie wpływa na zawartość fosforu, potasu, magnezu podstawowych elementów żywienia w zanieczyszczonej ropą glebie (tab.3). Tab. 3. Zawartość przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu w podłożu w zależności od poziomu zanieczyszczenia ropą naftową Poziom Obiekt Р2О5 zanieczyszczenia К2О Мg mg/100g gleby ropa, g/kg Gleba doświadczalna 96 2,0 13,9 7,0 (z roślinami) 48 2,5 18,8 8,5 0 2,3 15,7 7,9 Gleba doświadczalna 96 0,9 4,2 6,6 (bez roślin) 48 1,3 6,7 6,6 Gleba kontrolna (z roślinami) Dzałalność roślin w zanieczyszczonej glebie zwiększa zawartość przysfajalnych form fosforu, potasu i magnezu. Jak wynika z literatury w tkankach roślin znajduje się od 100 – 1000 razy więcej potasu niż w środowisku zewnętrznym. Potas w glebie znajduje się w różnych związkach a w tkankach roślin jest go więcej niż innych kationów. Układ korzeniowy i drobnoustroje sprzyjają transformacji potasu w związki dostępne dla roślin. Nasze doświadczenia potwierdzają, że w glebie, na której rośnie 19 Carex hirta zawartość potasu jest o 3 razy większa, niż w glebie bez roślin (tab.3), Takie zwiększenie zawartości potasu można wytłumaczyć tym, że odbywa się jego intensywne wyjście z komórek korzenia i to jest niespecyficzna reakcja stresowa. Z piśmiennictwa wiadomo, ze fosfor w glebie jest zawarty w organicznych i mineralnych formach. Bakterie biorą udział w mineralizacji organicznych związków fosforu i przeprowadzają je w rozpuszczalne formy, dostępne dla roślin w strefie z ryzosfery, co podwyższa rozpuszczalność zawierających żelazo i magnez związków. Takie dane świadczą o zdolności drobnoustrojów ryzosfery do zmiany intensywność procesów związanych z polepszeniem się warunków żywienia mineralnego roślin. Z piśmiennictwa wiadomo, że korzenie roślin poprawiają fizyczne i chemiczne właściwości gleby. Aktywne rozmnażanie się mikroflory na pożywce, którą wydzielają korzenie w czasie sezonu wegetacyjnego. Wydzieliny korzenia zawierają różne kwasy organiczne, aminokwasy, które są źródłem żywienia mikroflory ryzosfery. Mikroorganizmy ryzosfery żywią się wydzielinami korzeni i wydzielają metabolity albo syntetyzują dostępne dla roślin biologicznie aktywne substancje (witaminy, auksyny, aminokwasy), które stymulują ich rozwój [Войнова-Райкова и др. 1986]. Silniejszy wzrost Carex hirta na zanieczyszczonych ropą terenach odbywa się pod wpływem dostępnych biotycznych związków. Wiadomo, że roślina sama określa ilość i skład gatunkowy mikroflory ryzosfery. Zgodnie z opinią niektórych badaczy [Войнова-Райкова и др. 1986] wydzielina korzenia to główny czynnik kształtowania składu mikroflory ryzosfery. Jak wynika z tabeli 3, gleba na ktόrej uprawiano rośliny ma średnią ilość przyswajalnego magnezu i potasu, dlatego można przypuszczać, że wzrost Carex hirta odbywa się bez deficytu mikroelementόw. Wnioski Można przypuścić, że w obecności roślin w zanieczyszczonych ropą glebie ilość i skład mikroflory znacznie się zmienia, szczegόlnie w strefie przy korzeniu, co sprzyja przejściu ciężko dostępnych form elementόw żywienia mineralnego w dostępne formy dla roślin. Kępy podziemne i korzenie Carex hirta tworzą kanały do aeracji i przenikania wody ulepszając strukturę gleby, jego wodno-powietrzne właściwości. Takie dane mogą być podstawą dla naukowego uzasadnienia rekomendacji terenόw, co do sposobόw fitoremediacji zanieczyszczonych ropą i ropopochodnymi. W taki sposόb 20 długokorzeniowe gatunki roślin można rekomendować dla fitorekultywacji terenόw zanieczyszczonych ropą i ropopochodnymi. 1. Podczas 65 dniowej fitoremediacji- Carex hirta ogranicza zawartość substancji ropopochodnych w glebie o 0,28% przy średnim zanieczyszczeniu i o 0,70% przy silnym zanieczyszczeniu. 2. Silne zanieczyszczenie gleb ogranicza udział kationów wymiennych w kompleksie sorpcyjnym (wiąże się z trudniejszym ich uwolnieniem) Działalność roślin łagodzi ten proces. 3. Zanieczyszczenie gleb związkami ropopochodnymi znaczenie zmniejsza w nich ilość potasu przyswajalnego dla roślin. Literatura Алехин В.Г., Емцев В.Т., Рогозина Е.А., Фахрутдинов А.И. Биологическая активность и микробиологическая рекультивация почв, загрязненных нефтепродуктами // Биологические ресурсы и природопользование. Сборник научных трудов. – Нижневартовск: Изд-во Нижневарт. пед. ин-та, 1998. Вып.2 – с.95-105 Войнова-Райкова Ж. и др. Микроорганизмы и плодородие / Ж.Войнова-Райкова, В.Ранков, Г.Ампова; Пер. с болг. и предисл. З.К.Благовещенской; Под ред. И.В. Плотниковой. М.: Агропромиздат, 1986.120с. Гашева М.Н., Гашев С.Н., Соромотин А.В. Состояние растительности как критерий нарушенности лесных биоценозов при нефтяном загрязнении // Экология. 1990. №2. С. 77-78. Джура Н.М., Цвілинюк О.М., Терек О.І. Особливості росту осоки шершаволистої (Carex hirta) за дії нафтового забруднення // Актуальні проблеми фізіології, генетики та біотехнології рослин і ґрунтових мікроорганізмів. Тези доповідей ІХ конференції молодих дослідників ( 24-25 лютого 2005р. м. Київ). Київ. 2005. С.12. Джура Н.М., Цвілинюк О.М., Терек О.І. Перспективи рекультивації нафтозабруднених ґрунтів за допомогою рослин // Онтогенез рослин у природному та трансформованому середовищі. Фізіолого-біохімічні та екологічні аспекти. Тези доповідей ІІ Міжнародної конференції (Львів, Україна, серпень, 18-21, 2004р.). Львів: СПОЛОМ, 2004. С.319. Дмитриев М.Т., Казнина Н.И., Пинигина И.А. Санитарно-химический анализ веществ в окружающей среде.- М.: Химия, 1989. 210с. Дульгеров О.М., Качур Т.Л., Нудьга А.Ю., Мовчан М.М. Біотехнологічна рекультивація ґрунтів, забруднених нафтопродуктами при аварійних розливах // Екологічні проблеми нафтогазового комплексу. Матеріали Науково-практичної конференції. 23-27 лютого 2004р., м. Яремче, Івано-Франківська обл. – К.: Тов-во «Знання України» 2003.- С.136-138. Забруднення підземного середовища легкими нафтопродуктами та визначення захисних властивостей зони аерації / М.С. Огняник, Н.К. Парамонова, А.Л. Брикс та інші. К.: Знання, 2000. 68с. Казенов С.М., Арбузов А.И., Ковалевский Ю.В. Воздействие объектов нефтепродуктообеспечения на геоэкологическую среду // Геоэкология. 1998. С.54-74. Киреева Н.А., Мифтахова А.М., Кузяхметов Г.Г. Рост и развитие сорных растений в условиях техногенного загрязнения почвы // Вестник Башкирского университета. 2001. №1. С.32-34. Маковский В. И. Влияние нефтезагрязнений на растительный покров и торфяную залежь олиготрофных болот //Растительность в условиях техногенных ландшафтов Урала. Свердловск: УрО АН СССР, 1989. – С. 96. 21 Медведева Е.И. Динамика восстановления нефтезагрязненных почв в условиях Среднего Поволжья. // Биология – наука ХХІ века: 6-я Пущинская школа – конференция молодых ученых (Пущино 20-24 мая 2002г): Сб. тезисов. Тула, 2002. Т.3. С.131-132. Оборин А.А., Калачникова И.Г., Масливец Т.А. та ін. Нефтяное загрязнение почв и способы рекультивации // Влияние промышленных предприятий на окружающую среду. М.: Наука, 1987. С.284-290. Цайтлер М.Й. Відновлення рослинного покриву і зміни структури ценопопуляцій трав’яних рослин на нафтозабруднених територіях Бориславського нафтового родовища. Автореф. дис. канд. біол. наук.: Дніпропетровськ, 2001.16с. Шилова И.И., Макаров Н.М. Культурфитоценозы на нефтезагрязненных землях таежной зоны (в полевом эксперименте) // Растения и промышленная среда. Свердловск: УРГУ, 1985. С.32-42. Baker J.M. The effects of oil pollution and cleaning of salt marsh ecology. // Field Stud. Counc. Oil Pollut. Res. Unit Orielt. London: Field. Centre, 1969. Р.3-26 Klaus W. Editor. Nonconventional yesat in biotechnology. A handbook.- Springer-Verlag Berlin Heidelberg Nev York, 1996.-619 p. Kostecka J. Możliwości wykorzystania populacji dżdżownic Eisenia fetida (Sav.) przy biodegradacji zanieczyszczeń ropopochodnych // Biologiczne skutki stosowania środków chemicznych w środowisku przyrodniczym i możliwości ich ograniczenia. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Zeszyty 467, Warszawa 1999. Р. 617-620. USING PLANTS FOR RECULTIVATION OF OIL-POLLUTED SOILS Summary Oil and oil-products contamination of the soil aggrevates its fertility. The role of higher plants in biodegradation of oil in the soil is studied. The object of our investigation was a long-rhizomed species Carex hirta. The oil of density 0,96g/cm³ was carried in boxes with soil of volume 15l in such concentrations: 48g/kg (middle concentration) and 96g/kg (strong concentration). After 3 weeks the plant were plant out into experimental boxes. Soils without plants with above-cited concentration of oil and soils with plants but without oil were control. The period of oil degradation in soils lasts above 88 days, from which 65 days are recultivating period by participation of plants. After these period we determined the oil-products contain in soils, physical and chemical properties of soils. In oil-polluted soils with plants the contain of oil-products decreased, quantity of such elements as potassium, magnesium and phosphorus increased, pH and sorption properties changed. From all this results we can make conclusions, that presence of Carex hirta in soils accelerates biodegradation of oil. So, longrhizomed plants can be recomended as good phytorecultivator of oil-polluted theritories. Kay words: oil contamination, biodegradation of oil, long-rhizomed species, oil-products contain. 22 ZANIECZYSZCZENIE GLEB UPRAWNYCH W SĄSIEDZTWIE AUTOSTRADY W REJONIE SZEGINI METALAMI CIĘŻKIMI I SPOSOBY ICH FITOOCZYSZCZENIA Autorzy: Oleksandra Holovach1, Jan Gąsior2, Orest Demkiw3 1 Uniwersytet Iwana Franko we Lwowie, Katedra Fizjologji i Ekologji Roślin 2 Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Agroeologi 3 Instytut ekologji roślin NAN Ukrainy 1 Lwów 79005, ul Gruszewskogo, 4 2 Rzeszów 35-601, ul Ćwiklińskiej 2 3 Lwów 79000, ul Stefanyka, 11 [email protected], [email protected] Słowa kluczowe: kukurydza, metale ciężkie, gleba, właściwości fizyko-chemiczne gromadzenie, rozpodział, fitoekstrakcja Wstęp Rozpoznanie zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi wymaga prowadzenia systematycznych badań dotyczących jego natężenia, reakcji żywych organizmów na toksyczny wplyw zanieczyszczeń a także mechanizmów tolerowania przez niektóre rośliny podwyszczonych koncentracji metali ciężkich. Otwierają one drogę do wykorzystania tej wiedzy w kierunku biologicznego oczyszczania środowiska od niepoządanych polutantów. Celem badań było określenie stopnia zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi ich kumulacji w różnych organach roślin kukurydzy w zależności od odległości od autostrady Lwów – Szeginie. Opis badań i metodyka Badanie nad zanieczyszczeniami gleb i roślin prowadzono w latach 2002 i 2003 w miejscowości Szeginie. Głównym źródłem zanieczyszczeń w tym rejonie jest autostrada Lwów - Rzeszów przebiegająca ze wschodu na zachód, za średnim obciążeniem sięgającym 400 – 850 pojazdów samochodowych na godzinę. W terenie po południowej jej stronie wyznaczone poletka badawcze w odległości: 5, 25, 50, 100, 150, 200 metrów od jej brzegu w obrębie większych kompleksów uprawy. Badaną rośliną była kukurydza (Zea mays L.) o długim okresie wegetacji (Zakarpatska Żółta). Materiał roślinny do badań laboratoryjnych z poletek badawczych pobrano po 150 23 dniach wegetacji i suszono w temperaturze 80oC, oddzielnie liście, łodygi, ziarno i korzenie. Materiał glebowy pobierano z poletek badawczych przed siewem roślin i oznaczono skład granulometryczny metodą aerometryczną Cassagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego, zawartość węgla organicznego metodą Tiurina, odczyn gleby potencjometrycznie w 1 M KCl, kwasowość hydrolityczną (Hh) i sumę zasad wymiennych (S) metodą Kappena obliczono pojemność sorpcyjną i stopień wysycenia kationami zasadowymi. Formy ogólne metali ciężkich w częściach roślin i glebach oznaczano metodą adsorbcyjnej spektrometrii atomowej. Wyniki Skład granulometryczny badanych gleb był zbliżony (w większości próbek był to zwykły pył). Zawartość części spławialnych wynosiła od 21 - 28% (tab.1). W badanych glebach notowano średnio 1,4 % węgla organicznego. Cechy te umożliwiały wytworzenie korzystnej struktury w glebach i optymalnych właśniwościach. Tab. 1. Skład granylometryczny i zawartość węgla organicznego w glebach wodnopowietrznych w rejonie badań. Wyszczególnienie Skład granylometryczny w % % udział C org %. frakcji 1-0,1 mm 0,1-0,02 poniżej poniżej mm 0,02 mm 0,002 mm Średnia/Mean 30 46 24 7 1,40 Minimum 25 43 21 6 0,99 Maximum 36 49 28 9 1,64 Odczyn był kwaśny, przy czym kwasowość wymienna nieznaczna zaś hydrolityczna od 2,7 do 3,3 mgR/100g gleby co zapewniło wysoki udział kationów zasadowych w obsadzie kompleksu sorpcyjnego wynoszącego średnio 67,8% (tab. 2). Tab. 2. Właściwości fizykochemiczne gleb w rejonie badań Wyszczególnienie pH Hw Hh S T V 1M HCl mgR/100g gleby % Średnia/Mean 5,07 0,24 3,23 6.90 10.73 67,80 Minimum 4,72 0,18 2.68 6,70 10.00 63.90 Maximum 5,19 0,54 3.67 7.20 11,06 72,00 Oznaczona zawartość metali ciężkich w glebie maleje w miare odalania sie od autostrady (tab.3). Zawartość manganu, cynku i miedzi w odległości od autostrady przewyższa obowiązujące na Ukrainie normy granicznie dopuszczalnych koncentracji metali ciężkich. 24 Tab. 3 Przeciętne zawartości ogólnych form mikropierwiastków w warstwie ornej gleby w zależności od odległości od autostrady Pierwiastek [mg/kg] Odleglość od Pb Mn Zn Cu autostrady [m] mg/kg 5 27,1 356,3 61,5 10,6 25 19,2 367,5 55,4 8,2 50 18.6 355,5 49,5 5,6 100 17,3 300,0 45.8 5,2 150 14,2 267,0 44,5 3,2 200 9,8 215,0 41,9 3,0 Spośród oznaczanych pierwiastów miedź, cynk i mangan należą do pierwiastków niezbędnych w procesach biochemicznych, natomiast ołów jest pierwiastkiem niebiezpiecznym w żywieniu człowieka i zwerząt [Степанок В.В. 1998, 2001]. Dystrybucję pobranego ołowiu w roślinach w odległości 5 metrów od autostrady, przedstawiono na rys. 1. Przy stosunkowo niewysokim stężeniu w glebie - 27,1 mg/kg 72,3 % ołowiu akumulowanego w calej roślinie znajdowało sie w korzeniach. Kwaśny odczyn i niewysoka zawartość próchnicy sprzyjały gromadzeniu się go w tkankach korzeni. Metale ciężkie w roślinach pochodzą nie tylko z gleby, ale także z pyłów atmosferycznych osadzających się na nadziemnych częściach i pobieranych poprzez liście. 23,5% ołowiu zgromadzonego przez rośliny kukurydzy znajduje się w liściach i tylko 4 % w łodygach. W nasionach znajdujemy tylko ślady tego pierwastka. Zdolność roślin kukurydzy do gromadzenia wysokich koncentracji ołowiu została zbadana laboratoryjnie [Головач О.М., Козловський В.І., Демків О.Т. 2003]. Rośliny kukurydzy można z powodzeniem wykorzystywać do fitoremedjacji zanieczyszczonych metalami ciężkimi. Zalety fitoremedjacji są szeroko przedstawione w piśmennictwie [Галиулин Р.В. Галиулина Р.А. 2003, Кравець О.П. 2002, Sas-Nowoselska A. i in. 1999, Saxena P.X., KrishnaRaj S. 1999, Wenzel W.W., Lombi E., Adriano D.C. 1999]. Ponadto gromadzą one wysoką biomasę i są zdolne do gromadzenia kilku metali ciężkich jednocześnie, a także kumulują metale ciężkie z atmosfery. Wysokie rośliny kukurudzy posadzone wzdłuż drogi stwarzają barjerę dla metali ciężkich ograniczające liniowe ich przenoszenie się. Z przeprowadzonych badań wynika, że ziarno kukurydzy zawiera śladowe stężenia ołowiu i może być użyte w przetwórstwie np. do produkcji bioetanolu [Lipski 2002]. 25 30 mkg/d suchej masy 25 20 15 10 5 0 gleba korzenie łodygi liscie nasiona Rys. 1. Zawartość ołowiu w różnych częściach roślin kukurydzy rosnącej w odleglości 5 m od autostrady Lwów-Szeginie Wnioski 1. Zawartość metali cieżkich w glebie zmniejsza się w miare odalenia od autostrady. Stwierdzono niewielkie przekroczenia dopuszczalnych zawartości cynku, miedzi i manganu w glebach w pasie od 100 metrów od brzegu drogi 2. Zawartość ołowiu w poszczególnych częściach kukurydzy zmniejsza się w kolejności korzenie, liście, łodygi, nasiona. 3. Rośliny kukurydzy są przydatne do fitoekstrakcji zanieczyszczonych gleb wzdłuż autostrad Literatura Галиулин Р.В. Галиулина Р.А. 2003 Фитоекстракция тяжелых металлов из загрязненных почв. Агрохимия, 3: 77-85 Головач О.М., Козловський В.І., Демків О.Т. 2003. Можливості використання кукурудзи (Zea mays L.) для фіторемедіації техногенно забруднених ґрунтів. Збірник наукових праць Уманського державного аграрного університету. Спеціальний випуск “Біологічні науки і проблеми рослинництва”: 847-850 Степанок В.В. 2001 Токсичность тяжелых металлов. Аграрная наука, 5:.6-7 Степанок В.В. 1998 Влияние высоких доз свинца на элементный состав растений. Агрохимия, 1: 69-76 Кравець О.П. 2002. Сучасний стан та проблеми фітоочищення ґрунтів від радіонуклідів і важких металів. Физиология и биохимия культ. растений, 34. № 5: 377-386 Lipski S. 2002. Ekopaliwo z kukurydzy. Kukurydza 2(20): 25-27 Sas-Nowoselska A., Kucharski R., Kryński K., Malachowski E., Pogrzeba M. 1999. Problemy zwązane z fitoremediacją metali nieżelaznych. Ochrona środowiska і zasobów naturalnych, nr. 18: 463-468 26 Saxena P.X., KrishnaRaj S., Dan T., Perras M.R., Vettakkorumakankav N.N. 1999. Phytoremediation of heavy metal contaminated and polluted soils // Heavy metal stress in plant: from molecules to ecosystems. Prasad M.N.V., Hagemeyer J. SpringerVerlag Berlin Heilaleberg, 305-331 Wenzel W.W., Lombi E., Adriano D.C. 1999. Biogeochemical processes in the rhizosphere: role in phytoremediation of metal-polluted soils. Heavy metal stress in plant: from molecules to ecosystems. Prasad M.N.V., Hagemeyer J. Springer-Verlag Berlin Heilaleberg, 273-305 CONTAMINATION OF ARABLE SOILS ON L’VIV REGION BY HEAVY METALS AND THE WAY OF ITS PHYTOPURIFY Summary Paper presents the results of physico-chemical properties and heavy metal content in arable soils in L’viv region. The results of field experiments are given which confirm ability of Zea mays L. plants to accumulate heavy metals. It is offered using of Zea mays L. plants for phytoextraction contaminated by heavy metal soils. Kay worlds Zea mays L., heavy metals, soils, physico-chemical properties, accumulation, distribution, phytoexstraction 27 OMACNICA PROSOWIANKA (OSTRINIA NUBILALIS HBN.) NAJGROŹNIEJSZY SZKODNIK KUKURYDZY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Autor: Paweł Bereś Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Terenowa Stacja Doświadczalna ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: kukurydza, omacnica prosowianka, uszkodzenia Wstęp Omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hbn.) należy do najważniejszych szkodników kukurydzy w cieplejszych rejonach uprawy tej rośliny na świecie [Welling 1989]. W Polsce pierwsze uszkodzenia upraw kukurydzy spowodowane żerowaniem gąsienic tego motyla odnotowano w latach pięćdziesiątych XX wieku w południowozachodniej części kraju [Kania 1962]. Od 1994r. szkodnik ten występuje także w południowo-wschodniej Polsce [Lisowicz 2001]. Celem pracy była ocena rozmiarów uszkodzeń kukurydzy spowodowanych żerowaniem gąsienic omacnicy prosowianki w województwie podkarpackim w latach 1994-2004. Materiał i metody Badania wykonano w latach 1994-2004 w Stacji Hodowli Roślin Mikulice w Krzeczowicach koło Przeworska na odmianach: KLG 2210 (w latach 1994-1995), Ola (1996-1999) oraz Limko (2000-2004). Analizy uszkodzeń roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki wykonano w okresie od fazy: początek ukazywania się wiechy (51) do końca wegetacji kukurydzy (97) [Adamczewski, Matysiak 2002]. W czasie, gdy rośliny były w fazie pełnej dojrzałości woskowej ziarniaków (85) obliczano procenty roślin i kolb uszkodzonych przez gąsienice oraz procenty kolb podgryzionych u nasady. W fazie pełnej dojrzałości ziarniaków (89), bezpośrednio przed zbiorem plonów, obliczano procenty łodyg złamanych poniżej miejsca osadzenia kolby. Do analiz pobierano po 50 kolejnych roślin w rzędzie w czterech miejscach pola doświadczalnego. 28 Wyniki W okresie prowadzenia badań warunki meteorologiczne sprzyjały zasiedlaniu roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki. Szczególnie korzystne odnotowano w latach: 1994, 1995, 1999, 2002, 2003, dość dobre w 1998, 2001, 2004, a nieco mniej sprzyjające opanowywaniu roślin przez agrofaga w 1996, 1997 i 2000r. (rys. 1). Rys. 1. Warunki meteorologiczne w latach 1994-2004. o [mm] C 200 180 25 160 140 120 20 15 100 80 60 40 20 0 10 5 0 V VI VII VIII IX X V VI 1994 VII VIII IX X V VI VII VIII IX 1995 X V VI 1996 VII VIII IX X 1997 Mies ięczna s um a opadów [m m ] Średnia m ies ięczna tem peratura [oC] o [mm] C 250 25 200 20 150 15 100 10 50 5 0 0 V VI VII VIII IX X V VI 1998 VII VIII IX X V VI VII VIII IX 1999 X V VI 2000 VII VIII IX X 2001 Mies ięczna s um a opadów [m m ] Średnia m ies ięczna tem peratura [oC] o [mm] 200 180 160 C 25 20 140 120 15 100 80 10 60 40 20 0 5 0 V VI VII VIII 2002 IX X V VI VII VIII 2003 IX X V VI VII VIII IX X 2004 Mies ięczna s um a opadów [m m ] Średnia m ies ięczna tem peratura [oC] 29 W pierwszym roku badań – 1994, gąsienice omacnicy prosowianki uszkodziły 2,7 % roślin. W kolejnych latach wskaźnik ten dynamicznie wzrastał z niewielkimi wahaniami w 1996, 2001 i 2004r., które to wynikały z mniej sprzyjających warunków meteorologicznych (rys. 2). Najwyższą liczbę uszkodzonych roślin (98,6 %) odnotowano w 2003 r., natomiast w pozostałych latach kształtowała się między 15,3 % w 1996r., a 96,0 % w 2002 r. Proporcjonalnie wzrastał także odsetek uszkodzonych kolb, począwszy od 1,8% w 1994 r. do 91,6 % w 2003 r. Żerowanie gąsienic w łodygach, potęgowane w lata o dużej ilości opadów porażeniem uszkodzonych tkanek przez grzyby patogeniczne, głównie z rodzaju Fusarium było przyczyną powstawania złomów łodyg poniżej miejsca osadzenia kolby. W analizowanym okresie najwięcej tego typu uszkodzeń stwierdzono w latach: 1998 (10,5 %), 1999 (9,6 %), 2001 (5,9 %), 2002 (14,0 %) oraz 2004 (6,5 %). Bardzo niekorzystnym zjawiskiem, mającym duży wpływ na obniżenie plonu ziarna kukurydzy było podgryzanie przez gąsienice omacnicy prosowianki kolb u nasady. Tego rodzaju uszkodzenia stwierdzono po raz pierwszy w 1997 r., natomiast w kolejnych latach ich liczba systematycznie wzrastała osiągając w 2003 r. rekordowy poziom 19,5 %. Żerowanie gąsienic omacnicy prosowianki prowadziło do bezpośrednich strat w plonach ziarna kukurydzy. Straty te osiągnęły najwyższą wartość (36,8 %) w 2002 roku. Ponadto poprzez liczne uszkodzenia wnikały do roślin zarodniki grzybów oraz bakterie, będące sprawcami groźnych chorób, które dodatkowo obniżały plon ziarna oraz kiszonki, a ponadto pogarszały ich jakość. Szczególnie szkodliwe były grzyby z rodzaju Fusarium, które zatruwały ziarno metabolitami drugorzędnymi tzw. mikotoksynami. Substancje te są silnie trujące i stanowią zagrożenie życia i zdrowia ludzi oraz zwierząt hodowlanych. 30 Rys. 2. Rozmiary uszkodzeń roślin kukurydzy spowodowane żerowaniem gąsienic omacnicy prosowianki w latach 1994-2004 % 70 62,3 61,8 60 50 43,1 40 41,6 40,3 30,2 30 15,8 20 10 15,3 10,2 8,0 0,5 2,7 1,8 10,5 4,5 1,0 9,6 4,2 2,4 1,5 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 % 120 80 60 75,3 92,0 85,5 67,5 50,7 40,5 40 20 98,6 91,6 96,0 100 26,5 3,4 6,2 14,0 14,1 5,9 5,0 19,5 11,9 6,5 5,5 0 2000 2001 2002 % uszkodzonych roślin % łodyg złamanych poniżej kolby 2003 2004 % uszkodzonych kolb % kolb podgryzionych u nasady Wnioski Najgroźniejszym szkodnikiem kukurydzy w województwie podkarpackim jest omacnica prosowianka. Gąsienice tego motyla uszkadzały w latach 1994-2004 od 2,7 do 98,6 % roślin kukurydzy, powodując straty w plonach ziarna od kilku do nawet 36,8%. Poprzez zranienia wnikały do roślin groźne patogeny, będące sprawcami chorób, które dodatkowo obniżały plon, a ponadto pogarszały jego jakość. Literatura Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH. Inst. Ochr. Roślin: 20-30. Kania C. 1962. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956-1959 (cz. I). Polskie Pismo Entomologiczne, Seria B (25-26): 53-59. 31 Lisowicz F. 2001. The occurrence and economicaly important maize pests in southeastern Poland. J. Plant Protection Res., Vol. 41, No.3: 250-255. Welling M. 1989. The appearance of different strains of the european corn borer in Germany. Acta Phyt. et Ent. Hung., 24 (1-2): 225-229. European corn borer (Ostrinia nubilalis Hbn.) – the most important pests of maize in the region of podkarpackie Summary European corn borer (Ostrinia nubilalis Hbn.) is one of the most significant corn pests in warmer areas of corn crop in the world. The presence of that agrophage on maize in the southeastern Poland was recorded for the first time in 1994. In the period of 1994-2004 the maize plant damage by caterpillars ranged between 2,7% (1994) and 98,6% (2003). The percentage of damaged maize cobs also grew proportionally from 1,8% in 1994 to 91,6% in 2003. The feeding of that pest on stalks caused stem breakage below cob bases. Breakage of this type was most numerous in 1998 (10,5%), 1999 (9,6%) and 2002 (14%). Cob base fretting which reached record level of 19,5% in 2003 was a very detrimental phenomenon. The feeding of European corn borer led to grain crop losses ranging from several to 36,8% in 2002. Moreover dangerous pathogens causing diseases that reduced crops and impaired their quality considerably penetrated to plants through the wounds. Key words: maize, corn borer, damage 32 OCHRONA KUKURYDZY PRZED OMACNICĄ PROSOWIANKĄ (OSTRINIA NUBILALIS HBN.) W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH I INTEGROWANYCH Autor: Paweł Bereś Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Terenowa Stacja Doświadczalna ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: omacnica prosowianka, kukurydza, biologiczne zwalczanie, gospodarstwo ekologiczne, gospodarstwo integrowane Wstęp Najgroźniejszym szkodnikiem kukurydzy w Polsce jest omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hbn.). Na wielu plantacjach gąsienice tego motyla uszkadzają od 50 do 80, a lokalnie nawet do 100% roślin i powodują straty w plonach ziarna od 20 do 30, a niekiedy 40% [Lisowicz, Tekiela 2004, Lisowicz i wsp. 2005]. W celu ograniczenia strat konieczne jest zwalczanie szkodnika. Metoda chemicznej ochrony przed omacnicą prosowianką pozwala uzyskiwać bardzo dobre efekty [Longauerova 1989, Lisowicz 1998, Lisowicz, Jaworowski 2000]. Jednakże w gospodarstwach ekologicznych, w których zabronione jest używanie chemicznych środków ochrony roślin, do zwalczania tego agrofaga można wykorzystać preparaty biologiczne. Również w gospodarstwach integrowanych, w których dąży się do ograniczania chemizacji, a także z uwagi na znaczne trudności wykonywania oprysków insektycydami pod koniec wiechowania roślin wskazane jest użycie biopreparatów. Celem podjętych badań była ocena skuteczności zwalczania omacnicy prosowianki w wyniku dwukrotnej introdukcji kruszynka na rośliny kukurydzy, wykonanej w okresie składania jaj przez samice tego motyla. Materiał i metody Badania nad skutecznością kruszynka w zwalczaniu omacnicy prosowianki na kukurydzy wykonano w latach 1996, 1997 w Stacji Hodowli Roślin Mikulice koło Przeworska i w 2003 w Rolniczej Spółdzielni Usługowo-Wytwórczej w Głuchowie koło Łańcuta. 33 W pierwszym etapie badań probówki zawierające dwa gatunki kruszynka (Trichogramma embryophagum Htg. i T. evanescenss Westw.) pozyskane z Instytutu Ekologii PAN wywieszano na łodygach roślin w dniach: 6 i 15 lipca 1996 r. oraz 11 i 24 lipca 1997 r. W wyniku dwukrotnej introdukcji na hektar kukurydzy wypuszczono około 200 tyś. sztuk entomofaga. W upalnym 2003 r. zastosowano biopreparat Trichoplus firmy Biocont Laboratory postaci polistyrenowych kapsułek, zawierający dwa gatunki kruszynka: T. evanescenss i T. pintoi. Wyłożenia dokonano 20 i 30 czerwca, uwalniając około 150 tyś. błonkówek. Ocenę efektów zwalczania omacnicy prosowianki w latach 1996-1997 wykonano w pierwszej dekadzie września, przeglądając po 100 kolejnych roślin w rzędzie, w czterech miejscach obiektu chronionego i kontrolnego. Wyliczono procenty roślin uszkodzonych przez gąsienice. W 2003 r. analizy wykonano w dwóch terminach: - 11-12 sierpnia, gdy rośliny były w fazie pełnej dojrzałości woskowej ziarniaków (BBCH 85) [Adamczewski, Matysiak 2002] przeglądano i rozcinano wzdłuż łodygi i kolby po 20 kolejnych roślin w pięciu miejscach obiektów: chronionego i kontrolnego. Obliczono zasiedlenie roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki oraz ustalono liczebność otworów w łodygach i kolbach. - 16 września, gdy rośliny były w fazie pełnej dojrzałości (89) oględzinom poddano 4x100 roślin na obiekcie. Obliczono procenty łodyg złamanych powyżej i poniżej miejsca osadzenia kolby oraz roślin leżących na glebie. Wyliczono procentową skuteczność ochrony biologicznej. Wyniki Warunki meteorologiczne w latach 1996-1997 nie były korzystne dla rozwoju kruszynka, bowiem w lipcu odnotowano obfite opady i stosunkowo niskie temperatury, natomiast upalny 2003r. był bardzo sprzyjający zarówno dla rozwoju omacnicy prosowianki jak i entomofaga (rys.1). 34 Rys.1. Warunki meteorologiczne w latach 1996-1997 oraz 2003 [mm] [o C] 200 25 150 20 15 100 10 50 5 0 0 V VI VII VIII IX X V VI 1996 VII VIII IX X V VI VII VIII 1997 Miesięczna suma opadów [mm] IX X 2003 Średnia miesięczna temperatura [oC] W rezultacie zastosowania biopreparatu w latach 1996-1997 procenty roślin uszkodzonych przez gąsienice omacnicy prosowianki na obiektach chronionych w porównaniu z kontrolnymi uległy obniżeniu o 56,6 % w 1996 r. oraz o 59,0 % w 1997 r. (tab.1). Tab. 1. Efekty introdukcji kruszynka na kukurydzy w latach 1996-1997 r. Lp. Kombinacja 1996 rok Data introdukcji 1 2 1. Kontrola 2. Kruszynek 6.07 15.07 NIR0,05 1997 rok % roślin uszkodzonych 5,3 % skuteczności 2,3 56,6 Data introdukcji 1 2 11.07 % roślin uszkodzonych 39,0 % skuteczności 16,0 59,0 24.07 0,6 9,6 W 2003r. dwukrotna introdukcja spowodowała redukcję liczebności gąsienic w łodygach powyżej kolby o 60,5 %, poniżej miejsca jej osadzenia o 50,3 % oraz w kolbie o 63,5 %, co razem stanowiło 58,3 % skuteczność zabiegu (tab.2). Tab. 2. Zasiedlenie roślin kukurydzy przez omacnicę prosowiankę w 2003 r. Liczba gąsienic Obiekt Kontrola Kruszynek Skuteczność % w łodydze powyżej poniżej kolby kolby 1,72 1,45 0,68 60,5 0,72 50,3 razem w kolbie 3,17 1,48 razem w roślinie 4,65 1,40 55,8 0,54 63,5 1,94 58,3 % roślin z gąsienicami 96 74 22,9 Rozmiary uszkodzeń na obiekcie chronionym były niższe, gdyż w łodygach stwierdzono o 60,4 %, a w kolbach o 55,9 % mniej otworów wygryzionych przez 35 gąsienice. Bardzo pozytywnym rezultatem było także obniżenie liczby łodyg złamanych powyżej kolby o 56,5 % oraz poniżej miejsca jej osadzenia o 62,5 %, co stanowiło razem 58,1 % skuteczność zabiegu. Ponadto nie stwierdzono roślin silnie uszkodzonych, leżących na glebie (tab.3). Tab. 3. Liczba otworów oraz złomy łodyg spowodowane żerowaniem gąsienic omacnicy prosowianki w 2003 r. Obiekt Kontrola Kruszynek Skuteczność % Liczba otworów w w razem łodydze kolbie w roślinie 4,60 1,45 6,05 1,82 60,4 0,64 55,9 2,46 59,3 powyżej kolby % złamanych łodyg poniżej razem leżących kolby na glebie 23 8 31 3 10 56,5 3 62,5 13 58,1 0 100,0 Wnioski 1. Zastosowanie kruszynka w latach 1996-1997 obniżyło liczbę roślin uszkodzonych przez gąsienice o 56,6 % w 1996 r. oraz 59,0 % w 1997 r. 2. Dwukrotna introdukcja entomofaga w 2003r. o 58,3% zmniejszyła zasiedlenie roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki. Stwierdzono również o 59,3 % mniej otworów wygryzionych przez gąsienice oraz obniżenie liczby łodyg złamanych o 58,1 % w porównaniu do kontroli. 3. W miarę poszerzania areału uprawy kukurydzy w gospodarstwach ekologicznych i integrowanych należy upowszechniać stosowanie biopreparatów na bazie Trichogramma spp. w ochronie tej rośliny przed jej najgroźniejszym szkodnikiem – omacnicą prosowianką. Literatura Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH. Inst. Ochr. Roślin: 20-30. Lisowicz F. 1998. Efekty chemicznego zwalczania omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis Hbn.) na kukurydzy. Prog. Plant Prot.\Post. Ochr. Roślin 38 (2): 362-364. Lisowicz F., Jaworowski S. 2000. Badania nad łącznym zwalczaniem mszyc (Aphididae), przylżeńców (Thysanoptera) i omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis Hbn.) na kukurydzy. Prog. Plant Prot.\Post. Ochr. Roślin 40 (2): 492-494. 36 Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie. Technologia Produkcji Kukurydzy. Wydawnictwo „Wieś Jutra”. Warszawa: 52-64. Lisowicz F., Tekiela A., Bereś P. 2005. Zagrożenia kukurydzy przez szkodniki i choroby. Kukurydza roślina przyszłości. Poradnik dla producentów. Wyd. III, Agro Serwis, 50-57. Maize protection against European corn borer (Ostrinia nubilalis Hbn.) in ecological and integrated farms Summary Corn borer is the most dangerous pests of maize in Poland, as it causes crop losses ranging from 20 to 40%. The paper presents of research was initiated in 1996-1997 and continued again in 2003 with the objective to evaluate the results of controlling the corn borer upon introducing Trichogramma spp. twice on to maize plants. The respective control treatments appeared quite effective. In 1996-1997 the percentage of plants damaged by corn borer caterpillar on the controlled plot was reduced by 56,6% (1997) and 59,0% (1997). In 2003 the reduction of caterpillars in maize plants reached 58,3%. As a result the extension of damage to protected plants was lower. Holes bitten by caterpillars in maize stalks and cobs were found to be 59,3% less numerous and 58,1% fewer stalks became broken. Key words: corn borer, maize, biological control, ecological farms, integrated farms 37 MSZYCE (APHIDIDAE) I PRZYLŻEŃCE (THYSANOPTERA) WYSTĘPUJĄCE NA KUKURYDZY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Autor: Paweł Bereś Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Terenowa Stacja Doświadczalna ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: kukurydza, występowanie, mszyce, przylżeńce Wstęp Na podstawie badań wykonanych w ostatnich latach szacuje się, że szkodniki i choroby są przyczyną strat w plonach ziarna kukurydzy wynoszących od 20 do 50% [Lisowicz, Tekiela 2004; Lisowicz i wsp. 2005]. Jedną z grup owadów licznie występującą na kukurydzy są mszyce (Aphididae) zasiedlające tę roślinę zwłaszcza w cieplejszych latach i rejonach jej uprawy [Lisowicz 1992, 2001]. Dość duża bywa także liczebność przylżeńców (Thysanoptera). Żerowanie tych dwóch grup owadów szkodliwych osłabia rośliny (zwłaszcza w okresach suszy) oraz powoduje znaczny wzrost porażenia kukurydzy przez grzyby i bakterie [Lisowicz, Tekiela 2003]. Celem badań była ocena nasilenia występowania mszyc i przylżeńców na kukurydzy oraz określenie ich szkodliwości dla tej rośliny. Materiał i metody Badania nad występowaniem mszyc i przylżeńców na kukurydzy wykonano w latach 1999-2003 w Stacji Hodowli Roślin Mikulice w Krzeczowicach k. Przeworska na odmianie Ola (1999) oraz Limko (2000-2003). Analizy liczebności tych dwóch grup owadów wykonywano w odstępach 7-dniowych, począwszy od fazy 15 [Adamczewski, Matysiak 2002], gdy rośliny wykształcały piąty liść do fazy całkowitego zamierania roślin (97). Liczono wszystkie żywe osobniki do fazy widoczny wierzchołek wiechy (53) na dwudziestu, a później na dziesięciu losowo branych roślinach. Mszyce i przylżeńce poszukiwano na powierzchniach wszystkich nadziemnych organów oraz wewnątrz roślin. 38 Wyniki 1. Mszyce Dynamikę populacji mszyc na kukurydzy przedstawiono na rysunku 1. Obecność pierwszych form uskrzydlonych na roślinach stwierdzono w drugiej dekadzie maja w 2001r. oraz w trzeciej dekadzie tego miesiąca w latach: 1999, 2000, 2002 i 2003. Przyrost populacji mszyc w latach 1999-2003 był bardzo zróżnicowany. W okresie prowadzenia badań, w ciągu całego okresu wegetacji kukurydzy stwierdzono dwa (1999, 2000, 2002) oraz trzy (2001, 2003) szczyty liczebności. Pierwszy przypadał najczęściej na ostatnie dni czerwca (1999, 2002) lub na pierwszą połowę lipca (2000, 2001, 2003) w czasie, gdy rośliny wykształcały 2-3 kolanka (32-33). Drugi szczyt populacja osiągała w pierwszej (2001, 2002) lub trzeciej (2003) dekadzie sierpnia, a także w pierwszej połowie września (1999, 2000). Ostatnie, trzecie maksimum nasilenia agrofaga odnotowano w pierwszej połowie września w 2001 i 2003 roku. Najwyższą liczebność mszyc – 656 osobników na roślinę odnotowano we wrześniu 2001r. W pozostałych latach była dużo niższa. W województwie podkarpackim w analizowanym okresie na kukurydzy występowały dwa gatunki mszyc: czeremchowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi L.) oraz różano-trawowa (Metopolophium dirhodum Walk.). Spotykano także pojedyncze osobniki innych gatunków. Średnio za okres 5 lat gatunkiem dominującym była Rhopalosiphum padi. Potwierdzają to wyniki uzyskane przez Kanię (1962), który również stwierdził dominację mszycy czeremchowo-zbożowej. Miejsca bytowania mszyc związane były z gatunkiem. M. dirhodum zasiedlała górne i dolne powierzchnie blaszek liściowych, natomiast R. padi żerowała zarówno na nadziemnych organach jak i na wewnętrznych powierzchniach pochew liści, na liściach okrywowych kolb, a także przejściowo w kłoskach i na znamionach kolb. Szkodliwość bezpośrednia mszyc dla kukurydzy związana z obniżeniem plonu ziarna lub kiszonki była niewielka, natomiast znacznie wyższa była szkodliwość pośrednia. Przy dużym nasileniu owady wysysając soki z komórek nadziemnych organów (głównie z blaszek liści oraz pochew liściowych) przyczyniały się do zachwiania gospodarki wodnej roślin oraz ułatwiały wnikanie do tkanek grzybom patogenicznym oraz bakteriom, będącym sprawcami wielu chorób. 39 40 10 10.X 19 12 27,1 16.X 20 7,2 20.IX 25.IX 4,8 24.IX 16 16.IX 14.IX 14.X 7.X 29.IX 21.IX 14.IX 7.IX 6,4 23.IX 41,6 34 18 3.X 19.VIII 2.IX 11.VIII 27,4 16.IX 34,622,8 15 1,1 3,7 9,4 11 19,5 7,1 4,3 26.IX 258,4 10.IX 64,8 6.IX 215,2 9.IX 124 19.IX 12.IX 700 3.IX 400 28.VIII 52,8 4.IX 116,6 26.VIII 18.VIII 300 4.IX 15,6 10,4 29.VIII 300 16.VIII 200 9.VIII 18,1 5,2 11,6 22.VIII 14.VIII 0 28.VIII 11,2 0 20.VIII 2,4 5.VIII 0 2.VIII 28.VII 19.VII 13,5 13.VIII 59,9 8.VIII 49,8 7.VIII 1,8 26.VII 0 28.VII 150 2.VIII 21.VII 12.VII 0,4 30.VII 3,8 17.VII 24.VII 13.VII 5.VII 5,7 23.VII 15,8 12,4 10.VII 18.VII 10.VII 5.VII 250 15.VII 3.VII 4.VII 28.VI 21.VI 18.VI 14.VI 7.VI 32,5 29 9.VII 27.VI 27.VI 100 25.VI 200 1.VII 0,01 0,01 0,02 0,11 19.VI 20.VI 13.VI 6.VI 29.V Sztuk na roślinę w dniu 20,5 22 23,6 24.VI 21,4 18.VI 11.VI 4.VI 1 12.VI 14 5.VI 4,2 28.V 0,2 0,6 2,4 17.VI 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1,4 29.V 100 22.V 16.V Sztuk na roślinę w dniu 50 9.VI 22.V Sztuk na roślinę w dniu 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2.VI 26.V Sztuk na roślinę w dniu 2003 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Sztuk na roślinę w dniu Rys.1. Dynamika populacji mszyc na kukurydzy w latach 1999-2003 1999 88,5 72,6 48 59,5 21,6 5,4 348 2000 350 265,2 153 204,3 51,6 91,8 2001 600 656 500 267 110 218 4 2002 179 115 43,4 64,6 7 145,4 117 92,4 62,8 79,2 46,6 16,4 2. Przylżeńce Liczebność przylżeńców na kukurydzy w latach 1999-2003 przedstawiono na rysunku 2. Owady rozpoczęły zasiedlanie kukurydzy od trzeciej dekady maja (2000, 2001, 2003), pierwszej dekady czerwca (2002), a w 1999r. od drugiej połowy tego miesiąca. Przyrost populacji przylżeńców był bardzo intensywny w latach 1999-2001, natomiast w 2002 i 2003 roku charakteryzował się mniejszymi wahaniami. W ciągu całego okresu wegetacji kukurydzy odnotowano tylko jeden szczyt liczebności agrofaga. Przypadał on na pierwszą połowę lipca (1999) oraz drugą połowę tego miesiąca (2000-2003). Najwyższą liczebność przylżeńców – 174 osobniki na roślinę odnotowano w 2000r., w pozostałych latach nie przekraczała 39 sztuk na roślinę. Przylżeńce najczęściej żerowały pod pochwami liści i pomiędzy liśćmi okrywowymi kolb oraz krótko w wiechach i znamionach. Nakłuwając rośliny i wysysając z nich soki przyczyniały się podobnie jak mszyce do osłabienia roślin i silniejszego ich porażania prze organizmy patogeniczne. Rys. 2. Dynamika populacji przylżeńców na kukurydzy w latach 1999-2003 1999 34,6 35 30 25 20 14 15 29.IX 14.IX 2,8 2,4 1,5 0,5 0,5 0,3 20.IX 7.IX 0,2 21.IX 1 14.IX 1,5 6.IX 1,5 28.VIII 28.VII 19.VII 12.VII 1,2 2.IX 28.VI 1,4 18.VIII 21.VI 2,5 19.VIII 2,1 0 9.VIII 1,2 2,5 5.VII 0,7 18.VI 5 3 11.VIII 8,6 10 14.VI Sztuk na roślinę w dniu 40 174 56,2 46,8 2.VIII 28.VII 20.VI 21.VII 13.VI 16,8 13.VII 1,7 17,8 5.VII 1,6 27.VI 1,6 6.VI 17 0,5 29.V Sztuk na roślinę w dniu 2000 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 41 2001 38 35 30 25 20,1 20 12,8 15 9,8 1,5 11.VI 18.VI 25.VI 4.VII 10.VII 3,6 24.VII 18.VII 3,2 2,8 0,6 0,6 12.IX 1,4 4.IX 0,1 29.VIII 0,2 22.VIII 0,1 14.VIII 0,2 8.VIII 0,6 0 2.VIII 0,2 4.VI 5 28.V 10 22.V Sztuk na roślinę w dniu 40 39 34,2 33 32 17 8,6 1 9.IX 0,5 3.IX 0,5 26.VIII 16.VIII 5.VIII 26.VII 17.VII 10.VII 27.VI 3.VII 2 19.VI 0,4 12.VI 4,2 0,1 5.VI Sztuk na roślinę w dniu 2002 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2003 24,2 25 25,8 27,7 20 15 12,4 12,1 9,3 6,3 1,2 0,6 23.IX 30.VII 23.VII 15.VII 9.VII 1.VII 24.VI 1,2 16.IX 17.VI 1,4 10.IX 9.VI 1,4 4.IX 0 20.VIII 0 0 13.VIII 0 6,2 1,6 7.VIII 0,02 2.VI 5 28.VIII 10 26.V Sztuk na roślinę w dniu 30 Wnioski 1. Występowanie mszyc i przylżeńców w latach 1999-2003 w okolicach Przeworska charakteryzowało się dużą zmiennością, wynikającą z wpływu warunków środowiskowych. 2. Szkodliwość bezpośrednia tych dwóch grup owadów dla plonu ziarna i kiszonki była niewielka, natomiast znacznie wyższa była szkodliwość pośrednia polegająca na ułatwianiu wnikania do roślin zarodnikom grzybów oraz bakteriom, które były sprawcami wielu groźnych chorób kukurydzy, powodujących spadek plonu ziarna oraz znaczne pogorszenie jakości uzyskiwanego surowca. 3. Gatunkiem dominującym mszycy w okresie badań była mszyca czeremchowozbożowa. 4. Stwierdzono u mszyc dwa oraz trzy szczyty liczebności w ciągu całego okresu wegetacji kukurydzy, natomiast u przylżeńców tylko jeden. 42 Literatura Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH. Inst. Ochr. Roślin: 20-30. Kania C. 1962. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956-1959 (cz. I). Polskie Pismo Entomologiczne, Seria B (25-26): 53-59. Lisowicz F. 1992. Występowanie oraz efekty zwalczania mszyc (Aphididae) na kukurydzy (Zea mays L.) w latach 1981-1992. Mat. XXXII Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin, cz. I-Referaty, 143-150. Lisowicz F. 2001. The occurrence and economicaly important maize pests in southeastern Poland. J. Plant Protection Res., Vol. 41, No.3: 250-255. Lisowicz F., Tekiela A. 2003. Ochrona kukurydzy przed chorobami i szkodnikami. Kukurydza Rośliną Przyszłości. Poradnik dla producentów. Wyd. III, Agro Serwis: 31-33. Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie. Technologia Produkcji Kukurydzy. Rozdział VI. Wydawnictwo „Wieś Jutra”. Warszawa: 52-64. Lisowicz F., Tekiela A., Bereś P. 2005. Zagrożenia kukurydzy przez szkodniki i choroby. Kukurydza rośliną przyszłości. Poradnik dla producentów. Wyd. III, Agro Serwis, 50-57. The occurrence of aphids (Aphididae) and thrips (Thysanoptera) on maize in the region of podkarpackie Summary Aphids are one of the groups of insects which inhabit maize in great numbers, especially during warmer years and in its warmer cultivation regions. The thrips also occur in quite large numbers. In the period of 1999-2003 the occurrence of these pests was characterized by high variability resulting from the effects of environmental conditions. The highest numbers of aphids – 656 individuals per plant was recorded in September 2001. In the remaining years their colonies did not exceed 348 per plant. Two species aphids had been feeding on maize in podkarpackie province and their numbers showed two and three population peaks. The Rhopalosiphum padi L. was a dominating species in that 5 year period. The thrips were most numerous (174 per plant) in July 2000. In the remaining years their populations did not exceed 39 individuals per plant. Only one peak of their population was recorded during the entire maize vegetation period. It was in July. The direct harmfulness of the two groups of insects for grain crop and silage was negligible but their indirect penetration by fungal spores and pathogenic bacteria causing many diseases and reducing the crops, as well as impairing significantly the quality of obtained raw produce. Key words: maize, occurrence, aphids, thrips 43 WPŁYW SYMULOWANEGO KWAŚNEGO OPADU NA DEGRADACJĘ CZARNOZIEMÓW (W DOŚWIADCZENIU LABORATORYJNYM) Autorzy: Agnieszka Czach, Anna Bartos Opiekun: dr inż. Jan Gąsior SKNE, Sekcja Gleboznastwo Katedra Agroekologii, Wydział Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego Wstęp Proces glebowy w czarnoziemach może być modyfikowany przez różne czynniki glebotwórcze i prowadzić do zmian ich pierwotnych właściwości. Jednym z takich czynników powodujących degradację jest zakwaszenie. Poziom próchniczny czarnoziemów zdegradowanych jest płytszy niż niezdegradowanych. Pogarsza się skład materii organicznej, wysycenie kationami jest z reguły nieco mniejsze niż w niezdegradowanych (65-50%). W warunkach glebowo-klimatycznych Polski obserwujemy zjawisko systematycznego zakwaszenia gleb. Przyczyn tego zjawiska jest wiele: mała zasobność gleb Polski w składniki o charakterze zasadowym (np. w wapń czy magnez), wymywanie jonów zasadowych (Ca i Mg) w głąb profilu glebowego przez wody opadowe, dysocjacja H2O związanej z Al, mineralizacja glebowej materii organicznej, w której powstałe w wyniku mineralizacji glebowej materii organicznej tlenki niemetali np. NO czy SO z H2O tworzą kwasy, kwaśne deszcze (o pH 3-5) powstające w wyniku emisji do atmosfery tlenków niemetali i ich reakcji z H2O (mokra depozycja kwaśnych deszczy może mieć miejsce nawet w odległości przekraczającej 1000 km od miejsca powstania), sucha depozycja związków siarki i azotu, stosowanie nawozów mineralnych o odczynie kwaśnym (siarczan amonu, superfosfaty pojedyncze) [Szulc 2002]. W glebach kwaśnych zmniejsza się dostępność niektórych składników pokarmowych dla roślin, które przy kwaśnym odczynie przechodzą w formy trudno przyswajalne (np. fosfor, bor). Zmniejsza się ilość materii organicznej w glebie na skutek wzrostu rozpuszczalności i wymywania w głąb profilu glebowego kwasów fulwowych. Wzrasta aktywność wielu metali ciężkich (np. Fe, Zn, Cu, Cd, Pb), których dostępność dla roślin zwiększa się wraz z obniżeniem pH gleby na skutek ich desorpcji do roztworu glebowego. Pogarsza się struktura agregatowa gleby. W Polsce nie prowadzi się kompleksowych, długofalowych pomiarów monitoringowych dotyczących zakwaszenia i chemizmu opadów [Terelak 1986]. Jedyną możliwością poprawienia stanu zakwaszenia gleb w naszych warunkach klimatycznych jest systematyczne ich wapnowanie [Szulc 2002]. Celem podjętych badań była ocena procesów zachodzących w glebie pod wpływem działania symulowanego kwaśnego opadu zawierającego kationy wodorowe z anionem chloru, łatwo odparowującym niebiorącym udziału w procesach chemicznych gleby. 44 Obiekt i metodyka badań Glebę do badań laboratoryjnych pobrano w miejscowości Sietesz z płata terenu użytkowanego jako grunt orny. Badania przeprowadzono w rurach z tworzywa sztucznego o średnicy 7 cm i długości 1 m, zawierających glebę o odtworzonym profilu: Ap (0-26 cm), A (26-35cm), A/C (35-65 cm), C1 (65-77cm), C2 (77-89 cm), C3 (89-100cm). Gleby te były użytkowane rolniczo jako grunty orne. Czynnikiem zmiennym w doświadczeniu było stężenie jonów wodorowych wnoszonych z symulowanym opadem, wynosiło ono 24,9 mgR [H+]/1l w dawce podstawowej, oraz 2,3,4,5 i 6 krotność tego stężenia przy zastosowaniu 20 zroszeń po ok. 80 ml opadu w trzech powtórzeniach, wobec kontroli zraszanej wodą destylowaną. Po zakończonym doświadczeniu glebę wysuszono i pobrano próbki z wydzielonych poziomów genetycznych do badań laboratoryjnych. Na materiale glebowym oznaczono skład granulometryczny metodą sedymentacyjną wg Prószyńskiego, pH potencjometryczne w wodzie i 1M KCl, kwasowość hydrolityczną i sumę zasad wymiennych wg Kappena, kwasowość wymienną, uzyskane przesącze poddano analizie laboratoryjnej wg metodyki dla wód, oznaczając następujące pierwiastki: Ca, Mg, K, Na i Mn, przyswajalny fosfor i potas metodą Engera-Riehma, magnez po ekstrakcji roztworem CaCl2, kationy wymienne w roztworze chlorku amonu. Wyniki i dyskusja Odczyn w poziomach genetycznych czarnoziemu z Sieteszy był silnie zróżnicowany. Najwyższy był w poziomie Ap – pH 6,46 i obniżał się w poziomach niżej zalegających do 4,80. Jony wodorowe wprowadzone z symulowanym opadem obniżały odczyn w poziomach stropowych a zwiększały w spongowych, co wiąże się z kumulacją w dolnej części profilu kationów zasadowych wymywanych ze stropu. Stężenie jonów wodorowych słabo związanych z fazą stałą w glebie użytej do doświadczenia było znikome. Również symulowany opad czystej wody nie zwiększał ich koncentracji. Natomiast zakwaszone opady zwiększały ich stężenie w poziomie Ap proporcjonalnie do zawartości kationów wodorowych, przy czym większe zakwaszenie symulowanego opadu pogłębiało zasięg profilu objętego zmianami. Udział kationów wodorowych silnie związanych z kompleksem sorpcyjnym czarnoziemu z Sieteszy w poziomach powierzchniowych do głębokości 89 cm wynosił ok. 1 mgR, zaś w poziomie C3 ponad 2 mgR/100 g gleby. Przemywanie czystą wodą w ograniczonym zakresie eliminowało kationy zasadowe. Natomiast symulowany kwaśny opad silnie zwiększał ich udział w poziomie Ap proporcjonalnie do jego kwasowości. Przy najwyższych stężeniach (5 i 6-cio krotność podstawowego) wpływ ten zaznaczył się również w niżej zalegających poziomach A i A/C (tab.1). Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami w glebie przeznaczonej do doświadczenia był typowy dla czarnoziemów zdegradowanych i wynosił w poszczególnych poziomach genetycznych od 86,4 do 94,0%.Intensywne zraszanie czystą wodą niwelowało różnicę między poszczególnymi poziomami w profilu, od 85,9 do 92,5%. Zaobserwowano, że wraz ze wzrostem stężenia jonów wodorowych w symulowanym opadzie zmniejszał się on proporcjonalnie. Z doniesień literaturowych wynika, że czarnoziemy zdegradowane zawierają więcej fosforu przyswajalnego niż typowe. Większe jego ilości występują w skale macierzystej i w poziomie orno-próchnicznym, co wskazuje na ich systematyczne nawożenie tym pierwiastkiem. Wyniki dotyczące potasu mogą także sugerować podobną zależność, widoczne jest także wzbogacenie poziomów stropowych w ten pierwiastek. 45 Tab.1. Właściwości fizykochemiczne gleby w poszczególnych poziomach genetycznych w zależności od stężenia [H+] Wyszczególnien ie Poziom genetyczny pH KCl Hw Hh S Gleba przed założeniem doświadczenia kontrola Dawka podstawowa stężenia 24,9 mgR/litr 2 krotność stężenia podstawowego 3 krotność stężenia podstawowego 4 krotność stężenia podstawowego 5 krotność stężenia podstawowego 6 krotność stężenia podstawowego 46 Przyswajalne formy P2O5 mgR/100 g gleby Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 Ap A A/C C1 C2 C3 V 6,46 6,40 6,08 5,50 5,27 4,80 6,49 6,60 6,46 6,09 5,87 5,77 4,73 6,50 6,51 5,90 5,74 6,01 3,76 6,27 6,18 5,61 5,64 5,61 3,51 6,25 6,42 6,38 6,04 5,60 3,32 5,61 6,27 5,94 5,71 5,72 3,23 4,68 6,26 5,91 5,74 5,39 3,01 3,84 4,83 5,72 5,65 5,58 0,08 0,08 0,08 0,08 0,02 0,10 0,09 0,08 0,17 0,08 0,17 0,08 0,35 0,17 0,08 0,08 0,08 0,08 3,58 0,17 0,08 0,08 0,08 0,08 5,60 0,08 0,08 0,08 0,08 0,08 8,83 0,17 0,08 0,08 0,08 0,17 11,2 0,96 0,17 0,08 0,08 0,17 13,65 8,22 0,61 0,17 0,35 0,52 0,90 0,75 0,75 1,12 1,42 2,02 1,50 1,50 1,35 1,80 1,65 1,72 4,87 1,12 1,12 1,42 1,50 1,42 8,77 0,97 1,50 1,80 2,00 2,10 13,00 1,40 1,40 1,50 2,00 2,40 17,80 2,40 1,40 1,90 2,00 2,00 18,60 5,10 1,60 1,80 1,90 2,20 22,80 12,70 4,50 1,70 2,00 2,30 14,00 14,30 14,60 13,40 12,50 11,80 16,05 16,15 16,75 16,45 16,15 15,35 11,55 15,75 17,45 15,55 15,55 15,35 7,25 15,75 15,45 14,45 14,05 14,35 6,25 15,95 13,85 15,55 13,85 12,55 3,65 15,05 15,05 15,15 14,95 14,65 1,85 12,85 16,15 13,15 14,15 13,65 0,00 5,15 13,65 14,05 14,75 14,05 % 94,00 85,00 86,40 92,30 89,80 85,40 91,40 92,00 92,50 90,10 90,70 89,90 70,30 93,40 94,00 91,20 91,20 91,50 45,20 94,20 91,10 88,90 87,50 87,20 32,50 91,90 90,80 91,20 87,40 83,90 17,00 86,20 91,50 88,90 88,20 88,00 9,04 71,60 91,00 88,00 88,10 86,10 28,80 75,20 85,20 88,00 85,90 K2O MgO mg/100 g gleby 19,87 28,43 9,38 7,26 8,58 14,30 10,11 7,35 19,66 10,43 7,67 19,22 10,19 7,45 19,75 10,47 7,40 19,04 19,21 28,66 7,36 10,21 12,05 11,62 11,37 12,24 13,61 12,24 11,69 16,47 11,62 14,88 15,96 13,53 12,86 14,27 13,20 24,92 7,58 10,00 14,73 10,52 10,83 11,00 17,21 11,46 12,12 18,97 12,78 11,35 17,94 11,25 12,95 18,68 20,71 19,38 4,34 8,97 14,33 11,91 9,71 11,71 18,02 11,37 11,98 17,72 11,83 11,42 16,84 12,33 12,40 18,46 21,95 20,44 4,49 10,34 10,91 15,00 11,50 11,03 16,91 11,83 11,95 17,43 12,04 11,56 20,29 11,95 11,82 18,24 13,45 11,07 4,22 7,50 17,89 11,49 8,20 12,07 15,10 5,79 14,53 19,74 8,03 13,51 21,19 12,84 13,34 19,67 18,92 18,77 4,92 10,07 15,59 11,08 11,21 13,03 15,93 8,85 14,15 18,14 12,44 15,32 18,77 11,46 14,12 22,71 19,28 14,81 3,60 17,29 26,88 4,01 10,15 20,30 10,32 12,11 13,94 17,73 12,35 13,73 18,42 20,75 13,39 23,41 W przypadku magnezu widoczna jest dość wysoka zawartość tego składnika w skale macierzystej i odgórne jego wyczerpanie. Przemywanie kwaśnym opadem eliminuje ten pierwiastek z poziomów powierzchniowych, a przy większym stężeniu jonów wodorowych zauważono jego kumulacje w części spongowej profilu. Analizując wyniki dotyczące przesączy glebowych zauważyć można, że proporcjonalnie do wzrostu stężenia symulowanego opadu zwiększa się zawartość wapnia i sodu, co oznacza, że pierwiastki te wymywane są z gleby w bardzo dużym stopniu. Miejsce wypłukanych z gleby makroskładników zajmują jony wodorowe (tab.2). Tab.2.Zawartość wybranych pierwiastków w przesączach glebowych w zależności od stężenia kwaśnego opadu. Stężenie kwaśnego opadu Mn Ca Mg K Na 17,60 17,20 21,20 20,80 38,8 30,40 20,80 0,74 1,45 2,07 2,15 2,37 2,55 2,99 pH [mg/l] kontrola podstawowe 2 krotność 3 krotność 4 krotność 5 krotność 6 krotność 7,41 7,28 7,32 7,38 7,08 7,29 7,05 1,95 5,82 4,86 7,46 8,62 5,71 8,16 2,71 6,49 12,02 16,02 19,70 25,80 33,11 n.o n.o n.o 6,66 7,92 9,62 11,14 Wnioski 1.Wprowadzone z symulowanym opadem jony wodorowe w znaczny sposób wpłynęły na obniżenie odczynu gleby, zwłaszcza w poziomie powierzchniowym Ap. 2.Wraz ze wzrostem wprowadzanych z kwaśnym opadem jonów wodorowych spada stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami. 3.Wysoka zawartość fosforu i potasu przyswajalnego w warstwie powierzchniowej badanego czarnoziemu wskazuje na systematyczne jego nawożenie tymi składnikami. Literatura Szulc W. 2002. Właściwości fizykochemiczne gleb. [w:] Praca pod red. Mercika S. Chemia rolna. Podstawy teoretyczne i praktyczne. SGGW, Warszawa: 167-176. Motowicka-Terelak T., Terelak H. 1986. Degradacja gleby pod wpływem symulowanego kwaśnego deszczu. Mat. Sesji Nauk. ,,Chemizm i oddziaływanie kwaśnych deszczy na środowisko przyrodnicze”. Poznań-Jeziory, s.157-159. Józefaciuk A. , Józefaciuk Cz. Ocena wodnej erozji gleb terenów wyżynnych Polski na tle warunków przyrodniczo-rolniczych. Rocz. Gleb., 37(1): 51-58. Gąsior J., Partyka A. 1999. Czarnoziemy południowo-wschodniej Polski i ich degradacja. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 467: 395-404. 47 WALORY PRZYRODNICZE GMINY WOLA UHRUSKA A ROZWÓJ AGROTURYSTYKI NA TYM TERENIE Autor: Marcin Dobosz Opiekun: dr inż. Cezary Kwiatkowski Akademia Rolnicza w Lublinie, Naukowe Koło Agroturystyczne Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: środowisko naturalne, szlaki turystyczne, oferta agroturystyczna Wstęp Malownicze położenie Woli Uhruskiej na skraju Łuku Uhruskiego, oraz nie przekształcone środowisko naturalne zdecydowało o szczególnym jej mikroklimacie, a przez to nadało letniskowy statut miejscowości już w okresie międzywojennym. Takie tradycje zostały wykorzystane obecnie przez władze samorządowe i mieszkańców. W 1994 roku z inicjatywy WODR z Rejowca powstało Nadbużańskie Stowarzyszenie Agroturystyczne z siedzibą w Woli Uhruskiej. Niewątpliwe atrakcje turystyczne, oraz starania władz samorządowych w kierunku rozwoju turystyki znalazły uznanie Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, który przyznał gminie w 1999 roku nagrodę „Przebiśniegu” (w ogólnokrajowym konkursie w kategorii agroturystyki) [Maliszewski i Rąkowski 2000]. Materiał i metody Teren badań obejmował gospodarstwa agroturystyczne leżące w granicach administracyjnych gminy Wola Uhruska. Badania ankieterskie dotyczące oferty agroturystycznej poszczególnych gospodarstw prowadzono w okresie od 05.05. do 15.07.2004r. Analizowano również możliwość dalszego rozwoju agroturystyki na tym obszarze w oparciu o raporty o stanie środowiska naturalnego Lubelszczyzny [Chmielewski 2000; Holuk i in. 2000]. Wyniki Gmina Wola Uhruska ma znakomite warunki do uprawiania turystyki, zarówno pobytowej jak też kwalifikowanej. Stwarza je przede wszystkim środowisko przyrodnicze, a więc bliskość wody i lasu, oraz urozmaicony krajobraz łączący cechy wyżynne z terenem płaskim, nizinnym, czy też wręcz bagiennym. Dużą atrakcją turystyczną stanowią Lasy Sobiborskie. Spotkać tu można na mokradłach brodzącego 48 żurawia, czy rzadkiego dziś czarnego bociana, są cietrzewie, czaple, mnóstwo kaczek. Na moczarach, swoje ostoje mają potężny łoś, dzik, a w wyższych partiach lasu wcale nierzadki jest jeleń [Holuk i in. 2000]. Urokliwe walory posiada dolina Bugu z naturalnym meandrującym korytem rzeki, ze wspaniałym kobiercem łąk usianych kępami łóz. Nad brzegami licznie rozsianych starorzeczy, które zasilane są stale rybami przez częste wylewy Bugu występują znakomite warunki wędkarskie. Brzegiem doliny Bugu przebiega znakowany na czerwono pieszy szlak turystyczny, który bierze swój początek w Hrubieszowie, a kończy we Włodawie [Wojciechowski 1999]. Lasy i grunty leśne zajmują na terenie gminy 701 km2, z czego 601 km2 jest własnością osób fizycznych. Dominującym gatunkiem jest sosna zajmująca 73,1% powierzchni leśnej. Następna pod tym względem jest olcha (13,3%), brzoza (9,7%), dąb (2,6%). Pozostałe, czyli: modrzew, świerk, jesion, grab, topola, osika, klon i wiąz nie przekraczają nawet 0,5%. Centralną część gminy zajmuje las świeży i bór świeży. Można tam obejrzeć niewielkie olsy, olsy jesionolistne oraz łęgi. Należy dodać, że w planach samorządu lokalnego jest dalsze zalesienie obszaru przekraczającego 50 km2. Większość lasów gminy to drzewa w przedziale „21-go wieku rębnego” będące ogromnymi połaciami sosnowymi sadzonymi w latach pięćdziesiątych [Maliszewski i Rąkowski 2000]. Na terenie gminy Wola Uhruska są cztery obwody łowieckie. W roku 1999 koła łowieckie podjęły próbę odbudowy stanu ilościowego populacji bażanta zasiedlając teren 150 sztukami. Gospodarka łowiecka to nie tylko odstrzały, ale szereg prac dla zapewnienia jak najlepszego bytu zwierzętom. Koła łowieckie dbają o stan techniczny paśników i lizawek, o miejsca żerowe i zgryzowe, gdzie zwierzęta będą mogły swobodnie się paść bez szkód dla rolników. Należy także odpowiednio zagospodarować łowiska poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości łąk śródleśnych, poletek łowieckich oraz pasów zaporowych [Kościk i in. 1997]. Obecnie na terenie gminy 24 gospodarstwa agroturystyczne zapewniają turystom zadowalający standard [tab. 1]. Turyści mogą uczestniczyć czynnie bądź biernie w licznych obrządkach kultywowanych w wielu gospodarstwach. Zaliczamy do nich obrządek wypieku chleba, produkcji masła i serów, darcia pierza, przędzenia wełny. Ponadto miejscowe gospodynie wyrabiają także wiele regionalnych potraw. Należą do nich: pieczone pierogi z kaszą gryczaną, fusier (gotowane ziemniaki z mąką 49 Imię i nazwisko Roman Barszczewski Janina Kordon Stanisława Miklaszewska Teodozja Bortnik Romaa Sawicka Krystyna Sikora Irena Pakuła Piotr Niewiadomski Leokadia Konopko Wanda Szechta Maria Gaj Zofia Łysak Marianna Cieślak 50 Miejscowość Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Zbareże Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Małoziemce Tabela 1. Oferta agroturystyczna gminy Wola Uhruska (opracowanie własne) Liczba Liczba Samodzielne Możliwość Możliwość Wyżywienie Zwierzęta pokoi/ łazienek przygotow. przywiez. korzystania w gospod. w gospod. łóżek dla gości posiłków zwierząt z rowerów + + Oferta specjalna 2/4 1 + 4/2 1 + 2/2 1 + 2/4 1 + + + + + 1 2/2 1 + + + + + 2 3/2 1 + + + 3/5 2 + + + + 2/3 1 + + + 3/5 2 + 1/3 1 + 2/2 1 + 1/3 1 3/2 2 + + Jezioro, rzeka, staw + + + + + 3 + + 4 2,5 + + + + + + + + 4,6 + + + 2,4 + + + + + 2 Imię i nazwisko Anna Kozaczuk Zofia Mojska Łucja Szlechta Maria Tkaczuk Alina Kompanicka Marta Adamczuk Henryka Darnia Sławomir Tokarski Dorota Szymczak Janina Łukasik Iwona Lekan Miejscowość Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Stulno Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Wola Uhruska Liczba pokoi/ łóżek Liczba Samodzielne Możliwość Możliwość Wyżywienie Zwierzęta łazienek przygotow. przywiez. korzystania w gospod. w gospod. dla gości posiłków zwierząt z rowerów 2/2 1 3/2 1 3/2 + + + + Jezioro, rzeka, staw Oferta specjalna + + + + 1 + + 3/2 1 + + + 2/7 1 + + + + + 2/4 1 + + + + + 2/6 1 + + + 4/8 2 + + + 2/5 1 + + 3/6 2 + + 3/5 2 + + + + + 2 + + + + + + + + + + 3 1 Oferta specjalna: 1 - grilowanie, 2 - tradycyjne gospodarstwo, 3 - gospodyni haftuje i wyszywa, 4 - pomoc przy robieniu przetworów, 5 - kuligi, 6 - wyplatanie koszy 51 podsmażaną), pyzy z grzybami, wyroby z ciecierzycy, sołoducha, potrawy z lebiody [oprac. własne 2004]. Wnioski 1. Unikalne w skali kraju walory przyrodnicze gminy Wola Uhruska decydują o jej atrakcyjności i sprzyjają rozwojowi alternatywnych gałęzi rolnictwa. 2. Badania ankieterskie przeprowadzone w gminie Wola Uhruska potwierdzają proekologiczny i agroturystyczny charakter rozwoju obszarów wiejskich tego terenu. Literatura Chmielewski T.J. 2000. red. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” - projekt harmonizacji przyrody i kultury Poleskiego Parku Narodowego, Lublin Urszulin: 1-25. Holuk J., Wójciak J., Urban D. 2000. Walory przyrodnicze polskiej części Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie. w: Poleski Rezerwat Biosfery. Mat. Konf. Nauk., Ekologiczny Klub UNESCO, Pracownia na Rzecz Bioróżnorodności, Piaski: 11-26. Kościk B., Martyn W., Gradziuk P., Sachajko P., Klimczuk B. 1997. Strategia rozwoju gminy Wola Uhruska. Wyd. AR Lublin, Inst. Nauk Rol. w Zamościu:1-28. Maliszewski J., Rąkowski G. 2000. Program rozwoju turystycznego gminy Wola Uhruska na lata 2000-2010, Mikołajki-Warszawa: 21-35. Wojciechowski K. 2002. Pojezierze Łęczyńsko - Włodawskie - informator turystyczny. Wyd. Lubelskiego Związku Stowarzyszeń Agrotur.: 1-10. The natural values of Wola Uhruska commune in relation to the growth of aroturism in the area Summary Commune Wola Uhruska possesses unique agro - touristic values ad quem one should valley Bugu. The questionnaire investigations confirm with this commune possesses the suitable conditions to development of agrotourism. Key words: natural environment, tourist trails, agroturistic offer 52 PROBLEMY OCHRONY KURHANÓW NEOLITYCZNYCH NA TERENIE PŁASKOWYŻU PROSZOWICKIEGO Autorzy: Sebastian Kaczmarczyk, Piotr Ziółkowski Opieku: Dr inż. Ryszard Mazurek Koło Naukowe Rolników Sekcja Ochrony Przyrody Słowa kluczowe: kurhany, Płaskowyż Proszowicki Wstęp Kurhany to sztuczne wzniesienia ziemne zawierające szczątki ludzkie są specyficzną formą grobowców charakterystycznych dla Europy od neolitu a szczególnie od V wieku p.n.e. i po wiek X n.e. Nazwane one zostały kurhanami [Słownik wyrazów obcych i obcojęzycznych 1977]. Kurhany na ziemiach Polskich sypano już w epoce brązu i aż po średniowiecze. Zasadniczo wyróżnia się dwa rodzaje kurhanów, podział ten jest dokonany na podstawie ich budowy: kurhany o budowie szkieletowej. Szkielet wewnętrzny wykonany był najczęściej z drewna lub kamieni, przykładem kopców tego typu może być Kopiec Kraka. kurhany bezszkieletowe - usypiska ziemne zwykle niezbyt wysokie, przykładem kurhanów tego typu są kurhany Płaskowyżu Proszowickiego. Największe skupiska kurhanów występują w Małopolsce. Niewyjaśnioną dotąd sprawą jest występowanie dużych ilości kopców na lewym brzegu Wisły. Ciągną się one od Krakowa do Sandomierza. Od kopca Kraka począwszy, a na sandomierskim kopcu Salve Regina skończywszy. Zachowało się ich około 20. Wiadomo, że było ich dużo więcej, szacuje się, iż w 20-leciu międzywojennym było ich około 70 [Gil 1997]. Ze względu na obecność żyznych gleb lessowych, teren ten jest od wieków intensywnie wykorzystywany rolniczo. Większość kurhanów została zniszczona głównie przez rolnictwo; bezpośrednio przez zaorywanie, bądź też pośrednio przez intensyfikację procesów erozyjnych wywołaną uprawą roli. Kurhany to nie tylko pomniki historii, ale również siedliska roślinności kserotermicznej o charakterze stepowym. Z badań, jakie zostały przeprowadzone w 2002 roku przez Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego wynika, iż oprócz roślin pospolitych i rozpowszechnionych, na stokach kurhanów występują rośliny podlegające ścisłej ochronie gatunkowej: miłek wiosenny, zawilec wielokwiatowy ostnica włosowata; a także rośliny chronione częściowo: goździk kartuzek, pierwiosnek. 53 Występują też rośliny wpisane do polskiej czerwonej księgi roślin: jaskier iliryjski i róża francuska [Cwener, Towpasz 2002]. Ze względu na charakter zajmowanych siedlisk rośliny występujące tu należą do roślin kserotermicznych i stanowią blisko 50% wszystkich zagrożonych na płaskowyżu proszowickim gatunków z tej grupy. Kurhany są więc miejscem występowania wielu interesujących roślin, które nawet w skali terenu Polski są roślinami rzadkimi, ginącymi bądź zagrożonymi. Kurhany jako obiekty badań archeologicznych są również zabytkami kultury materialnej, chronionymi na mocy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Celem badań było określenie aktualnego stanu 4 kurhanów znajdujących się na Płaskowyżu Proszowickim. Metody badań Do badań zostały wybrane kurhany znajdujące się na północnej krawędzi doliny Nidzicy. W celu określenia stanu kurhanów została wykonana dokumentacja fotograficzna, jak również zostały określone podstawowe parametry obiektów takie jak: wysokość, obwód. Scharakteryzowano ponadto stan faktyczny kurhanów i ich otoczenia. Wyniki Badane obiekty położone są na Płaskowyżu Proszowickim, a dokładniej rzecz ujmując na terenie 2 gmin w woj. świętokrzyskim (Kazimierza Wielka i Bejsce). Rysem charakterystycznym rzeźby terenu jest występowanie dość rozległych wierzchowin pociętych wąskimi i głębokimi dolinami o stromych zboczach. Cały region pokrywa less, na którym wykształciły się urodzajne gleby czarnoziemne. Pod względem hipsometrycznym wierzchowiny między dolinne są pochylone w kierunku południowo-wschodnim, obniżając się od 280 do 220 m w tym też kierunku płynie ku Wiśle Nidzica [Kondracki 1998]. Kurhan w Jakuszowicach Znajdujący się tu kurhan usytuowany jest na wzniesieniu, zbocza użytkowanego rolniczo. Kurhan w przeszłości służył za punkt triangulacyjny. Teren wokół kopca jest w znacznym stopniu zaśmiecony. 54 Wysokość względna obiektu jest równa 2,5 m. Obwód natomiast wynosi 79 m. Kurhan w Bejscach (nazwa lokalna – Mogiła) Kopiec położony jest na wzniesieniu użytkowanym rolniczo. Wysokość względna kopca jest równa 6m,obwód ma długość 96m. Zachodnia część kurhanu jest systematycznie podorywana, co powoduje osuwanie się zboczy i zainicjowanie procesów erozyjnych. Kurhan w Grodowicach Obiekt położony w pobliżu miejscowości Grodowice, znajduje się na wzniesieniu użytkowanym rolniczo jego wysokość względna jest równa 6,5m a obwód ma dugość 112 m. Kopiec jest położony się na dwóch polach użytkowanych rolniczo. Kurhan znajduje się w najgorszym stanie spośród omawianych obiektów; jego zachodnia część została całkowicie zniwelowana przez właściciela jednego z pól. Kurhan w Królewicach (lokalna nazwa Kopiec Walentego) Kopiec znajduje się na dwóch polach użytkowanych rolniczo. Od zachodniej strony kurhan jest podorywany. Na szczycie kopca znajdują się śmieci i resztki po spalonych oponach. Wysokość względna kopca jest równa 4,5m. Obwód wynosi 64 m. Czy kurhany odejdą w niepamięć a wraz z nimi kilkanaście wieków historii, a nasza przyroda stanie się uboższa o kolejne siedliska i gatunki roślin? To pytanie zadajemy sobie jak i nam wszystkim. Wydaje się, iż w niedługim czasie kurhany neolityczne będą tylko wspomnieniem, gdyż pomimo, że znajdują się pod prawną ochroną na mocy 6 artykułu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku, to praktycznie rzecz biorąc ochrona ich nie ma miejsca, czego najwyraźniejszym dowodem jest stan kurhanu położonego w miejscowości Grodowice, gdzie właściciel działki rolnej aby ułatwić sobie uprawę roli, zniwelował część kurhanu znajdującego się na jego polu. Systematyczne niszczenie i dewastacja kurhanów w niektórych przypadkach posunięta jest znacznym stopniu, co ostatecznie może doprowadzić do zmniejszenia i tak niewielkiej liczby kopców. Głównymi czynnikami zagrażającymi zachowaniu się kurhanów w krajobrazie lessowym są działania bezpośrednie ludzi oraz pośrednie, czyli zabiegi uprawne i procesy erozyjne. Ciągłe podorywanie prowadzi do osuwania się zboczy, co wzmaga 55 procesy erozyjne i tak już intensywne. Ponadto kurhany często stają się miejscem składowania odpadów. Kopce prawnie należą do właścicieli parceli, na których się znajdują, w związku z tym właściciele są zobowiązani do ochrony omawianych miejsc. W większości są to rolnicy, dla których kurhany są tylko przeszkodą w uprawie roli. Władze gmin wykazują się wyjątkowo małym zainteresowaniem, co do ich stanu i brakiem wiedzy o historii ziemi jaką administrują. Sytuację mogłaby zmienić chociażby lepsze oznakowanie omawianych obiektów lub stworzenie ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej, co nie tylko umożliwiłoby ochronę kurhanów, ale również przyczyniło się do promocji regionu. Tego typu inicjatywy mają już miejsce czego przykładem może być miejscowość Odry, w której władze aby chronić tego typu miejsca wytyczyły ścieżkę przyrodniczą. Wnioski Kurhany są obecne w krajobrazie lessowym od zarania dziejów, stanowiąc jeden z najcenniejszych skarbów pamięci ludzkiej i zabytków minionych pokoleń i epok. Wiele z nich już nie istnieje zniszczone przez czas, brak opieki a także bezmyślność ludzką. Przetrwały kilka tysiącleci, ale czy przetrwają kolejne, to zależy także od nas, od naszej świadomości, ale również od tego czy zostaną podjęte działania mające na celu ich opiekę i rzeczywistą ochronę prawną. 56 Rys. 1. Położenie badanych obiektów (zaznaczone trójkątem na mapie) Literatura Cwener, Towpasz K. 2003. Kurhany jako ostoje różnorodności gatunkowej w rolniczym krajobrazie Płaskowyżu Proszowickiego. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 6(59), 57-65. Gąsowski J. 1960. Ziemia mówi o Piastach. Wiedza Powszechna. ss. 211. Gill G. 1997. Kopce na ziemiach Polski. Od pradziejów po kopiec w Pierzchowcu. Wyd. Kurii Prowincjalnej Zakonu Pijarów, ss. 323. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z dnia 17 września 2003. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa, ss. 439. Kopaliński W. 1977. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wiedza Powszechna, ss. 1108. Protection problems of neolithic kurhans on the area of Proszowice Plateau key words: kurhans, Proszowice Plateau 57 WYSTĘPOWANIE CHORÓB I SZKODNIKÓW W PSZENICY JAREJ W ZALEŻNOŚCI OD SYSTEMU GOSPODAROWANIA W ROLNICTWIE W REJONIE STRZYŻOWA Autorzy: Zdzisław Kaniuczak, Agata Tekiela Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Terenowa Stacja Doświadczalna, ul.Langiewicza 28, 35 - 101 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: pszenica jara, szkodniki, choroby, występowanie, gospodarstwo ekologiczne Wstęp Ekologiczny system produkcji jest system zrównoważonym pod względem ekologicznym, ekonomicznym, społecznym. Nie obciąża on środowiska w stopniu większym niż naturalne ekosystemy. W wielu krajach obserwuje się w ostatnim okresie powstawanie coraz większej liczby gospodarstw ekologicznych. Na terenie województwa podkarpackiego w 1999 r. były tylko 2 gospodarstwa posiadające certyfikat, natomiast w 2003 r. już 129 gospodarstw posiadało atest, a 78 było rok przed jego uzyskaniem [Błażej 2005]. W literaturze brak jest szerszych informacji na temat wpływu wymienionego systemu gospodarowania na nasilenie występowania ważniejszych szkodników, chorób i chwastów. Celem badań była ocena nasilenia występowania najważniejszych szkodników i chorób w pszenicy jarej w gospodarstwie ekologicznym w porównaniu z gospodarstwem konwencjonalnym w warunkach glebowo-klimatycznych Podkarpacia. Materiał i metody Badania wykonano w 2003 r. w Tułkowicach gm. Wiśniowa, na plantacji pszenicy jarej, odm. Jasna w gospodarstwie ekologicznym oraz w gospodarstwie konwencjonalnym na pszenicy jarej odm. Nawra. Gospodarstwa dobrano na zasadzie „bliskiego sąsiedztwa” położone na terenie tej samej gminy i w niewielkiej odległości pól. W gospodarstwie ekologicznym stosowano metody uprawy, nawożenia i ochrony zbóż zgodnie z założeniami rolnictwa ekologicznego (IFOAM) [Sołtysiak 1993]. W gospodarstwie konwencjonalnym zwalczano chwasty w fazie „krzewienie” (Sekator 6,25 WG, w dawce 300 g∙ha-1), choroby liści i kłosa w fazie „początek kłoszenia” 58 (Falcon 460 EC, w dawce 0,6 l∙ha-1) oraz larwy skrzypionek w fazie „grubienie pochwy liścia flagowego” (Fury 100 EC, w dawce 0,1 l∙ha-1). a) szkodniki Od początku strzelania w źdźbło do końca wegetacji pszenicy systematycznie raz w tygodniu wykonywano analizy liczebności larw skrzypionek na liściach: podflagowym i flagowym oraz mszyc na wszystkich nadziemnych organach roślin. W tym celu pobierano próby po 100 źdźbeł (po 20 źdźbeł w pięciu miejscach plantacji) w ciągu całego okresu występowania tych szkodników na pszenicy. W fazie wzrostu roślin mleczna dojrzałość ziarna (75) [Adamczewski, Matysiak 2002] oceniano rozmiary uszkodzeń blaszek liści: podflagowego i flagowego przez larwy skrzypionek obliczając procenty powierzchni blaszek tych liści pokryte żerowiskami. Oględzinom poddano również po 100 tych organów roślin. b) choroby Analizy nasilenia występowania chorób wykonywano na organach roślin w terminach podanych poniżej: Choroba Organ rośliny Mączniak prawdziwy Plamistości liści (septorioza liści, brunatna plamistość liści) Rdza brunatna Fuzarioza kłosa Kompleks chorób liść podflagowy liść flagowy Termin analizy (faza wzrostu) 75 85 - 87 liść flagowy kłos ziarno 85 - 87 87 po zbiorze Ocenę nasilenia chorób liści i kłosa wykonywano poddając analizom po 20 źdźbeł w pięciu miejscach plantacji. Obliczano procenty źdźbeł (odpowiednich organów roślin) opanowanych przez choroby oraz procenty powierzchni tych organów porażonych przez poszczególne patogeny lub ich grupy (pokrytych plamami). Określano także masę tysiąca ziaren (MTZ). Wyniki a) szkodniki Skrzypionka zbożowa (Qulema melanopus L.) i skrzypionka błękitek (Qulema gallaeciana Heyden). Chrząszcze skrzypionek stwierdzano na plantacjach od 6 maja do 25 lipca. Gatunkiem dominującym tak w gospodarstwie ekologicznym jak i gospodarstwie konwencjonalnym była skrzypionka błękitek, której chrząszcze stanowiły 57,2% i 55,5% mieszanej populacji (tab. 1). 59 Tab. 1. Skład gatunkowy mieszanej populacji skrzypionek (w %) w pszenicy jarej Lp. Skrzypionka zbożowa błękitek Wyszczególnienie Gospodarstwo ekologiczne Gospodarstwo konwencjonalne 1. 2. Razem 42,8 57,2 10,5 44,5 55,5 89,5 Żerowanie pierwszych larw zaobserwowano w dniu 23 maja w gospodarstwie konwencjonalnym a 29 maja w gospodarstwie ekologicznym. Najwyższa liczebność tego stadium rozwojowego skrzypionek wystąpiła 6 czerwca w gospodarstwie konwencjonalnym a w dniu 12 czerwca w gospodarstwie ekologicznym. Ostatnie larwy stwierdzono w dniu 25 czerwca (rys. 1). Sztuk na 100 źdźbeł 50 40 30 20 10 0 m aj czerw iec G. ekologiczne lipiec G. konw encjonalne Rys.1. Dynamika występowania larw skrzypionek na pszenicy jarej w 2003 r. W dniu 3 lipca przeprowadzono analizę liści flagowych na uszkodzenia powodowane przez larwy skrzypionek. Największe uszkodzenia powierzchni blaszek liści odnotowano w gospodarstwie konwencjonalnym (38,4% powierzchni liści flagowych), natomiast stosunkowo niskie w gospodarstwie ekologicznym (9,4% powierzchni liści flagowych) (tab. 2). Tab. 2. Uszkodzenie liści (w %) przez larwy skrzypionek na plantacji pszenicy jarej Liście uszkodzone Lp. 1. 2. 60 Liść podflagowy Wyszczególnienie Gospodarstwo ekologiczne Gospodarstwo konwencjonalne Liść flagowy szt./100 źdźbeł % pow. zniszczonej szt./100 źdźbeł % pow. zniszczonej 17 4,2 21 9,4 28 7,6 89 38,4 Mszyce (Aphididae) Pierwszy pojaw mszyc odnotowano na plantacji w dniu 23 maja w gospodarstwie konwencjonalnym a w dniu 6 czerwca w gospodarstwie ekologicznym. Maksymalną liczebność tych szkodników stwierdzono w gospodarstwie konwencjonalnym 3 lipca a w ekologicznym w dniu 10 lipca. Ostatnie mszyce obserwowano na plantacji w gospodarstwie ekologicznym w dniu 25 lipca (rys. 2). Liczebność mszyc na roślinach Sztuk na 100 źdźbeł pszenicy była niska. 300 250 200 150 100 50 0 maj czerw iec G. ekologiczne lipiec G. konw encjonalne Rys.2. Dynamika występowania mszyc na pszenicy jarej w 2003 r. b) choroby Porażenie odpowiednich organów roślin przez najważniejsze choroby liści i kłosa pszenicy przedstawiono w tabeli 3. Wystąpienie mączniaka prawdziwego zbóż i traw (Erysiphe graminis D.C.) było bardzo niskie. Tylko 2,5% liści podflagowych uległo porażeniu przez tego patogena w gospodarstwie ekologicznym. Porażenie liści przez rdzę brunatną (Puccinia recondita Rob. exDesm., f. sp. tritici (Eriks.) Johnson) było średnie i wynosiło: liści podflagowych średnio 5,2% a flagowych 20,1% ich powierzchni w gospodarstwie ekologicznym. Plamistości liści: septorioza paskowana liści pszenicy (Mycosphaerella graminicola (Fuck.) Schrot), septorioza liści pszenicy (Phaeosphaeria avenaria (Weber) O. Erikss., f. sp. triticea Johnson i brunatna plamistość liści pszenicy (Pyrenophora tritici-repentis (Died.) Drechs.) wystąpiły w wysokim nasileniu. Odnotowano porażenie 62,2% liści flagowych w gospodarstwie ekologicznym, a 36,6% tych samych organów w gospodarstwie konwencjonalnym. Fuzariozy kłosów (Fusarium spp.) wystąpiły w słabym nasileniu. Porażenie kłosów wynosiło w gospodarstwie ekologicznym 6,4% a w konwencjonalnym 11,8%. 61 Tab. 3. Występowanie najważniejszych chorób na pszenicy jarej % opanowanej powierzchni organu w fazie wzrostu: Liść podflagowy FW 75 Liść flagowy FW 85 Kłos FW 85 Lp. Wyszczególnienie a b a b a b 1. Mączniak prawdziwy zbóż 2,5 3,8 - - - - 2. Rdza brunatna 5,2 7,6 20,1 11,3 - - 3. Septoriozy 26,6 29,8 62,2 36,6 4. Fuzariozy - - - - 6,4 11,8 a – gospodarstwo ekologiczne, b – gospodarstwo konwencjonalne Średnia masa 1000 ziaren pszenicy jarej w gospodarstwie ekologicznym wynosiła 36,1 g, a w gospodarstwie konwencjonalnym 51,2 g (tab. 4). Procentowa różnica masy 1000 ziaren była wyższa o 41,8% na korzyść ziarna pobranego z plantacji w gospodarstwie konwencjonalnym. Tab. 4. Analiza MTZ pszenicy jarej Lp. Wyszczególnienie Średnia MTZ w g 1. Gospodarstwo ekologiczne 36,1 g 2. Gospodarstwo konwencjonalne 51,2 g W badaniach wykonanych w Niemczech Sengonca i Brugger (1989) stwierdzili nieco mniej mszyc i skrzypionek w gospodarstwie ekologicznym w porównaniu z gospodarstwem konwencjonalnym. Kuś i Mróz [2001] prowadzili badania w pszenicy ozimej nad oceną nasilenia chorób. Index porażenia liści flagowych i podflagowych w pszenicy w okresie dojrzałości mleczno-woskowej był wyraźnie większy w systemie ekologicznym, szczególnie w latach o dużej ilości opadów. Natomiast nasilenie chorób podstawy źdźbła była zróżnicowana, ale zbliżona w ocenianych systemach. W systemie konwencjonalnym plon pszenicy był wyższy w porównaniu z systemem ekologicznym o 10% do 35%. Obniżka plonu w systemie ekologicznym według autorów była następstwem mniejszego zwarcia łanu oraz gorszej dorodności ziarna w porównaniu do systemu konwencjonalnego. Wyniki uzyskane przez Kaniuczaka [1997] w doświadczeniach polowych w okolicach Rzeszowa wskazują, że szkodliwość larw skrzypionek na pszenicy jarej 62 może być znaczna. W wykonanych badaniach larwy skrzypionek uszkodziły liście flagowe pszenicy od 56% do 92%. Redukcja powierzchni liści flagowych wahała się od 20% do 38%, a strata plonu ziarna dochodziła do 25%. Literatura Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH. Inst. Ochr. Roślin: 20-30. Błażej J. 2005. Aktualny stan i perspektywy rozwoju gospodarstw ekologicznych na Podkarpaciu. Progr. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin, (w druku). Kaniuczak Z. 1997. Noxiousness and control of Qulema spp. Larvae in the spring wheat. J. Plant Prot. Res., 37 (1/2): 99-103. Kuś J., Mróz A. 2001. Nasilenie chorób i plonowanie pszenicy ozimej uprawianej w systemie ekologicznym i konwencjonalnym. Prog. Plant Prot. /Post. Ochr. Roślin 41 (2): 740-744. Sengonca C., Bruggen K.U. 1989. Auftreten von Winterwiezenschadlingen und ihren naturlichen Freiden in unterschiedlich bewirtschaften Ackerbautrieben. Z. Pfkrankh. Pflschutz. 96 (1): 100-106. Sołtysiak U. 1993. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki: 211-243. The occurrence of spring wheat diseases and pests depending on the farming system in region Strzyżów Summary In 2003, experiments on the occurrence of main pests and diseases of spring wheat were carried out in ecological and conventional farms. The highest number of cereal leaf beetles was found on spring wheat from the conventional farm, while greater number of aphides was found in the ecological farm. The other pests investigated : midge, thrips, gout fly and frit fly occurred in a very low intensity. As a result of the studies, it was found that the most important diseases of winter wheat were: septoria leaf spot and tan spot. The highest percentage of leaf damages by these diseases was stated in ecological farm. The other diseases occurred with a weak intensity. The weight of one thousand grains from conventional farm was 41.8% greater than the same factor for the grain from ecological one. Key words: spring wheat, pests, diseases, occurrence, ecological farm 63 DZIAŁALNOŚĆ AGROTURYSTYCZNA I JEJ WPŁYW NA SPOŁECZNOŚĆ WIEJSKĄ GMINY MIĘDZYLESIE Autor: Magdalena Klimek Opiekun: dr inż. Irena Kropsz Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów Rolnych Akademia Rolnicza we Wrocławiu Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Ul. M. Skłodowskiej – Curie 42, 50–369 Wrocław e-mail: [email protected] Słowa kluczowe : agroturystyka, obszary wiejskie, społeczność wiejska Wstęp Agroturystyka to forma wypoczynku, która realizowana jest na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparta o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem (przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym) [Żelazna, Mikuta 2002]. Agroturystyka to rodzaj turystyki alternatywnej będącej przeciwstawieniem wysoce skomercjalizowanej, pozbawionej aspektów humanistycznych i ekologicznych turystyki masowej a równocześnie jest próbą oderwania się od zurbanizowanego, zinstytucjonalizowanego zanieczyszczonego i hałaśliwego otoczenia człowieka. [Strzembicki, Kmita 1994]. Wśród założeń agroturystyki wyróżniają się czynniki mówiące o potrzebie zachowania równowagi w zaspokajaniu potrzeb odwiedzających i odwiedzanych, wskazują na konieczność respektowania materialnej i duchowej kultury ludności miejscowej oraz niskie koszty społeczne i indywidualne [Brelik 2004]. Rozwijanie agroturystyki niesie za sobą konieczność sprostania pewnym wymaganiom, ale przynosi również dużo korzyści i to zarówno dla całej wsi, jak i dla turystów. Rys. 1. Agroturystuka – wymagania i korzyści Grupa społeczna - atrakcje środowiska, - możliwe usługi, - zakwaterowanie Dla wsi - wykorzystanie zasobów: miejsca pracy dodatkowy dochód, poprawa infrastruktury wiejskiej, poprawa życia rodzin wiejskich, aktywizacja społeczności wiejskiej, integracja środowiska wiejskiego, zachowanie dziedzictwa kulturowego, estetyzacja wsi, kontakt z innymi wzorcami kultury, rozwój osobowości mieszkańców wsi. Źródło: Kmita 1994 64 AGROTURYSTYKA - przywództwo, - dostępne urządzenia, - formy spędzania czasu Dla turystów - - - bezpośredni kontakt z przyrodą aktywny wypoczynek w wiejskiej przestrzeni, kontakt ze zwierzętami, korzystanie ze świeżej żywności, poznanie cyklu produkcji żywności, uczestnictwo w życiu gospodarstwa rolnego, bezpośredni kontakt z miejscową ludnością, poznanie kultury regionu, rozwijanie zainteresowań, Rozwijanie agroturystyki jest możliwością stworzenia warunków do innego sposobu życia i pracy przez: Wzrost standardu życia – obserwacja stylu życia, nawyków, sposobu spędzania wolnego czasu, poznanie zwyczajów gości powoduje nieodparta chęć do naśladowania i to nie tylko u kwaterodawców, ale również u mieszkańców danej miejscowości, Promocja własnego gospodarstwa pod kątem dziedzictwa kulturowego – kwatero dawcy, który będzie chciał zainteresować swoich gości będzie wiedział wszystko o tym co wiąże się z historią danego regionu, będzie gromadził np. stroje narzędzia pracy, albo też będzie starał się serwować regionalne potrawy, Zetknięcie się z inną kulturą – będzie wymuszało inne sposoby zachowania, które w niczym nie mogą urazić gości, gospodarz będzie starał się dopasować sposób zachowania do poziomu turystów, Integracja środowiska wiejskiego –wykreowanie jak najbardziej profesjonalnego produktu o wysokiej jakości, Nowe możliwe dla ludności wiejskiej dochody przyczynia się do zaspokajania coraz większych potrzeb i utwierdzą w przekonaniu, że podjęto właściwą decyzję o pozostaniu na wsi. Poza tymi niektórymi pozytywnymi czynnikami rozwoju agroturystyki, mogą pojawić się negatywne aspekty wpływające na społeczność wiejską, takie jak: - przyjmowanie złych wzorców, np. narkomania, przestępczość (zwłaszcza jeśli chodzi o dzieci i młodzież), - kłótnie między domownikami, sąsiadami oraz między ludnością lokalną, a turystami – nie zawsze powstawanie nowej formy aktywności musi mieć pełną akceptację społeczeństwa. Cel, zakres i metodyka badań W związku z poruszonym problemem badawczym, jakim jest wpływ działalności agroturystycznej na społeczność wiejską, przeprowadzono badania, które miały na celu dokonanie oceny wpływu agroturystyki na sposób życia i pracy mieszkańców gminy. Zakres badań obejmował nakreślenie profilu demograficznego respondentów (płeć, wiek, wykształcenie), określenie pozytywnego i negatywnego wpływu działalności agroturystycznej na społeczność wiejska gminy. Dla zrealizowania określonych celów przeprowadzono badania na obszarze gminy Międzylesie, znajdującej się na terenie obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego. Badania zostały przeprowadzone w ramach wyjazdu naukowego SKN Ekonomistów Rolnych w maju 2004 roku wśród 16 respondentów. Do przeprowadzenia badań respondenci wybrani zostali w sposób celowo-losowy. Kryterium doboru celowego było miejsce zamieszkania respondentów na terenie objętym badaniem tj. na terenie gminy Międzylesie oraz ich akceptacja do przeprowadzenia wywiadu. Losowość doboru stanowili wybierani mieszkańcy wśród całej populacji. Materiały źródłowe zostały zebrane metodą wywiadu za pomocą kwestionariusza wywiadu, dotyczącego rozwoju agroturystyki i jej wpływu na społeczność zamieszkującą obszary wiejskie, opracowanego w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Do opracowania materiałów źródłowych wykorzystano metodę opisową i porównawczą. Do prezentacji wyników zastosowano technikę tabelaryczną i graficzną [Kopeć 1983]. 65 Wyniki badań Przed rozpoczęciem analizy przeprowadzonych badań na temat wpływu działalności agroturystycznej na społeczność wiejską dokonano charakterystyki cech demograficznych badanej próby dotyczących płci, wykształcenia oraz wieku. W tabeli 1 zamieszczono informacje dotyczące płci. Jak wynika z badań uczestnikami w 56% były kobiety stanowiąc większość respondentów. Tab. 1. Struktura płci Liczba Lp. Wyszczególnienie % osób 1 kobiety 9 56 2 mężczyźni 7 44 3 RAZEM 16 100 Źródło: Badania i opracowania własne W tabeli 2 przedstawiono poziom wykształcenia badanej próby. Respondenci w 63% posiadali wykształcenie średnie, a w 31% zawodowe. Wśród respondentów 6% posiadało wykształcenie podstawowe natomiast żadna z osób nie miała wykształcenia wyższego. Tab. 2. Struktura wykształcenia Lp. 1 2 3 4 5 Wyszczególnienie Liczba osób podstawowe zawodowe średnie wyższe RAZEM 1 5 10 0 16 % 6 31 63 0 100 Źródło: Badania i opracowania własne Wiek został przedstawiony w tabeli 3 z badań wynika, że: 50% osób było w wieku 20 - 35 lat natomiast 44% mieściła się w przedziale 45 - 55 lat. Tab. 3. Struktura wieku Lp. 1 2 3 4 5 Wyszczególnienie Liczba osób 20-35 lat 35-45 lat 45-55 lat powyżej 55 lat RAZEM 8 0 7 1 16 % 50 0 44 6 100 Źródło: Badania i opracowania własne Zasadniczym zagadnieniem podjętym w pracy było zbadanie społecznego znaczenia agroturystyki. Na początku zapytano właścicieli gospodarstw agroturystycznych o to, czy współpracują z innymi gospodarstwami o podobnym charakterze. Niestety tylko jedna osoba wypowiedziała się pozytywnie, świadczyć to może o niskim zintegrowaniu społeczności na terenie Międzylesia. Na pytanie czy gospodarze spostrzegają pozytywny wpływ rozwoju agroturystyki uzyskano następujące wyniki: 66 Tab. 4. Pozytywny wpływ rozwoju gospodarstw agroturystycznych w gminie Lp. Wyszczególnienie Ilość odpowiedzi % osób 1 2 3 4 5 6 7 8 9 społeczeństwo rozwój infrastruktury zmniejszenie poziomu bezrobocia dbałość o kultywowanie tradycji estetykę wsi integrację mieszkańców wzrost standardu życia aktywizację społeczności wiejskiej podniesienie kwalifikacji wykształcenia 7 8 10 7 10 6 10 6 6 44 50 63 44 63 38 63 38 38 Źródło: Badania i opracowania własne Tabela 4 ilustruje wyniki badań dotyczące pozytywnego wpływu działalności agroturystycznej na społeczeństwo lokalne gminy Międzylesie. Do najczęściej udzielanych odpowiedzi bo u 63% pytanych wskazano na: - Zmniejszenie poziomu bezrobocia. Ludzie widzą szansę tworzenia nowych miejsc pracy, a co za tym idzie powstanie nowych źródeł dochodów dla ludności lokalnej. W okresie wzmożonego napływu turystów w przedsięwzięcie są zaangażowane całe rodziny, a często istnieje konieczność zatrudniania dodatkowych osób (przynajmniej sezonowo). Dodatkowe miejsca pracy powstają także przy okazji powoływania lokalnych biur informacji turystycznej, dodatkowych punktów usługowych. Należy jednak pamiętać, że w większości przypadków ruch agroturystyczny w Polsce ściśle wiąże się tylko z okresem letnim. Tak więc agroturystyka długo jeszcze nie będzie lekiem na panujące bezrobocie i nie rozwiąże wszystkich problemów rolnictwa. - Estetyka wsi – z rozmowy z respondentami wynika, że turyści poszukujący kwatery agroturystycznej, a nie mający konkretnego adresu w pierwszym rzędzie zwracali uwagę zwłaszcza na otoczenie domu. - Wzrost standardu życia. Poznanie zwyczajów gości, sposobu ich ubierania, jakości dóbr konsumpcyjnych, a także sposobów spędzania wolnego czasu czy filozofii życiowych, pobudza w kwaterodawcach, a także wśród społeczności lokalnej, często nie znane im dotąd potrzeby. Dla jednych będzie to głód wiedzy, chęć poznania świata, dla innych ważniejsze okażą się potrzeby materialne: nowy samochód, markowe ubranie. W odpowiedziach respondentów dosyć często był wymieniany rozwój infrastruktury. Agroturystyka mobilizuje do inwestycji prywatnych, jak i w skali całej gminy. Kolejne zagadnienie dotyczyło wskazania negatywnego wpływu rozwoju agroturystyki w gminie Międzylesie na społeczność lokalną. Analiza tego problemu została przedstawiona w tabeli 5. 67 Tab. 5. Negatywny wpływ rozwoju gospodarstw agroturystycznych w gminie Lp. Ilość % osób Wyszczególnienie odpowiedzi 1 konflikty między turystami a ludnością wsi 2 konflikty między członkami społeczności wiejskiej 3 zagrożenie środowiska naturalnego przez nadmierną koncentracją ruchu turystycznego 4 rozluźnienie obyczajów 5 wzrost narkomani 6 przestępczość 4 9 4 25 56 25 7 6 6 44 38 38 Źródło: Badania i opracowania własne Z przeprowadzonych badań wynika, że 56% respondentów wskazało na konflikty między członkami społeczności wiejskiej. Rolnicy którzy świadczą usługi agroturystyczne będą starali się tworzyć jak najlepszy klimat dla wypoczywających gości licząc na ich rekomendację wśród znajomych. Dlatego ewentualne konflikty mogą pojawić się raczej wewnątrz samej rodziny np. gdy jeden z członków rodziny nie akceptuje prowadzonej działalności i niweczy szansę na udane przedsięwzięcie, lub na szczeblu sądziedzkim – w miejscowościach o zwartej budowie, mieszkańcom wsi może przeszkadzać hałas lub złe traktowanie tubylców przez wczasowiczów. Wśród innych dość często wymienianych zagrożeń wskazano: rozluźnienie obyczajów (44%), wzrost przestępczości czy narkomani (38%). Według respondentów należy zwrócić szczególną uwagę na świadomą edukację i granicę między prawem do własnych przekonań a łamaniem prawa. Społecznie będzie akceptowany nawet znacząco odmienny tryb życia jednostki, ale pod warunkiem, że nie będzie się nikomu działa krzywda. Należy pamiętać, ze szczególnie podatne na niektóre wpływy są dzieci i młodzież, nie umiejące odróżnić dobra od zła. Podsumowanie i wnioski Działalność agroturystyczna niewątpliwie rozwija przedsiębiorczość na wsi, co jest jednym z warunków rozwoju obszarów wiejskich oraz daje szanse stworzenia nowych miejsc pracy, wyzwolenia aktywności mieszkańców w zakresie poszukiwania alternatywnych sposobów wykorzystania potencjałów gospodarstw, umożliwia nowe sposoby użytkowania przestrzeni wiejskiej, zabudowań rolniczych i lokalnej infrastruktury. W wyniku przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski: 1. Respondenci w 63% stwierdzili, że rozwój gospodarstw agroturystycznych wywarł wpływ na: - zmniejszenie poziomu bezrobocia, - wzrost estetyki wsi, - powiększenie standardu życia. 2. Około 50% badanej populacji wskazało, iż działalność agroturystyczna pozytywnie wpływa na rozwój infrastruktury. 3. Według 44% respondentów agroturystyka przyczynia się do zachowania dziedzictwa kulturowego wsi. 4. Rozwój agroturystyki na terenie wsi według 56% badanych ma negatywny wpływ na społeczność lokalną, gdyż może wywoływać konflikty między członkami społeczności, co świadczy o ciągłym braku współpracy między mieszkańcami gminy. 68 Literatura Brelik A., 2004, Agroturystyka jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich., Stowarzyszenie ekonomistów rolnictwa i agrobiznesu, Roczniki naukowe tom VI, zeszyt 4, Puławy 23-26. Grelak K., Karbowiak K., 2004, Rola turystyki wiejskiej i agroturystyki w ożywieniu obszarów wiejskich., Stowarzyszenie ekonomistów rolnictwa i agrobiznesu, Roczniki naukowe tom VI, zeszyt 4, Puławy , 62-67. Kopeć B., 1983. Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych. Skrypt AR Wrocław, 166-199. Kutkowska B., 2003. Podstawy rozwoju agroturystyki ze szczególnym uwzględnieniem agroturystyki na Dolnym Śląsku, Wrocław, 41 – 47. Młynarczyk K., 2002, Agroturystyka wyd. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn, 15-28. Agritourism and it’s influence on rural community the case of Międzylesie commune Summary The paper presents resulting and threats from the development of agritourism in the rural community of Międzylesie. It points out the agritourism activity like: improving job prospects in rural areas and the way of utilization of natural community attractions. Key words: agritourism, rural areas, rural community 69 WPŁYW ROLNICZEGO UŻYTKOWANIA TERENU NA JAKOŚĆ WÓD ODPŁYWAJĄCYCH Z ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ Autorzy: Marcin Kuczera, Aneta Mihilewicz Opiekun naukowy: Dr hab. inż. Andrzej Misztal Akademia Rolnicza w Krakowie – Studium Doktoranckie Katedra Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska 30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 24/28 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: działalność rolnicza, jakość wody, nawożenie, sposób uprawy Wstęp Na przestrzeni ostatnich lat coraz częściej pojawiają się opinie, że również obszary rolnicze mogą być źródłem zanieczyszczenia, bądź skażenia środowiska przyrodniczego. W procesie produkcji rolniczej, mamy do czynienia z ciągłym przemieszczaniem się składników nawozowych w układzie gleba, roślina, zwierzę, atmosfera. Składniki pokarmowe stosowane z nawożeniem, pochodzące z mineralizacji materii organicznej, niewykorzystane przez rośliny i zwierzęta gospodarskie, ulegają rozproszeniu do środowiska, wpływając również na jakość wód. Stopień przenikania składników chemicznych do wód gruntowych jest wypadkową wielu czynników, a w związku z tym ich stężenia są bardzo zróżnicowane [Smoroń i Misztal 2001]. Każde przekroczenie dopuszczalnych norm tych składników w środowisku wodnym jest szkodliwe, powodując zmianę jego właściwości, stąd ich zawartość jest jednym z kryterium uwzględnianym przy ocenie jakości wód [Koc 1998]. Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie wpływu na jakość wód gruntowych takich czynników jak: pora roku, stosowane nawożenie, gatunek gleby, sposób uprawy. Materiał i metodyka Dla przedstawienia wpływu poszczególnych czynników na jakość wód odciekających z terenów rolniczych, posłużono się metodą analizy logicznej i opisowej, w której wykorzystano wyniki szeregu badań i publikacji naukowych oraz spostrzeżenia własne. Wyniki Porównanie składu chemicznego wody opadowej, roztworu glebowego, wody gruntowej i odpływającej z sieci drenarskiej oraz wód płynących wykazuje duże 70 zróżnicowanie. Zazwyczaj ilość składników mineralnych rozpuszczonych w wodzie glebowej jest większa niż w wodach odpływających z sieci drenarskiej, w wodach gruntowych i płynących w korytach otwartych cieków wodnych [Paluch 1998]. Skład chemiczny wód na terenach użytkowanych rolniczo różni się w zależności od ich rodzaju jak również od pory roku [Igras 2001]. Stężenia poszczególnych składników (np. N-NO3) w wodzie gruntowej wykazują przeważnie wyższe wartości latem niż zimą (tab. 1). Podobnie znacznie większe ilości NPK stwierdzono w tych wodach jesienią, a niżeli wiosną. [Koc i In. 2002]. Tab. 1. Wpływ sposobu użytkowania gleby na stężenie N-NO3 w wodzie gruntowej [J. Koc i in. 2002] Stężenia N-NO3 [mg . dm-3] Obiekt wiosna lato jesień zima średnia Odłóg klasyczny 5,5 8,3 6,8 7,0 6,9 Ugór czarny 11,7 14,1 11,5 14,2 12,9 Koniczyna biała ze stokłosą bezostną 3,0 4,7 4,5 2,8 3,7 Tab. 2. Zawartość składników chemicznych odpływających z ryzosfery łąk do wód gruntowych [Pawłat 1991] Ładunki wybranych składników chemicznych przy zróżnicowanych dawkach NPK [kg . ha-1] Składniki 0 315 510 705 900 chemiczne kg . ha-1 . rok-1 N-NO3 0,55 0,84 0,78 2,60 6,34 N-NH4 0,24 0,69 0,44 1,49 1,63 P 0,021 0,017 0,022 0,073 0,124 K 5,73 6,13 6,42 7,37 8,12 Ca 65,89 79,55 75,44 76,94 81,04 Intensywność migracji biopierwiastków w największym stopniu warunkowana jest dawkami stosowanego nawożenia, zarówno w formie mineralnej jak i organicznej. Potwierdzają to przedstawione w tab. 2 wyniki badań lizymetrycznych prowadzonych przez Pawłata [1991]. W miarę stosowania coraz wyższych dawek nawozów zauważa 71 się wzrost ładunków składników pokarmowych wynoszonych z wodami odciekającymi z użytkowanej łąkowo gleby. Kolejnym czynnikiem mającym istotny wpływ na jakość wód odpływających jest gatunek gleby. Wody odciekające z gleby piaszczystej zawierają większe ilości składników mineralnych aniżeli z gleby gliniastej. Zawartości azotanów w glebach lekkich są 6-krotnie, fosforanów i potasu 2-krotnie, większe niż na glebach ciężkich [Koc 1998]. Niniejszy fakt potwierdza również w swoich badaniach Igras [2001] analizując wpływ na skład chemiczny wód zastosowania gnojowicy na glebie piaszczystej i gliniastej. O jakości wód gruntowych istotnie decyduje także sposób użytkowania terenu. Potwierdzają to wyniki licznych badań naukowych poświęconych ocenie wpływu różnych sposobów rolniczego użytkowania gleby na jakość wód odpływających z takich terenów. Przykładowo Koc i in. [2002] porównując różne sposoby użytkowania gleb (ugór czarny, odłóg, koniczyna biała ze stokłosą) stwierdzili zróżnicowany wpływ na jakość ocenianych wód badanych sposobów użytkowania (tab. 1). Podobnie Smoroń i Misztal [2001] badając stężenia podstawowych składników nawozowych (NPK) w wodach gruntowych pod uprawami pszenicy, czosnku i na łące wykazali różnice stężeń w zależności od uprawy. Najniższe stężenia badanych składników w wodach gruntowych zanotowali na łące, co jest wynikiem niskiego nawożenia mineralnego, a także pobierania przez ruń dużej ilości składników pokarmowych. Najwyższe stężenia (głównie azotanów i potasu) stwierdzili w wodach pod uprawą czosnku, wymagającego intensywnego nawożenia. Porównane przez Wasilewskiego i Sutkowską [2000] zawartości związków azotowych w wodach odciekających z czterech obiektów doświadczalnych, użytkowanych łąkowo i pastwiskowo pozwoliło na uszeregowanie badanych obiektów pod względem negatywnego oddziaływania na jakość wód w sposób następujący: wypas z wysokim obciążeniem pastwiska > wypas z niskim obciążeniem pastwiska > łąka użytkowana kośnie > łąka nie użytkowana. Analizując koncentracje różnych jonów w wodach gruntowych pod uprawami polowymi oraz zadrzewieniami Ryszkowski [1992], wykazał spadek stężeń wielu rozpuszczalnych związków chemicznych pod zadzrzewieniami. Drzewa mają dobrze rozwinięty system korzeniowy oraz transpirują o 22 % wody więcej niż łąka i 34 % więcej niż pola uprawne, dzięki czemu mogą one bardziej intensywnie pobierać składniki odżywcze minimalizując ich ilości migrujące do wód. 72 Wnioski 1. Jakość wód odciekających z rolniczej przestrzeni jest zróżnicowana. Stężenia i ładunki składników chemicznych znajdujących się w tych wodach zależą od wielu czynników. 2. Na migrację składników chemicznych z gleby do wód gruntowych w sposób istotny wpływa gatunek gleby. W przypadku gleb lekkich notujemy większe wymycie składników pokarmowych niż ma to miejsce na glebach ciężkich. 3. Obniżenie jakości wód odciekających z rolniczo użytkowanej gleby może być wynikiem niewłaściwego stosowania nawozów. 4. Bardzo istotnym czynnikiem decydującym o jakości wód gruntowych na terenach rolniczych jest sposób rolniczego użytkowania terenu. 5. Obserwujemy także, zróżnicowanie jakości wód gruntowych na terenach rolniczych w zależności od pory roku. Generalnie stężenia większości pierwiastków chemicznych wykazują większe wartości latem niż zimą. Literatura Igras J. 2001. Skład chemiczny wód glebowo-gruntowych pobranych z różnych ujęć. Wyd. IMUZ, Falenty. Materiały seminaryjne, 47: 18-25. Koc J. 1998. Wpływ intensywności użytkowania terenu na wielkości odpływu biogenów z obszarów rolniczych. Roczniki AR w Poznaniu, 52: 101-106. Koc J., Szymczyk S., Wojnowska T., Szperek U., Skwierawski A., Ignaczak S. 2002. Wpływ różnych sposobów konserwacji gleby na jakość wód gruntowych cz. II. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 484: 275-281. Paluch J. 1998. Zmiany ilościowe i jakościowe wód w rejonie użytków rolnych. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 115: 5-27. Pawłat H. 1991. Wpływ zróżnicowanych warunków siedliskowych i cech biologicznych roślin na migrację składników chemicznych z ryzosfery łąk do wód gruntowych. Zesz. Nauk. AGK w Krakowie. Sozologia i Sozotechnika, 31: 161-169. Ryszkowski L. 1992. Rolnictwo a zanieczyszczenia obszarowe środowiska. Postępy Nauk Rolniczych, 4: 3-14. Smoroń S., Misztal A. 2001. Stężenia podstawowych makroelementów w wodach gruntowych na terenach użytkowanych rolniczo. Wyd. IMUZ, Falenty. Materiały seminaryjne, 47: 123-130. 73 Wasilewski Z., Sutkowska E. 2000. Ocena wpływu użytkowania pastwiskowego i kośnego na plony i przenikanie związków azotu i potasu do wód gruntowych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, 368: 311-320. Influence of agricultural land use on the quality of water flowing away from agricultural productive area Summary His review paper presents the main factors, connected with agricultural land use, influencing quality of water flowing away from agricultural productive area. Many factors affecting water’s chemical composition were stated. Beyond them the most important are as follow: soil kind, fertilization, soil cultivation method, cultivated plants and the year’s season. Key words: agricultural activity, water quality, fertilization, cultivation method 74 CHARAKTERYSTYKA MUTANTÓW ŁUBINU ANDYJSKIEGO Autorzy: Anna Kuś, Anna Markiewicz, Marek Zoga Opiekun: dr inż. Renata Galek SKN Genetyków i Hodowców Roślin, Katedra Hodowli Roślin i Nasiennictwa, Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 34, 50-205 Wrocław e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: łubin andyjski, mutanty Wstęp Lupinus mutabilis Sweet jest uprawnym gatunkiem w Ameryce Południowej. Pod względem wartości nasion (wysoka zawartość białka i tłuszczu) należy do najciekawszych gatunków z rodzaju Lupinus. W Ameryce Południowej uprawia się go na wysokościach od 1800 – >3000 m npm i nazywany jest „andyjską soją” [Cowling i in. 1998a, 1998b]. Przy licznych próbach adaptacji gatunku do warunków klimatu umiarkowanego na plan pierwszy wysuwa się problem wierności plonowania i wczesności. Rozwiązanie tego problemu wymaga poszerzenia zmienności genetycznej dla wyselekcjonowania coraz lepszych materiałów. W celu zwiększenia zmienności genetycznej i wyselekcjonowania przydatnych do dalszych prac form rozpoczęto nowy cykl indukowania mutacji, przy zastosowaniu promieniowania gamma 137 Cs na nasiona [Sawicka 1993]. W wyniku traktowania populacji XM.5, Potosi, i populacji nr 15 wybrano 25 linii mutacyjnych, których charakterystykę pod względem wybranych siedmiu cech przedstawiono w niniejszej pracy. Metody badań Materiał do badań stanowiło 25 linii mutacyjnych pokolenia M4 (w chowie wsobnym) uzyskanego po potraktowaniu nasion promieniowaniem gamma 137 Cs czterech populacji: XM.5 i nr 15 (z Niemiec), Potosi (z Peru) oraz populacji LM-34 (z Francji). Oprócz linii mutacyjnych dla porównania wysiano również populacje wyjściowe, stanowiące obiekty kontrolne. Doświadczenie w 2001 roku założono metodą losowanych bloków na terenie RZD – Swojec, wysiewając nasiona na poletkach o powierzchni 1m2, w rozstawie 20x10 cm, w trzech powtórzeniach. Oceniono między innymi takie cechy jak: wysokość pędu głównego (cm), liczbę rozgałęzień bocznych I- go rzędu (sztuki), liczbę strąków z rośliny (sztuki), liczbę nasion w strąku, liczbę nasion z rośliny (sztuki), masę 1000 nasion (g), masę nasion z pędu głównego (g). 75 Mierzono po 10 roślin z każdego poletka, a następnie obliczano średnie wartości cech z powtórzeń. Wyniki Tab. 1. Średnie wartości cech dla wzorców oraz linii mutacyjnych L.p. Obiekty Cechy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Wysokość Liczba Liczba pędu rozgałęzień strąków z głównego bocznych rośliny I- rzędu Liczba nasion z rośliny Liczba nasion w strąku Masa tysiąca nasion Plon z rośliny 74/1 74/2 Wzorzec – standard cv. Potosi 89/2 95/2 Wzorzec standard Populacja X M 5 99/1 106/4 114/3 125/1 125/4 135/1 Wzorzec standard Populacja 15 143/2 143/2b 143/3 143/3b 143/6 143/7b 143/9 143/11b 143/12 156/5 184/4 192/1a 192/3a 193/2 193/6 Średnia ogólna 115,7 117,3 5,4 4,3 106,7 136,0 269,0 382,3 2,6 3,7 103,7 151,6 42,3 60,3 111,1 6,2 125,0 376,0 2,9 146,3 47,9 104,0 109,9 4,3 4,2 88,3 101,3 199,3 221,0 2,3 3,0 160,4 174,5 36,8 35,2 113,6 4,0 141,0 422,7 3,8 147,2 58,5 118,9 109,6 119,6 126,9 111,9 115,6 4,4 3,9 4,4 6,0 4,5 4,8 113,7 110,7 101,0 122,3 59,7 71,7 352,3 249,7 317,7 237,3 139,7 192,3 3,2 2,2 3,1 2,2 2,3 2,9 143,9 159,3 135,4 154,7 177,0 155,2 56,4 33,5 43,3 42,6 23,1 33,9 112,5 4,8 149,3 471,7 3,3 168,9 69,7 118,6 96,0 113,0 114,9 117,2 115,3 120,3 103,5 111,4 107,2 113,4 112,7 116,8 114,4 130,0 113,9 4,6 4,3 4,1 4,4 5,2 5,0 5,1 4,1 4,4 3,7 5,2 3,9 4,9 4,6 5,1 4,6 118,0 184,3 162,3 134,3 139,0 182,3 107,7 102,7 177,7 121,0 120,0 42,0 114,7 94,0 140,3 120,3 240,0 306,3 408,7 372,0 312,3 397,0 198,7 207,3 441,0 428,3 345,0 116,3 324,7 284,0 372,0 306,6 1,9 2,2 3,0 2,2 2,2 2,1 1,9 2,2 3,2 3,2 2,8 2,7 2,9 3,0 2,5 2,7 139,4 145,3 148,7 142,1 147,1 144,9 147,3 152,4 137,9 150,8 142,2 153,9 160,1 166,1 142,6 150,0 33,5 48,7 57,9 50,4 47,3 59,6 31,2 28,9 65,2 59,7 52,2 19,2 48,2 42,6 58,4 45,9 NIR LSD 10,03 1,1 - - 0,72 38,8 - V% 4,3 11,6 36,2 38,0 13,3 12,9 36,0 Na podstawie przeprowadzonej analizy wariancji stwierdzono istotne zróżnicowanie obiektów pod względem wysokości pędu głównego, liczby rozgałęzień bocznych pierwszego rzędu, liczby nasion w strąku oraz masy tysiąca nasion zarówno 76 między badanymi liniami mutacyjnymi jak i w stosunku do populacji wyjściowych. Zmienność w obrębie tych cech kształtowała się od 4% dla wysokości roślin do 13% dla liczby nasion w strąku. Analizowane obiekty nie różniły się między sobą biorąc pod uwagę liczbę strąków i nasion z rośliny oraz plonu. Cechy te charakteryzowały się najwyższą zmiennością - do 36%. Mogło być to związane z obserwowanym silnym porażeniem niektórych obiektów przez antraknozę, czego efektem był obniżony zbiór strąków z roślin. Wnioski 1. Z punktu widzenia przydatności do hodowli na uwagę zasługują linie charakteryzujące się: - wyraźnie niższymi wartościami dla wysokości roślin: 143/12, 143/2b, - o mniejszej liczbie pędów bocznych - 89/2 i 95/2 i równocześnie, - podwyższonej masie 1000 nasion jak również linie o nr 125/1, 135/1, 106/4, - oraz 125/4, przewyższająca populację wyjściową wartościami tej ostatniej cechy. 2. Uzyskane wyniki pozwoliły na wytypowanie najlepszych linii mutacyjnych do dalszych badań w naszej strefie klimatycznej i rozpoczęcie programu krzyżowań dla uzyskania mieszańców wewnątrz i międzygatunkowych. Literatura Cowling W.A., Buichel B.J., Tapia M.E. 1998a. Lupin. Lupinus L. Promoting the Conservation and Use Uderutilized and Neglected Crops. 23. IPGRI: 1- 103. Cowling W.A., Huyghe C., Swiecicki W. 1998b. Lupin breeding. W: Lupins as Crop Plants, Biology, Production and Utilization, eds: J.S. Gladstones, C.A. Atkins and J. Hamblin, CAB International Sawicka E.J.1993. Indukowane mutacje u łubinu andyjskiego (Lupinus mutabilis Sweet). Prace Ogr. Bot. PAN, Monografie 3: 1-102. Characteristic of andean lupin mutants Summary Lupinus mutabilis Sweet is a cultivated species in South America. Numerous attempts to adapt the species to the conditions of temperature climate have shown that yield stability and earliness are of paramount importance. Widening genetic variability would be especially desirable in order to obtain promising selections. A mutation program was used to increase genetic variance. Seeds of populations: XM.5, 15 and cv. Potosi were radiated with ceasium 137 gamma rays. From the obtained material, 25 mutant lines were chosen and evaluated in an experiment conducted at Swojec Experimental Station (of Wrocław Agricultural University) using a randomized complete block design with three replications. The plot was 1 m2. Significant differences among the lines were found for height of the main stem, no. of lateral branches of first order and no. of seeds/pod. However, coefficients of variability were relatively low, ranging from 4% to 13%. No significant differences were observed for no. of pods/plant, no. of seeds/plant, seeds yield/plant and 1000 seeds weight. 77 OCENA STOPNIA ZRÓWNOWAŻENIA GOSPODARSTW ROLNICZYCH ZA POMOCĄ WYBRANYCH GRUP WSKAŹNIKÓW Autorzy: prof. dr hab. Jan Kuś, mgr inż. Mariusz Matyka Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Zakład Ekonomiki i Systemów Produkcji Roślinnej ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy e-mail: [email protected], [email protected] Słowa kluczowe: rolnictwo, rozwój zrównoważony, wskaźniki Wstęp Zrównoważony rozwoju rolnictwa, zakłada ochronę środowiska, różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów wiejskich, przy jednoczesnym utrzymaniu dochodów, pozwalających na godziwe życie mieszkańców wsi oraz rozwój społeczności wiejskich [Baum 2004]. Do oceny i monitorowania stopnia zrównoważenia konieczne jest wypracowanie odpowiednich wskaźników [Faber 2001]. Wskaźnikami takimi mogą być: dochód rolniczy netto, bilans składników mineralnych, bilans glebowej substancji organicznej oraz indeks pokrycia gleby przez rośliny [Fotyma i Kuś 2000], [Kuś i Krasowicz 2001]. W niniejszej pracy podjęto próbę oceny stopnia zrównoważenia pod kątem: produkcyjnym, ekologicznym i ekonomicznym w gospodarstwach różniących się powierzchnią użytków rolnych. Materiał i Metody Materiał stanowią dane źródłowe pochodzą raportu zamknięcia ksiąg rachunkowych za rok 2001 [IERiGŻ 2001]. Oprócz oceny ekonomicznej analizę poszerzono o wskaźniki ekologiczne: bilans składników nawozowych na powierzchni pola, bilans glebowej substancji organicznej, indeks pokrycia gleby roślinnością. W sumie analizą objęto 845 gospodarstw, które zgodnie z raportem IERiGŻ reprezentowały następujące grupy obszarowe: 5-7, 10-15, 20-50, 50-100 i >100 ha. Oceniane grupy gospodarstw posiadały gleby o zbliżonej jakości, gdyż wartość wskaźnika bonitacji wahała się od 0,85 do 0,93 punktu. Wyniki Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstw w strukturze użytkowania gruntów maleje udział trwałych użytków zielonych, plantacji trwałych oraz obsada zwierząt, a głównie bydła (tab. 1). W gospodarstwach małych i średnich obsada bydła wynosiła około 0,4, zaś w największych tylko 0,06 DJP∙ha-1. Następstwem tego jest malejący udział roślin pastewnych w strukturze zasiewów. 78 We wszystkich grupach gospodarstw zbożami obsiewa się ponad 70 % GO, a najwięcej (82%) w gospodarstwach o powierzchni powyżej 100 ha. Udział pszenicy i rzepaku w zasiewach również rośnie wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa, spada natomiast udział mieszanek zbożowych i ziemniaka (tab. 1). Tab. 1. Charakterystyka ocenianych gospodarstw Wyszczególnienie Grupa obszarowa gospodarstw (ha) 5-7 102 6,0 10-15 20-50 50-100 >100 227 340 109 67 12,4 30,6 67,2 181,5 68,9 20,0 11,0 0,60 0,42 0,13 77,5 16,8 5,7 0,67 0,39 0,26 81,0 18,3 0,7 0,60 0,38 0,20 87,5 11,5 1,1 0,39 0,21 0,16 93,1 5,7 1,2 0,19 0,06 0,13 70,0 24,4 13,4 74,5 20,9 15,5 73,7 22,9 14,8 74,4 32,2 5,8 81,7 30,9 3,5 ziemniak; 10,6 burak cukrowy, 1,4 rzepak oz.; 0,2 pastewne; 14,9 w tym wieloletnie, 10,1 poplony i wsiewki; 4,0 Indeks pokrycia gleby roślinnością (%) 48 -1 Nawożenie mineralne (kg∙ha UR) N 46 P2O5 20 K2O 25 CaO 51 -1 Nakłady na środki ochrony roślin (zł∙ha ) 174 7,3 4,2 0,5 9,8 5,5 5,7 43 4,8 4,1 3,5 11,8 5,5 4,5 48 2,6 5,4 7,7 8,7 3,2 3,3 56 0,9 3,4 9,0 3,1 0,6 4,2 53 68 24 32 40 130 88 33 44 73 102 118 39 56 190 187 117 43 62 134 222 Zakupy materiału siewnego (zł∙ha-1) 127 129 151 165 Liczba gospodarstw; Powierzchnia UR (ha) Użytkowanie gruntów, grunty orne; trwałe użytki zielone, sady; Obsada zwierząt (DJP∙ha-1 UR) w tym: bydło trzoda Struktura zasiewów; zboża; w tym; pszenica; mieszanki; 111 Większe gospodarstwa stosowały intensywniejsze technologie produkcji, czego wyrazem były wyższe dawki nawozów mineralnych oraz większe koszty zakupu materiału siewnego. W przypadku chemicznych środków ochrony tak jednoznacznych zależności brak, co jest spowodowane większym udziałem produkcji ogrodniczej w małych gospodarstwach. Duże gospodarstwa uzyskiwały również większe plony poszczególnych gatunków roślin, jednak wartość towarowej produkcji rolniczej w przeliczeniu na 1 ha UR malała wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa. Było to spowodowane mniejszym udziałem produkcji zwierzęcej i ogrodniczej w sprzedaży. Bilans składników nawozowych wyliczono przy użyciu programu MACROBIL [Fotyma i in. 2001]. Dla każdej z grup gospodarstw uwzględniono średnie arytmetyczne 79 dotyczące: użytkowania gruntów, obsady zwierząt i zużycia nawozów mineralnych i uzyskiwanych plonów. Przyjęto, że zasobność gleb w badanych gospodarstwach jest zbliżona do wartości średniej dla całego kraju. Założono również, że liście buraka cukrowego i pastewnego oraz rzepaczanka będą przyorane, natomiast słoma zbóż będzie zużytkowana na ściółkę lub przyorywana w ilości niezbędnej do zachowania zrównoważonego bilansu próchnicy. Przyjęto, że opad N z atmosfery wynosi 14 kg∙ha-1 (wartość średnia dla Polski), a wiązania biologicznego N ustalono na podstawie udziału w zasiewach roślin wieloletnich. Tab. 2. Elementy bilansu składników nawozowych Wyszczególnienie Grupa obszarowa gospodarstw (ha) Składnik 5-7 10-15 20-50 50-100 N 38 34 32 20 Nawozy naturalne P2O5 16 15 14 9 K2O 59 54 51 31 N 4 7 9 17 Plony uboczne P2O5 1 2 3 7 (liście buraka, słoma) K2O 10 17 24 41 N 45 66 86 117 Nawozy mineralne P2O5 20 23 32 39 K2O 24 30 43 56 N 101 121 142 168 Razem dopływ P2O5 37 41 49 55 K2O 94 101 117 128 N 70 81 89 102 Pobranie z plonami P2O5 28 33 36 43 K2O 62 72 79 88 N 31 40 53 66 Saldo (dopływ – odpływ) P2O5 9 8 13 12 K2O 32 29 39 40 >100 6 3 10 26 11 59 115 42 61 161 56 130 104 46 90 56 10 39 Uzyskane wyniki wskazują, że we wszystkich grupach gospodarstw, saldo bilansu składników nawozowych było dodatnie. W większych gospodarstwach saldo bilansu azotu przekroczyło nieznacznie 50 kg ∙ ha-1 na rok, a wykorzystania azotu wynosi od 69 % do 61 % (tab.2). Powyższe dane wskazują, że dawki nawozów azotowych stosowane w gospodarstwach średnich i dużych mogą stwarzać zagrożenia ekologicznego. Również nawożenie fosforem i potasem powinno ulec niewielkiemu zmniejszeniu, szczególnie w większych gospodarstwach. Kolejnym ocenianym wskaźnikiem jest bilans substancji organicznej gleby wyliczony na podstawie współczynników reprodukcji degradacji próchnicy [Fotyma i Mercik 1995]. W mniejszych gospodarstwach o obsadzie zwierząt powyżej 0,6 DJP∙ha-1 nawożenie obornikiem pozwalało na utrzymanie zrównoważonego bilansu próchnicy (tab. 3). 80 Tab. 3. Bilans glebowej substancji organicznej (t∙ha-1) Współczynnik reprodukcji Wyszczególnienie Degradacja przez rośliny (t ∙ ha-1) - Nawożenie obornikiem (t s.m.∙ ha ) Przyorany plon uboczny (t ∙ ha-1) Reprodukcja z obornika i słomy 0,35 0,22 - -1 Grupa obszarowa gospodarstw (ha) 5-7 10-15 20-50 50-100 >100 -0,38 -0,50 -0,47 -0,51 -0,55 2,3 0 0,81 1,9 0 0,66 1,0 1,0 0,57 0,5 2,0 0,61 2,4 0 0,84 W większych gospodarstwach, w warunkach mniejszej obsady zwierząt w celu utrzymania zrównoważenia bilansu próchnicy konieczne jest przyoranie od 10% (50 –100 ha) do 40% (> 100 ha) słomy zbóż. Ważnym elementem w ochronie gruntów przed erozją oraz wymywaniem azotanów jest udział w zasiewach ozimin, roślin wieloletnich i międzyplonów (tzw. zielone pola). W analizowanych gospodarstwach wartość tego wskaźnika wahała się od 43 do 56 % (tab.1), a powinna wynosić przynajmniej 60 % [Duer i in. 2002]. Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa malała wartość produkcji oraz nadwyżka bezpośrednia i dochód rolniczy, w przeliczeni na 1 ha UR. Tab.4. Wybrane wskaźniki ekonomiczne Wyszczególnienie Dochody z działalności finansowo-gospodarczej: na gospodarstwo: na 1 ha UR.: Koszty produkcji rolniczej: na gospodarstwo: na 1 ha UR..: Nadwyżka bezpośrednia: na gospodarstwo: na 1 ha UR.: Koszty pośrednie: na gospodarstwo: na 1 ha UR.: Dochód rolniczy netto (DRN): na gospodarstwo: na 1 ha UR.: Wydajność w jednostkach zbożowy Produkcja towarowa rolnicza (zł∙ha-1 UR) W tym: produkcja roślinna (%) produkcja zwierzęca (%) Grupa obszarowa gospodarstw (ha) 5-7 10-15 20-50 50-100 >100 30,2 5,03 11,2 1,86 19,0 3,16 12,7 2,12 6,3 1,05 32,1 5041 50 50 61,4 4,95 22,9 1,85 38,5 3,10 22,3 1,80 16,2 1,31 34,9 4836 47,4 52,6 130,4 4,26 52,8 1,72 77,6 2,54 41,2 1,35 36,4 1,19 35,5 4149 40,2 59,8 279,7 4,16 121,6 1,81 158,1 2,35 89,9 1,34 68,2 1,01 42,5 4050 49,8 50,2 562,2 3,10 231,6 1,28 330,6 1,82 189,8 1,05 140,9 0,78 44,2 3051 72,4 27,6 W gospodarstwach najmniejszych, aż 70,6 % dochodu pochodziło spoza gospodarstwa, natomiast w gospodarstwach powyżej 100 ha dochód pozarolniczy stanowił 7,6 % (tab. 4). Porównanie dochodu rolniczego netto ze średnim rocznym wynagrodzeniem w gospodarce narodowej wykazuje, że dopiero gospodarstwa z grupy 20-50 ha zapewniają taki dochód dla 2 osób pełnozatrudnionych, a dopiero 81 gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha mogą przeznaczyć część dochodu rolniczego na odtworzenie środków trwałych. Wnioski 1. Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa rośnie towarowość produkcji i intensywność stosowanych technologii. 2. Większe gospodarstwa duże uproszczenia w strukturze zasiewów kompensują zwiększonym zużyciem przemysłowych środków produkcji, co wpływa na pogorszenie wskaźników ekologicznych. 3. Gospodarstwach o powierzchni 20- 50 ha i większe wypracowywały dochód rolniczy netto porównywalnym zapewniający opłatę do średniego pracy dla krajowego 2 osób na wynagrodzenia. poziomie Natomiast gospodarstwa o powierzchni > 50 ha generowały nadwyżki środków finansowych, które mogły przeznaczyć na rozwój. Literatura Baum R. 2004. Analiza instrumentów wspierających zrównoważony rozwój rolnictwa. Rocz. Nauk. SERiA. Tom VI, 3: 7-12. Duer I., Fotyma M., Madej A. 2002. Kodeks dobrej praktyki rolniczej. FAPA Warszawa. Faber A. 2001. Wskaźniki proponowane do badań równowagi rozwoju rolnictwa. Fragm. Agron., 1 (69): 31-34. Fotyma M., Mercik S. 1995. Chemia rolna. PWN Warszawa. Fotyma M., Kuś J. 2000. Zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego. Pam. Puł. 120: 101- 116. Fotyma M., Jadczyszyn T., Pietruch Cz. 2001. System wspierania decyzji w zakresie zrównoważonej gospodarki składnikami mineralnymi –MACROBIL. Pam. Puł. 120: 81-89. Kuś J., Krasowicz S. 2001. Przyrodniczo – organizacyjne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolnych. Pam. Puł. 124: 273-288. Wyniki rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych. 2001. Wyd. IERiGŻ Warszawa. Summary The paper presents the attempt to evaluate the degree of sustainability of agricultural production on farms. The analysis was done on the basic of results obtained in 2001 on farms keeping the agricultural accounts supervised by the Institute of Agricultural and Food Economics. The farms were arranged as depending on area of agricultural lands. The analysis showed that big farms were able to obtain financial surpluses used for their development. However, these farms were the source of some dangers for natural environment. On smaller farms the degree of sustainability of agricultural production in ecological aspect was better, however agricultural net profit did not warrant the labour payment even for 1 person. Key words: agriculture, sustainable development, indicators 82 WARTOŚĆ RZEŹNA I MIĘSNA TUCZNIKÓW MIESZAŃCÓW ¾ WBP ¼ PBZ SKIEROWANYCH NA UBÓJ PRZY RÓŻNYCH MASACH CIAŁA Autorzy: Krzysztof Łoś, Andrzej Kwolek, Paweł Brychcy, Dominik Królik Opiekun naukowy: dr hab. Paweł Gajewczyk Akademia Rolnicza we Wrocławiu; S K N Hodowców Trzody Chlewnej Wrocław, ul. Chełmońskiego 38d Słowa kluczowe: tuczniki mieszańce, masa ciała, cechy rzeźne i mięsne Wstęp Przemysł mięsny zainteresowany jest skupem tuczników o wysokiej wydajności rzeźnej i dobrym umięśnieniu. Jeszcze w latach osiemdziesiątych preferowano w naszym kraju skup trzody chlewnej mięsno-słoninowej do masy ciała 130 kg. Obecnie na rynku poszukiwane są tuczniki lżejsze, o mniejszej zawartości tłuszczu, a o większym udziale mięsa w tuszy. Stąd też w obrocie żywcem przeważają tuczniki lżejsze o masie ciała w przedziale 90- 110 kg, co potwierdzają wyniki przeprowadzonych wcześniej badań [Gajewczyk i wsp., 1996; Denaburski 2003; Gardzińska i Migdal 2003; Kusz i Ruda 2003]. Znaczącą poprawę w zakresie cech tucznych i rzeźnych można uzyskać na skutek zastosowania krzyżowania międzyrasowego świń. Mając na uwadze ten czynnik oraz zróżnicowaną masę ciała tuczników mieszańców podjęto ten temat badań. Materiał i metody Celem pracy było zbadanie wartości rzeźnej tuczników mieszańców o zróżnicowanej przedubojowej masie ciała, które uzyskano ze skrzyżowania loch [wielka biała polska x polska biała zwisłoucha] z knurami rasy wielkiej białej polskiej. Badania przeprowadzono na 104 osobnikach pochodzących z fermy przemysłowej, które podzielono na 4 grupy ze względu na masę ciała przed ubojem. Układ doświadczenia przedstawia (tab. 1) Grupy Tab. 1. Układ doświadczenia I II Masa ciała przed ubojem /kg/ Liczba zwierząt w grupie Zwierzęta doświadczalne 100-105 106-110 26 26 utrzymywano w III 111-115 26 takich samych IV 116-120 26 warunkach i żywiono w okresie tuczu pełnoporcjowymi mieszankami paszy treściwej, których 83 skład i wartość przedstawiono w (tab.2). Podczas tuczu świnie miały stały dostęp do wody. Tab. 2. Skład i wartość pokarmowa pełnoporcjowych mieszanek pasz treściwych zastosowanych w tuczu. Wyszczególnienie Jednostki I okres Tl okres % tuczu tuczu Śruty: 10 - kukurydziana 10 10 - pszenna 20 - z pszenżyta 15 - jęczmienna 35,5 31,3 15 12 poekstrakcyjna sojowa % 2 4 Otręby żytnie % 10 Makuch rzepakowy 6 % 3 Mączka rybna % 1 Smalec wieprzowy 1 % 1 Fosforan 2 wapniowy % 0,2 0,3 Kreda pastewna % 0,3 0,4 NaCl % 1 1 PremiksPTl Wartość pokarmowa 1 kg paszy: energia metaboliczna MJ 13,2 13,0 - białko ogólne % 15,5 17,0 - lizyna % 0,97 0,83 - metionina+cysteina % 0,66 0,62 tryptofan % 0,21 0,18 Po uboju dokonano oceny rzeźnej tuczników, zgodnej z metodyką SKURTCh. Wzięto pod uwagę następujące cechy: a) masy tusz: przed ubojem, po uboju w 1 i 24 godzinie. b) wydajność rzeźną ciepłą i zimną, c) grubość słoniny mierzoną na grzbiecie w 5 punktach, d) masę szynki i schabu, e) powierzchnię „oka" polędwicy, f) zawartość mięsa w tuszy. W przeprowadzonym eksperymencie wykorzystano wagi elektroniczne: inwentarzową i laboratoryjną, suwmiarkę, kalkę techniczną i planimetr. Zebrany materiał liczbowy opracowano statystycznie przy pomocy analizy wariancji i korelacji [Ruszczyc 1980]. 84 Wyniki i omówienie W tabeli 3 przedstawiono wyniki charakteryzujące tuczniki mieszańce w poszczególnych grupach. Tab. 3 Cechy rzeźne i mięsne tuczników Wyszczególnienie cech Masa ciała: przed ubojem - w 1 godz. po uboju - w 24 godz. po uboju Wydajność rzeźna: - ciepła - zimna Jednostki Grupy I II III IV kg 103,2B±l,60 107,8B±l,40 82,5B±2,50 86,3B±2,80 80,5H ±2,40 84,3B ±2,70 113,4c±l,40 117,0A±l,2 90,50c±2,20 94,0A ±2,40 88,5Oc ±2,20 92,0A ±2,30 % 79,99 ±2,45 80,04 ±2,08 78,04 ±1,17 78,18 ±1,04 79,81 ±1,81 80,36 ±2,11 78,08 ±0,94 78,63 ±0,77 Grubość słoniny: - nad łopatką - na grzbiecie - średnia z krzyża - średnia z 5 pomiarów cm 3,64a ± 0,05 2,81 ±0,05 2,35a±0,05 2,71 ±0,04 3,95b±0.05 2,97 ±0,06 2,61 ±0,05 2,94 ±0,04 Powierzchnia „oka" polędwicy cm2 42,60a ±4,75 46,02b±5,91 Masa szynki kg 6,92^0,51 7,10 ±0,79 7,44b ±0,76 7,58B±0,73 Masa polędwicy kg 3,69 ±0,42 3,75 ±0,29 3,96 ±0,47 3,96 ±0,39 Zawartość mięsa w tuszy % 41,20 ±4,75 40,50 ±5,26 3,87 ±0,05 2,95 ±0,05 2,47 ±0,04 2,85 ±0,04 3,92b±0,06 3,08 ±0,05 2,64b ±0,05 2,97 ±0,04 47,55b±7,13 47,90b±5,28 40,40 ±6,00 39,40 ±4,33 Duże litery w tych samych wierszach oznaczają różnice statystycznie wysokoistotne przy P<0,01; Małe litery w tych samych wierszach oznaczają różnice statystycznie istotne przy P<0,05. Zarówno prze ubojem, jak też po uboju średnie masy ciała tuczników z grup różniły się statystycznie pomiędzy sobą/P < 0,01/. Wydajność rzeźna ciepła całej badanej populacji zwierząt była wysoka i kształtowała się od 79,81% w grupie III do 80,36 % w grupie IV. Z kolei wydajność rzeźna zimna przekraczała 78 % i była bardzo wyrównana w grupach. Tak wysoka wydajność rzeźna mogła wynikać z tego, że zwierzęta te od wieku prosięcego aż do końca tuczu żywiono mieszankami pełnoporcjowymi pasz treściwych, które w przeciwieństwie do pasz objętościowych nie powodują znacznego rozrostu przewodu pokarmowego. Z niektórych publikacji wynika, że materiał rzeźny pochodzący z ferm, które stosują pełnoporcjowe mieszanki pasz treściwych jest zawsze lepiej wyrównany pod względem masy ciała oraz odznacza się wysokimi wskaźnikami wydajności rzeźnej [Gajewczyk i wsp. 1996; Denaburski i wsp. 2003]. 85 Grubość słoniny zmierzona nad łopatką kształtowała się od 36,35 mm w grupie I do 39,54 mm w grupie IV. Tak więc w miarę wydłużania tuczu do 120 kg wzrasta zawartość słoniny w tuszach tuczników. Najcieńszą słoninę w tym miejscu miały tuczniki z grupy I, a najgrubszą z grup III i IV. Różnica ta była statystycznie istotna /P < 0,05/. Jedynie grubość słoniny średnia z 3-ch pomiarów na krzyżu odnotowana w grupie IV różniła się istotnie /P<0,05/ od stwierdzonej u tuczników w grupie I. Grubość słoniny na grzbiecie kształtowała się od 28,15 mm u tuczników z grupy I do 30,77 mm u osobników z grupy IV. Średnia grubość słoniny wyliczona z 5-ciu zebranych pomiarów na grzbiecie wykazała, że tylko tuczniki z grupy I miały najcieńszą słoninę i w porównaniu z osobnikami z grupy IV różnica ta okazała się statystycznie istotna. Tak więc klasa wagowa tuczników pochodzących z krzyżowania wyłącznie polskich ras świń wbp i pbz w bardzo małym stopniu ma związek z procentową zawartością mięsa w tuszy, która kształtowała się od 39,40% w grupie IV do 41,20% w grupie I. Pomimo niskiej zawartości mięsa w tuszach wraz ze wzrostem masy przedubojowej powiększały się masy szynek i schabu. Pomiędzy średnimi masami szynek tuczników z grup III i IV a średnimi z grup I i II wykazano różnice statystycznie istotne i wysokoistotne /P< 0,05 i P< 0,01/. Średnie masy schabów tuczników z grup III i IV różniły się istotnie /P< 0,05/ od uzyskanych u tuczników z grupy I. Pomimo, że zawartość mięsa w tuszy tuczników mieszańców była niska, to jednak powierzchnia „oka" polędwicy powiększała się wraz ze wzrostem ich masy ciała. W zakresie tej cechy pomiędzy średnimi z grup IV i 1 odnotowano różnicę statystycznie udowodnioną /P< 0,05/. Analizując badane cechy można sądzić, że tuczniki mieszańce wbp, pbz charakteryzują się dobrą wydajnością rzeźną, ale też zdecydowanie niską zawartością mięsa w tuszach. W obrocie żywcem premiowane są obecnie tylko te tuczniki, które charakteryzują się wysoką wydajnością rzeźną i udziałem mięsa w tuszy powyżej 50 %. Rodzi się pytanie: czy jest sens stosowania takiego wariantu krzyżowania, który miał miejsce w tym doświadczeniu? Odpowiedź może być prosta, że nie. Jednak zdaniem Buczyńskiego i wsp. 1996 oraz Nowachowicza i wsp. 1995 w Polsce poprawa mięsności ras matecznych użytych do krzyżowania jest możliwa poprzez intensywną selekcję materiału rodzicielskiego w hodowli zarodowej. Przedstawione w (tab.4) wartości współczynników korelacji ujmują zależności pomiędzy niektórymi badanymi cechami w tym doświadczeniu. Tak więc istnieje 86 zależność /P 0,01/ pomiędzy masą ciała tuczników mieszańców przed i po uboju, a masą szynki i schabu. Tab. 4. Wartości współczynników korelacji pomiędzy niektórymi cechami rzeźnymi tuczników Cechy Masa tuszy przed ubojem a masa szynki Masa tuszy przed ubojem a masa schabu Masa tuszy w 24 godz. po uboju a masa szynki Masa tuszy w 24 godz. po uboju a masa schabu Masa szynki a grubość słoniny na krzyżuschabu a grubość słoniny na Masa krzyżu Powierzchnia „oka" polędwicy a masa schabu ** zależność wysokoistotna przy P< 0,01 Współczynnik korelacji 0,368** 0,300** 0,447** 0,311** -0,314** -0,327** 0,663** Wyliczono też statystycznie wysokoistotną zależność pomiędzy masami szynek i schabów a grubością słoniny na krzyżu, odpowiednio -0,314 i -0,327 Największą wartość współczynnika korelacji 0,663 wyliczono pomiędzy powierzchnią „oka" polędwicy a masą schabu. W tym przypadku potwierdziła się opinia wyrażona w pracach: Różyckiego i wsp. 1996, Gajewczyka i wsp. 1998 oraz Mielech i Gancarz 2003, że pomiędzy grubością słoniny na grzbiecie a umięśnieniem tuczników zawsze występuje największa zależność. Zbliżone wartości r w odniesieniu do badanych cech rzeźnych uzyskali wcześniej Nowachowicz i wsp. [1995] oraz Różycki i wsp. [1996]. Uzyskane wyniki dowodzą, że na obecnym etapie ten wariant krzyżowania ze względu na niską zawartość mięsa w tuszy u tuczników mieszańców nie powinien być w fermie realizowany. Powrót do realizacji takiego krzyżowania jest możliwy w przypadku odnowienia stada podstawowego loch loszkami ras wbp i pbz zakupiony z bardzo dobrych ośrodków hodowli zarodowej, w których osiągnięto już wysoki poziom umięśnienia w granicach 57%.[Wyniki oceny trzody chlewnej w 2003 roku; Opacz 2004]. Wnioski Z przeprowadzonych badań można wyciągnąć następujące wnioski: 1. Tuczniki mieszańce odznaczały się bardzo wysoką wydajnością rzeźną ciepłą i zimną, ale też niską zawartością mięsa w tuszy w granicach 39,4 i 41,2 %. 87 2. Pomiędzy masami ciała przed i po uboju a masą szynki i schabu oraz pomiędzy masą szynki i schabu, a średnią grubością słoniny na grzbiecie wystąpiły wysokoistotne zależności. Największą wartość r = 0,663 wyliczono pomiędzy powierzchnią „oka" polędwicy a masą schabu. Literatura Denaburski J., Bąk T., Kondratowicz J. 2003. Analiza wybranych wskaźników wartości rzeźnej tuczników pochodzących z fermy przemysłowej. Zesz. Nauk. PTZ nr 68(2), 199-210. Gajewczyk P., Rząsa A., Dvorak J. 1996. Wartość tuczna i rzeźna tuczników z ferm przemysłowych po knurach polskich i czeskich. Mat. Kon. „Zootechnicznoekonomiczne uwarunkowania mięsności świń". Rzeszów 3-4. XII. 1996,26-33. Gardzińska A., Migdał W. 2003. Masa polędwicy i szynki tuczników mieszańców ubijanych przy różnej masie ciała. Kusz D., Ruda M. 2003. Organizacja i wyniki ekonomiczne gospodarstw produkujących żywiec wieprzowy w województwie podkarpackim. Zesz Nauk PTZ nr 68(2),335-346. Mielech G., Gancarz J. 2003. Porównanie dokładności szacowania umilenia świń ras p.b.z. i w.b.p. na podstawie pomiarów tuszy. Zesz. Nauk. PTZ nr 68(2),251-26Z Nowachowicz J., Michalska G, Rak B., Kapelanska J. 1995. Mat. Konf. Aktualne problemy w produkcji trzody chlewnej 7.05. Olsztyn, 100-101. Różycki M., Orzechowska B., Eckert R. 1996. Korelacja fenotypowa i genotypowa pomiędzy jakością mięsa a cechami tucznymi i rzeźnymi. Zesz. Nauk Przegl. Hoo. nr 26,217. Ruszczyc Z. 1980. Metodyka doświadczeń zootechnicznych. PWRiL Warszawa. Slaughter and meat value of pig crossbreed Mhrptt pl et different slaughter body Wright Summary Research was carried out in industrial pig farm on 104 crossbreed fatteners V* lwp % pl. which were slaughtered in different weight. The aim of this study was to value carcass ąuality, proportional part in carcass meat and to find the relationship between the examined ąuahties. Fatteners were characterized by very good carcase dressing percentage warm and cold but very Iow meat in carcass content. Correlation prove that significance at (P < 0.01) relationship between soine carcass features crossbreed fatteners. Key words: pig crossbred, body weight, slaughter and meat traits 88 BIEGACZOWATE (COLEOPTERA, CARABIDAE) RÓŻNYCH SIEDLISK NABRZEŻA ODRY WE WROCŁAWIU Autorzy: Karolina Pastuszko, Jacek Twardowski Opiekun: dr Jacek Twardowski Studenckie Koło Naukowe Entomologów ”Skorek” Katedra Ochrony Roślin, Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: biegaczowate, nabrzeże Odry, siedlisko, Pseudoophonus rufipes Wstęp Tereny nabrzeża rzeki Odry we Wrocławiu–Biskupinie stanowią różne biotopy. Jest to obszar zalewiskowy, w przeważającej części porośnięty zbiorowiskami roślin jednoliściennych. Ze względu na istnienie wałów przeciwpowodziowych i bliskość aglomeracji miejskiej (3 km od centrum Wrocławia) poddany jest niewątpliwie dużej presji antropogenicznej. Stosunkowo rzadko na tym terenie spotyka się rośliny krzewiaste i drzewiaste. Do badań wybrano obszar o zróżnicowanych warunkach siedliskowych. Realizacji celu badań towarzyszą założenia o charakterze bioindykacyjnym. Jest, bowiem powszechnie znanym, że obecność lub brak niektórych gatunków biegaczowatych jest dobrym odzwierciedleniem jakości zamieszkiwanego przez nie środowiska. Celem badań było określenieskładu gatunkowego biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) występujących w różnych zbiorowiskach roślinnych przy nabrzeżu rzeki Odry we Wrocławiu (Biskupinie). Miejsce i metody badań Badania fauny biegaczowatych przeprowadzono przy nabrzeżu rzeki Odry we Wrocławiu (dzielnica Biskupin), na terenie zalewiskowym, w 2004 roku. Odłowy fauny naziemnej prowadzono od 4 maja do 20 września. Przed przystąpieniem do badań wybrane siedlisko poddano waloryzacji. Terenem badań objęto obszar o powierzchni około 1,5 ha (w kształcie prostokąta). Analizy entomofaunistyczne prowadzono w trzech siedliskach pozostających ze sobą w bliskim sąsiedztwie: 89 - stanowisko pierwsze – pułapki rozmieszczono w odległości około 5 m od brzeg rzeki Odry (stanowisko wilgotne niezacienione: zbiorowisko roślin trawiastych z domieszką Salix ssp. oraz nielicznych roślin z klasy dwuliściennych, np. Urtica ssp.), - stanowisko drugie – pułapki w odległości 55 m od brzegu rzeki (zbiorowisko trawiaste z nielicznymi krzewami), - stanowisko trzecie: pułapki w odległości 105 m od brzegu rzeki (stanowisko zacienione drzewiasto-krzewiaste, głównie Crataegus ssp., Quercus ssp., Aesculus ssp.). Odłowy fauny naziemnej przeprowadzono za pomocą pułapek glebowych (Barbera). W każdym z trzech siedlisk rozmieszczono po trzy pułapki (łącznie 9). Naczynia te, o pojemności 1l zakopano równo z powierzchnią gleby i wypełnione w 1/3 płynem konserwującym (glikol etylenowy). Materiał z pułapek wybierano co dwa tygodnie. W laboratorium stawonogi selekcjonowano, liczono, a biegaczowate oznaczono do gatunku. Nazewnictwo oznaczonych gatunków przyjęto za pracą Hurki [1996]. Wyniki i ich omówienie Łącznie w zebranym materiale odłowiono 225 chrząszczy z rodziny biegaczowatych (tab. 1). Nie stwierdzono różnic w liczebności tych owadów w badanych siedliskach przy nabrzeżu rzeki Odry. Z całości materiału oznaczono 37 gatunków Carabidae. Najwięcej gatunków występowało na stanowisku pierwszym (najbliżej Odry) (26), gdzie dominującym był Pterostichus strenuus (27,5% wszystkich oznaczonych na tym stanowisku biegaczy). Na stanowisku drugim (tereny trawiaste), stwierdzono 21 gatunków biegaczowatych, a najczęściej występującym był Pseudoophonus rufipes (43,4%). Najmniejsze zróżnicowanie wykazano na stanowisku trzecim tj. 18 gatunków. W tym przypadku również dominował P. rufipes (34,7%). We wszystkich siedliskach licznie występowały również: Carabus violaceus, Platynus assimilis, Pterostichius melanarius, Pterostichus niger, Carabus coriaceus, Harpalus latus. Pozostałe gatunki występowały sporadycznie. Dominujący na stanowiskach drugim i trzecim P. rufipes, notowany był nielicznie na stanowisku pierwszym (przy rzece). Jak podaje Burakowski i in. [1974], jest to bowiem gatunek, który preferuje suche łąki na glebach gliniastych. Należy zauważyć również, że najliczniejszy w najbliższej odległości od rzeki Odry P. strenuus to gatunek 90 Tab. 1. Skład gatunkowy Carabidae różnych siedlisk nabrzeża rzeki Odry Stanowisko pierwsze Stanowisko drugie Stanowisko trzecie Razem Pseudoophonus rufipes Deg. 7 33 26 66 Pterostichus strenuus (Panz.) 19 3 22 Carabus violaceus L. 2 9 8 19 Platynus assimilis (Payk.) 14 1 Poecilus cupreus (L.) 3 5 4 12 Pterostichius melanarius (Ill.) 1 3 8 12 3 6 9 1 5 7 3 6 1 2 5 3 1 4 1 4 Gatunek Pterostichus niger (Schrank) Carabus coriaceus L. 1 Harpalus latus (L.) 3 Anisodactylus binotatus (Fab.) 2 Amara bifrons (Gyllenhal) Badister bullatus (Schrank.) 1 2 Leistus ferrugineus (L.) 1 3 Carabus granulatus (L.) 3 Harpalus luteicornis (Duft.) 15 4 3 3 Licinus depressus (Payk.) 1 Nebria brevicollis (Fab.) 1 Patrobus atrorufus Stroem 1 1 Amara aenea (De Geer) 1 1 Bembidion femoratum (Sturm) 2 Calathus fuscipes (Goeze) 1 3 1 3 2 3 1 3 2 2 1 1 2 Clivina fossor (L.) 2 2 Ophonus puncticollis (Payk.) 2 2 Harpalus spp. 1 Amara aulica (Ill.) 1 1 2 1 Agonum obscurum (Herbst) 1 1 Agonum versutum (Sturm) 1 1 Cychrus caraboides (L.) 1 1 Dolichus halensis (Schaller) Demetrias monostigma (Samouelle) 1 1 1 1 Harpalus fuliginosus (Duft.) 1 1 Notiophilus aquaticus (L.) 1 1 Oodes helopioides (Fab.) 1 1 Panageus cruxmajor (L.) 1 1 Pterostichus vernalis (Panz.) 1 Stomis pumicatus (Panz.) Harpalus cupreus (Faldermann) 1 1 1 1 1 Suma 74 76 75 225 Liczba oznaczonych gatunków 26 21 18 37 91 wilgociolubny [Burakowski i in. 1974], który występował nielicznie na stanowisku trzecim, natomiast brak jego było na stanowisku drugim. Chociaż pozostałe gatunki występowały nielicznie, to również one notowane były na poszczególnych stanowiskach badawczych w zależności od ulubionych preferencji siedliskowych. Przyczyną takich relacji może być fakt, że wiele gatunków chrząszczy z rodziny biegaczowatych to formy stenotopowe o ścisłych wymaganiach ekologicznych. Mogą one być, zatem traktowane jako gatunki wskaźnikowe dla wielu biotopów [Kabacik-Wasylik 1978]. Wnioski 1. Nie stwierdzono różnic w liczebności biegaczowatych w badanych siedliskach przy nabrzeżu rzeki Odry. 2. Największe bogactwo gatunkowe Carabidae stwierdzono w najbliższej odległości od Odry. Liczebność oznaczanych gatunków malała w miarę zwiększania odległości od rzeki. 3. Oznaczone gatunki biegaczy stwierdzane były na poszczególnych stanowiskach zgodnie ze swoimi preferencjami siedliskowymi. 4. Monitoring biegaczowatych nabrzeża Odry we Wrocławiu-Biskupinie wymaga kontynuowania badań. Literatura Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1974. Katalog fauny Polski. Chrząszcze–Coleoptera. Biegaczowate–Carabidae, cześć 2, PWN Warszawa. Hurka K. 1996. Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Kabourek, Zlin. Kabacik-Wasylik D. 1978. Biegaczowate W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami, red. J. Boczek i J. J. Lipa, PWN Warszawa, 225-240. Carabid beetles (Coleoptera, Carabidae) of different habitats of the bank of Odra river in Wrocław Summary The goal of the study was to determine the species composition of carabid beetles in different habitats of river bank of Odra in Wrocław (Biskupin). The study was carried out in three habitats with different plant cover placed in three distances (5, 55, 105 m) from the river. There were no significant differences with beetles number next to distance from the river. The higher number of species was recorded in habitat directly adjacent to the river. The species of carabids were strongly affected by the type of habitats. Key words: carabid beetles, bank of the Odra river, habitat, Pseudoophonus rufipes 92 ZAWARTOŚĆ KADMU W RUNI I GLEBIE W 36 ROKU DOŚWIADCZENIA NAWOZOWEGO NA ŁĄCE GÓRSKIEJ (CZARNY POTOK) Autor: Marta Przetaczek opiekun: dr hab. Michał Kopeć Akademia Rolnicza w Krakowie, Studenckie Koło Naukowe Rolników Al. Mickiewicza 21 Kraków [email protected] Słowa kluczowe: ruń łąkowa, odczyn gleby, nawożenie fosforowe Wstęp Zawartość pierwiastków śladowych w glebie zależy od wielu czynników przyrodniczych oraz antropogenicznych [Bednarek 1997]. Jednym z nich jest stosowanie nawozów mineralnych, które oprócz pozytywnego oddziaływania na plon roślin, mogą wywoływać zmiany we właściwościach gleb [Curyło 1997] oraz wprowadzać do nich znaczne ilości metali ciężkich, w tym szczególnie kadm z nawozami fosforowymi [Jarosz 1992, Górecki i in. 1992, Kabata-Pendias i in. 1993]. Wraz ze wzrostem stężenia tego pierwiastka w podłożu wzrasta intensywność jego pobierania przez rośliny [Borowska i in. 1997]. Mimo iż kadm charakteryzuje się dużą rozpuszczalnością, to jego pobranie przez rośliny zależy od odczynu gleby [Miechówka i in. 1995]. Na skutek zwiększenia pH jony kadmu zostają unieruchomione po przez powstania węglowodanów oraz trudno rozpuszczalnego wodorotlenku [Gębski 1997]. Celem badań było określenie wpływu zróżnicowanego nawożenia mineralnego (NPK) na kształtowanie się zawartości kadmu w warstwie darniowej gleby oraz plonie runi łąkowej. Materiał i metodyka Podstawą przedstawionego opracowania jest statyczne, nawozowe doświadczenie polowe w Czarnym Potoku k. Krynicy założone w 1968 na naturalnej łące górskiej typu bliźniczki psiej trawki (Nardus stricta L.) i kostrzewy czerwonej ( Festuca rubra L.). Doświadczenie prowadzone jest na glebie brunatnej kwaśnej wytworzonej z piaskowca magurskiego o składzie granulometrycznym gliny lekkiej i charakterystycznych trzech poziomach genetycznych: darniowym, brunatnienia, skały macierzystej. Doświadczenie obejmuje 8 obiektów nawozowych w 5 powtórzeniach założonych metodą losowanych bloków: bez nawożenia, z jednostronnym nawożeniem azotem, 93 z jednostronnym nawożeniem fosforem, nawożeniem PK oraz dwiema formami azotu – mocznik i saletra amonowa w dwóch dawkach (90 i 180 kg N·ha-1) na tle PK. Od roku 1985 doświadczenie prowadzone jest w dwóch seriach wapnowanej oraz bez wapnowania. W 1995 roku powtórzono zabieg wapnowania. Badania przedstawione w pracy dotyczą 36 roku trwania doświadczenia. Oznaczono kadm w runi łąkowej I i II pokosu oraz w glebie w warstwie 0-10 cm. W glebie oznaczono formy rozpuszczalne w 1 mol HCldm3 oraz wskaźniki zakwaszenia. Wyniki i omówienie Reakcja roślin na plonowanie w wyniku wapnowania była różna w zależności od zastosowanego nawożenia (tab. 1). Zastosowana dawka wapna spowodowała zmniejszenie się plonów runi łąkowej na wszystkich obiektach, poza tymi gdzie zastosowano nawożenie PK wraz z nawozowym w formie mocznika w obu dawkach oraz saletry amonowej w dawce podwójnej dla pokosu pierwszego. Uzyskane wyniki potwierdzają inne opracowania, w których plonowanie roślin obniżyło się po zastosowaniu zabiegu wapnowania [Rogóż 1996]. Zawartość kadmu w runi z I i II pokosu wahała się od 0,19 do 0,78 mg Cdkg-1 s.m. (tab. 2). Bezpieczna zawartość kadmu < 0,5 mgkg-1 s.m. paszy, proponowana przez Kabatę-Pendias i in. [1993], została przekroczona szczególnie w runi II pokosu serii bez wapnowania. Szczególnie duże zawartości kadmu stwierdzono obiekcie nawożonym jednostronnie P i PK. Pobieranie tego pierwiastka przez rośliny zależy od ich gatunku jak podaje Tykliński [1996]. Sapek i Sapek [1989] podają, że zawartość kadmu w suchej masie paszy z użytków zielonych nie powinna być większa niż 1 mgkg-1, która nie została przekroczona na żadnym z obiektów doświadczenia. Po zastosowaniu wapnowania w pierwszym pokosie nastąpiło znaczne zmniejszenie zawartości kadmu w runi łąkowej na obiektach, w których zastosowano nawożenie azotem na tle PK. W pokosie drugim stwierdzono spadek zawartości tego pierwiastka po zastosowaniu wapnowania we wszystkich obiektach (tab. 1). 94 Tab. 1 Plon suchej masy runi łąkowej i zawartość Cd w runi łąkowej I i II pokosu obu serii Plon Cd Plon Cd -1 -1 Obiekty tha mgkg s.m. tha mgkg s.m. nawozowe 0 Ca + Ca 0 Ca + Ca 0 Ca + Ca 0 Ca + Ca I pokos II pokos 2,90 2,66 0,44 0,30 2,40 2,05 0,62 0,28 PK 4,49 4,01 0,39 0,19 3,23 2,81 0,55 0,24 PK+ N1 – s 4,03 4,18 0,60 0,28 3,32 3,36 0,44 0,39 PK+ N2 - s 3,96 4,01 0,50 0,18 2,77 2,60 0,41 0,26 PK+ N1 -m 4,06 5,06 0,49 0,18 3,53 2,41 0,46 0,34 PK+N2 –m 1,95 1,83 0,34 0,39 1,92 2,00 0,43 0,37 N1 2,08 1,88 0,45 0,46 1,57 1,36 0,78 0,43 P 1,37 1,32 0,38 0,35 1,54 1,18 0,60 0,39 O 0Ca – seria bez wapnowania; +Ca – seria wapnowana N1 - dawka nawozowa azotu 90 kgha-1 ; N2 - dawka nawozowa azotu 180 kgha-1 s – saletra amonowa; m - mocznik Tab. 2. Odczyn i kwasowość hydrolityczna w warstwie 0-100 mm Obiekty nawozowe* PK PK+N1 - s PK+N2 - s PK+N1 - m PK+N2 - m N1 P O 0 Ca pH KCl 4,16 4,48 3,98 4,49 4,06 4,26 4,62 4,68 H2 O 5,05 5,20 4,60 5,06 4,74 4,85 5,17 5,14 + Ca Hh cmolkg-1 5,85 5,04 5,79 5,07 6,06 6,27 5,13 4,95 pH KCl 5,52 5,31 5,59 5,51 5,57 5,15 5,32 5,24 H2 O 5,44 5,44 5,76 5,71 5,80 5,54 5,63 5,52 Hh cmolkg-1 2,97 2,94 3,27 3,09 3,24 3,54 2,85 3,30 * jak w tabeli 1 Całkowita zawartość kadmu rozpuszczalna w 1 mol HCldm-3 w badanych glebach (tab. 3) nie przekroczyła w żadnym z obiektów 1 mg Cdkg –1 gleby, wartości uważanej za górną granicę dla gleb nie zanieczyszczonych tym pierwiastkiem [Gorlach i in. 1994]. Wapnowanie gleb nie spowodowało obniżenia zawartości kadmu w glebie rozpuszczalnego w HCl, co jest sprzeczne z doniesieniami Lityńskiego [1982]. Większą zawartość tego pierwiastka w glebie wapnowanej można tłumaczyć tym, iż przy wyższym pH minerały ilaste wierzchnich warstw gleby silnej sorbują jony Cd2+ [ Van-Hook i in. 1974], natomiast na glebach kwaśnych kadm łatwiej przemieszcza się w głąb profilu [Lityński, Jurkowska 1982]. Z drugiej strony w serii nie wapnowanej, przy mniejszym odczynie sukcesywnie następowało zwiększone odprowadzanie kadmu z plonem prowadzące do wyczerpywania zasobów gleby w ten pierwiastek. 95 Tab. 3 Zawartość kadmu w glebie po ekstrakcji 1 mol HCldm-3 Obiekty nawozowe* PK PK+ N1 – S PK+ N2 - S PK+ N1 -M PK+N2 –M N1 P O Cd mgkg-1 s.m. Ca 0 0,35 0,27 0,18 0,32 0,24 0,28 0,40 0,39 Ca + 0,41 0,38 0,30 0,37 0,33 0,32 0,45 0,43 *obiekty jak w tab. 1 Wzrost odczynu gleby na wszystkich obiektach spowodował zmniejszenie zawartości Cd w roślinach, co potwierdzają inni autorzy [Tyksiński 1996, Misztal 1996] Kabata-Pendias [1993] twierdzi, że kadm jest przyswajalny przez rośliny bez względu na właściwości gleb. Czekała [1996] twierdzi, że wapnowanie nie wpływa na ograniczenie rozpuszczalność kadmu w glebie. Wnioski 1. Wieloletnie jednostronne nawożenie fosforem i fosforem z potasem może stanowić zagrożenie podwyższenia zawartości kadmu w runi łąkowej. 2. Wapnowanie jest skutecznym zabiegiem ograniczenia bioprzyswajalności kadmu. Literatura Bednarek W., Lipiński W. 1997. Kadm i nikiel w glebie przy zróżnicowanym nawożeniu mineralnym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 35–40. Borowska H., Jackowska I., Piotrowski J., Stryk B. 1997. Pobieranie kadmu i niklu przez ślazowiec pensylwański ( Sida hermaphrodita L.) z osadu pościekowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 41–44. Curyło T. 1997. Wpływ 20-letniego nawożenia mineralnego na zawartość kadmu i niklu w glebach łąkowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 53–60. Czekała J., Gładysiak S., Jakubus M. 1996. Wpływ rozpuszczalnego ołowiu, kadmu, chromu i żelaza w poziomie próchnicznym gleby płowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 434: 867–872. Gębski M. 1997. Aktywność kadmu a zmiany pH glebowego przy stosowaniu KCl lub K2SO4 w warunkach laboratoryjnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 117– 123. Górecki H., Pawełczyk A., Hoffman J., Górecka H. 1992. Surowce do produkcji nawozów fosforowych jako źródło mikroelementów i metali ciężkich. Mat. VII Symp. Mikroelementy w rolnictwie, AR, Wrocław, 228-231 96 Jarosz W., Nowińska Z. 1992. Zawartość metali ciężkich w nawozach mineralnych i wapnie odpadowym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 4: 39–43. Kabata-Pendias A., Pendias H. 1993. Biochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa. Lityński T., Jurkowska H. 1982. Żyzność gleby i odżywianie się roślin PWN Warszawa 1982, ss. 642 Miechówka A., Niemyska-Łukaszuk J., Mazurek R., Sołek-Podwika K. 1995. Wpływ odczynu gleby na zawartość Zn, Pb, Ni, Cd w roślinach wybranych użytków zielonych Pogorza Wielickiego i Podhala. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 456: 421– 426. Sapek A., Sapek B. 1989. Czynniki determinujące zawartość kadmu i ołowiu w paszy użytków zielonych. Wiad. Mel. i Łąk., 7, 149-150. Van Hook R. I., Blaylock B. G., Bondietti E. A., Francis C. W., Huckabee J. W., Reichle D. E., Sweeton F. H., Wtherspoon J. W. 1974. Radioisotope techniques to evaluate the environmental behaviour of cadmium. W: Comparative Studies of Food and Environmental Contamination. Proc. Symp. Otaniemi, Vienna. Cadmium content in sward and soil in 36th year of fertilizer experiment on a mountain meadow (Czarny Potok) Summary In the presented studies cadmium content was determined in meadow sward and in soil of a static experiment at Czarny Potok near Krynica set out in 1968 on a natural mountain meadow. The experiment includes eight treatments in five replications. The studies presented in the work concern the 36th year of the experiment. The highest cadmium concentrations were assessed in the meadow sward of the first cut from unlimed plot fertilized with ammonium nitrate in a double dose 0.60 mg · kg-1d.m. whereas in the second cut the largest amounts of this element (0.78 mg · kg-1 d.m.) were detected in the sward from plot unilaterally fertilized with phosphorus. Much smaller quantities of cadmium were assessed in all fertilized plots after the application of liming. On none of the treatments total contents of cadmium soluble in 1 mol HCl ·dm-3 in the studied soils exceeded 1 mg Cd · kg-1soil, i.e. the value considered the upper limit for soils unpolluted with this element. Increase in the soil reaction value on all treatments caused a decline in Cd concentrations in plants. 97 PRZESŁANKI I UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI AGROTURYSTYCZNEJ W REGIONIE PUSZCZY ZIELONEJ Autorzy: dr Mirosław Rosak, dr Ewa Żebrowska – Rosak ul. Wojska Polskiego 161 18-402 Łomża Wyższa Szkoła Agrobiznesu w Łomży e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: agroturystyka, motywacja, Puszcza Zielona Wstęp W ostatnich latach w Polsce oraz w Europie coraz silniej zarysowuje się tendencja do tak zwanego „powrotu do natury”. Szczególnie narasta zapotrzebowanie mieszkańców wielkich miast na spędzanie wakacji na wsi. Zmiana środowiska, a zwłaszcza obcowanie z przyrodą sprzyja regeneracji zarówno psychicznej, jak i fizycznej. W wielu kręgach do dobrego tonu należy rezygnacja z luksusowego kurortu na rzecz „wczasów pod gruszą”. Odpoczynkiem na wsi, w tym i polskiej, zainteresowani są także obywatele państw „starej Unii Europejskiej”. Rosnący popyt na bazę noclegową w gospodarstwach wiejskich, spowodował, że coraz więcej rolników decyduje się na wynajęcie kwater turystom. W agroturystyce usługi noclegowe najczęściej oferowane są w pokojach gościnnych znajdujących się w tym samym budynku, w którym mieszkają właściciele gospodarstwa, lub też adoptowanym albo w nowo wybudowanym obiekcie mieszkalnym przy gospodarstwie [Medlik 1995]. Region Kurpiowszczyzny, przy bardzo ograniczonej liczbie miejsc pracy poza rolnictwem, został silnie dotknięty bezrobociem. Stąd nadzieja znalezienia dochodowego zajęcia w agroturystyce. Obszar Puszczy Zielonej jest unikalny w skali Polski i Europy. Obok realnej szansy na rozwój ekologicznego rolnictwa jest też naturalnym bankiem genetycznym wielu gatunków roślin, których fakt występowania w przyrodzie stanowi potencjalne bogactwo i przesądza o niepowtarzalnych walorach krajobrazowych, gospodarczych i kulturowych [Ciechocińska 1998]. Agroturystyka uznawana jest za nowoczesną formę dawnych letnisk czy „wczasów pod gruszą”. Należy przy tym pamiętać, ze ten sposób wypoczynku wymaga od rolnika zapewnienia agroturystom dobrych warunków recepcji, bezpieczeństwa, atrakcyjnego programu urozmaicającego pobyt na wsi, to znaczy również przygotowania mieszkańców wsi do świadczenia usług turystycznych na profesjonalnym poziomie 98 [Wyrwicz 1997]. Agroturystyka jest kreatorem przemian dokonujących się na wsi. Zmiany te nie dotyczą wyłącznie sfery materialnej życia jej mieszkańców. Mają również duży wpływ na sferę duchową, na przyzwyczajenia ludności wiejskiej, na sposób ubierania się, na kulturę żywienia czy kulturę mowy. Kształtują nowe wzory zachowań, wartościowania i normy postępowania. Pozwalają społeczności wiejskiej na szybsze wydobywanie się – z mającej jeszcze miejsce – izolacji cywilizacyjnej. Rozwój agroturystyki jest ważnym elementem w restrukturyzacji wsi, zwłaszcza w kontekście akcesji Polski z Unią Europejską. Celem niniejszego opracowania jest analiza przesłanek, które motywują właścicieli gospodarstw rolniczych do podjęcia działalności agroturystycznej, w regionie kurpiowszczyzny. Charakterystyka przedmiotu badań oraz stosowane metody badawcze Agroturystyka w naszym kraju nie jest zjawiskiem nowym. Od lat na stałe wpisuje się w pejzaż wsi. W Polsce turystyka wiejska ma długoletnie tradycje, a pierwsze jej ślady spotyka się już na początku XIX wieku. Znana była wówczas jako wczasy na wsi, wczasy letniskowe, bądź „wczasy pod gruszą”. W końcu XX stulecia obserwuje się rozwój nowej, bardzo atrakcyjnej turystyki wiejskiej, tzw. agroturystyki [Dębniewska i Tkaczuk 1997]. Kurpiowska wieś zawsze serdecznie wita gości. Nie ma tu tłumów, a stosunkowo niska gęstość zaludnienia i położenie z dala od hałaśliwych traktów komunikacyjnych niesie spokój i aktywny wypoczynek. Uroki i pragnienie zaszycia się w puszczańskie ostępy oraz chęć stania się miłośnikiem kurpiowskiego folkloru to nagroda dla tych, którzy wybiorą się na wypoczynek na Kurpiach. To tu czekają gospodarstwa agroturystyczne zarówno w południowej części Puszczy Białej (okolice Wyszkowa, m.in. Brańszczyk, Kamieńczyk, Białebłoto), jak i w północnej – Puszczy Zielonej (głównie w gminie Łyse, Myszyniec, Czarnia, Lelis, Kadzidło). Można tu poznać tajemnice dawnego bartnictwa, zielarstwa, nauczyć się warzyć kurpiowskie piwo, czy też robić kurpiowskie wycinanki. Dlatego właśnie ta forma wypoczynku zdobywa ostatnimi czasy coraz to więcej zwolenników. Zakresem niniejszej pracy objęte są głównie ziemie powiatu ostrołęckiego, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, w których w latach 1999 – 2004 powstało najwięcej gospodarstw agroturystycznych. Gospodarstwa te zlokalizowane są na obszarze następujących gmin: 99 Łyse - 15 gospodarstw, Lelis - 6 gospodarstw, Czarnia - 6 gospodarstw, Kadzidło - 4 gospodarstwa, Goworowo - 2 gospodarstwa, Myszyniec - 6 gospodarstw, Baranowo - 5 gospodarstw. Badaniami ankietowymi objęto dziesięć gospodarstw agroturystycznych działających na terenie powiatu ostrołęckiego. Respondentów wyłoniono metodą doboru celowego z elementami doboru przypadkowego. W sumie, w badaniach uczestniczyło 18 osób, reprezentujących ww. liczbę gospodarstw. Wyniki badań Z przeprowadzonych badań ankietowych, dotyczących motywów podjęcia działalności agroturystycznej, wśród respondentów objętych badaniem, 66,6 % stanowiły kobiety, a 33,3 % mężczyźni. Badaniem objęto osoby powyżej 20 roku życia. Byli to właściciele gospodarstw agroturystycznych o zróżnicowanej strukturze wielkości. Najliczniej reprezentowana była grupa w przedziale 5 – 10 ha (44,4 %). Mniejszy udział stanowiły gospodarstwa o powierzchni 2 – 5 ha (11 %), oraz powyżej 10 ha (33,3 %). Pod względem wieku najliczniej reprezentowana była grupa w przedziale 31 – 40 lat (44,4 %). Mniejszy udział charakteryzował respondentów grupy wiekowej 20 – 30 lat (33,3 %) i 41 – 50 lat (22,2 %). Pozostałych grup wiekowych nie odnotowano. Kolejnym czynnikiem poddanym badaniu było wykształcenie. W populacji dominowały osoby z wykształceniem średnim (44,4 %). Pozostałą grupę stanowili ankietowani z wykształceniem zawodowym (27,7 %), wyższym (16,6 %) i podstawowym (11,1 %). Taki układ wykształcenia wynika prawdopodobnie z faktu, iż w badaniu wzięły udział w większości osoby młode oraz w średnim wieku, które obecnie w miarę możliwości inwestują w wykształcenie specjalistyczne. 100 Tab. 1.Charakterystyka respondentów Wyszczególnienie Liczba respondentów Płeć mężczyzna kobieta Wiek respondenta 20-30 31-40 41-50 51-60 powyżej 60 Wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe wyższe Liczba osób w gospodarstwie domowym 1 osoba 2 osoby 3 osoby 4 osoby powyżej 4 Dochód miesięczny netto na 1 osobę do 500zł 500-800zł 800-1000zł powyżej 1000zł Powierzchnia gospodarstw do 2 ha 2-5 ha 5-10 ha powyżej 10 ha Struktura(%) 6 12 33,3 66,6 6 8 4 0 0 33,3 44,4 22,2 2 5 8 3 11,1 27,7 44,4 16,6 0 2 6 7 3 11,1 33,3 38,8 16,6 10 5 2 1 55,5 27,7 11,1 5,5 2 2 8 6 11,1 11,1 44,4 33,3 Źródło: opracowanie własne Wśród badanych przeważały osoby będące przedstawicielami 3 i 4 osobowych gospodarstw domowych (3 osoby – 33,3 %, 4 osoby – 38,8 %). Gospodarstwa o liczbie członków powyżej 4 osób reprezentowało 16,6 % ankietowanych. Pozostałą część stanowiły osoby wchodzące w skład 2 – osobowych gospodarstw (11,1 %). Zróżnicowanie wystąpiło również w poziomie dochodów posiadaczy gospodarstw agroturystycznych. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby o dochodach (w przeliczeniu na 1 członka rodziny) mieszczących się w przedziale do 500 zł (55,5 %), 27,7 % rodzin dysponowało dochodami w przedziale 500-800 zł, a 11,1 % w przedziale 800-1000 zł,. Tylko 5,5 % osób osiągało dochody powyżej 1000 zł . 101 Z badań dotyczących motywów podjęcia działalności agroturystycznej wynika, że głównym czynnikiem była chęć uzyskania dodatkowego dochodu (55,5 %), kolejnym (16,6%) możliwości wykorzystania istniejącej bazy noclegowej, następnie potrzeba nawiązania kontaktów z ludźmi (11,1 %). W najmniejszym stopniu o wyborze agroturystyki, jako formy działalności, zadecydowały: możliwość sprzedaży płodów rolnych, wykorzystanie nadwyżki zasobów pracy oraz moda na tę formę wypoczynku – po 5,5 %. Motywy podjęcia działalności agroturystycznej w badanej populacji przedstawia tabela 2. Tab. 2. Motywy skłaniające rolników do podejmowania działalności agroturystycznej Motywy podjęcia działalności agroturystycznej dodatkowy dochód chęć nawiązania kontaktów z ludźmi sprzedaż płodów rolnych wykorzystanie zasobów pracy wykorzystanie bazy noclegowej moda na agroturystykę Ogółem Liczba respondentów 10 2 1 1 3 1 Struktura % 55,5 11,1 5,5 5,5 16,6 5,5 18 100 Źródło: opracowanie własne Podsumowanie W podsumowaniu należy stwierdzić, że podjęcie działalności agroturystycznej jest szansą, dla wielu gospodarstw i ich rodzin, na pozyskanie dodatkowych dochodów. Wykorzystując uśpione w gospodarstwie możliwości, jego zaplecze mieszkaniowe, bazę żywnościową i atrakcje związane z życiem na wsi, mieszkańcy wsi pozbawieni pracy mogą spróbować oddalić się od statusu bezrobotnych. Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że głównym motywem podjęcia analizowanej działalności była chęć pozyskania dodatkowego dochodu. Takiej odpowiedzi udzieliło 55,5 % ankietowanych. Kolejnymi były: chęć wykorzystania istniejącej bazy noclegowej (16,6 %) oraz potrzeba nawiązania kontaktów z ludźmi (11,1 %). W najmniejszym stopniu o wyborze przedmiotowej formy działalności zdecydowały: możliwość sprzedaży płodów rolnych, rosnący popyt na usługi agroturystyczne oraz wykorzystanie nadwyżki zasobów siły roboczej. 102 Położenie geograficzne oraz walory turystyczne Puszczy Zielonej – to atuty przemawiające za tym, by tu żyć, pracować lub spędzić urlop. Region usytuowany jest na obszarze „Zielonych Płuc Polski”, na którym nie ma uciążliwego przemysłu, a teren charakteryzuje się dużym zalesieniem, z zachowanymi rezerwatami przyrody. Najwięcej gospodarstw świadczących usługi agroturystyczne znalazło się w przedziale o powierzchni 5-10 ha (44,4 %). Wielkość gospodarstwa nie stanowi jednak bariery do prowadzenia działalności agroturystycznej. Dowodem na to są małe gospodarstwa, prężenie działające na analizowanym terenie. Atrakcyjność ofert gospodarstw agroturystycznych jest ściśle związana z położeniem geograficznym, atrakcjami dostępnymi w gospodarstwie poza nim oraz ceną proponowanych usług. Literatura Ciechocińska M. 1998. Determinacja procesów rozwojowych. Zeszyty Naukowe nr 12, Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego im. Adama Chętnika. Dębniewska M., Tkaczuk M. 1997 Agroturystyka – koszty, ceny, efekty. Poltext. Medlik S. 1995.Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa. PWN. Wyrwicz E. 1997. Agroturystyka szansą wsi. Gospodarz – Poradnik Sołecki, nr 10(16) – dodatek specjalny „Witamy na wsi”. 103 WPŁYW WYPOSAŻENIA INFRASTRUKTURALNEGO NA ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH NA PRZYKŁADZIE GMINY MIĘDZYLESIE Autor: Dominika Rudnicka Opiekun naukowy: dr inż. Irena Kropsz Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów Rolnych Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa ul. M. Skłodowskiej-Curie 42, 50-369 Wrocław e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: infrastruktura, wielofunkcyjny rozwój, wieś, Dolny Śląsk Wstęp Priorytetowe, a nawet wprost determinatywne znaczenie infrastruktury wynika bezpośrednio z jej definicji, w myśl której są to „podstawowe urządzenia i instytucje usługowe niezbędne do funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa” Infrastruktura ekonomiczna obejmuje „usługi w zakresie transportu, komunikacji, energetyki, melioracji, itd.” zaś społeczna związana jest z „usługami w dziedzinie prawa, bezpieczeństwa, kształcenia i oświaty, kultury, służby zdrowia, budownictwa mieszkaniowego itp”. [Nowa Encyklopedia Powszechna PWN 1995] W zasięgu oddziaływania infrastruktury są: sieci wodociągowe i kanalizacyjne, oczyszczalnie ścieków komunalnych, sieci komunikacyjne, sieci energetyczne, sieć telefoniczna, usługi służby zdrowia oraz ośrodków kultury. Funkcję infrastruktury można przez analogię przyrównać do roli układu krwionośnego i nerwowego w organizmie człowieka, które są znamiennikami „życia”. Infrastruktura w zakresie komunikacji umożliwia wytworzenie dóbr materialnych, a także niezbędna jest do ich przemieszczania i wykorzystania. Łączność jako jej składowa warunkuje prawidłowe funkcjonowanie całokształtu dziedzin społecznych i gospodarczych i stanowi podstawowy wskaźnik poziomu rozwoju państwa. W ostatnim okresie w nasilonym tempie zacierają się symboliczne i tradycyjne wprost jak dotąd różnice pomiędzy miastem i wsią. Upodabniają się coraz bardziej standardy życia i pracy mieszkańców, wygląd miast i wsi. Co roku 4-6 wsi ma nadane prawa miejskie, nie jest to dużo, ale stanowi synonim przemian. Perspektywa najbliższych lat to dalszy spadek udziału rolnictwa w PKB, konsekwentne zmniejszanie się zatrudnienia w rolnictwie i wysoce prawdopodobne zmniejszenie cen żywności. Dla przeciwdziałania negatywnym skutkom społeczno-gospodarczym, a także nadążania za przekształceniami ekonomicznymi istotnego znaczenia nabiera polityka rozwoju obszarów wiejskich. Są to działania wiążące się z ogromnymi nakładami finansowymi. Szansą podołania nowym wyzwaniom są fundusze pomocowe Unii Europejskiej. W ich ramach polska wieś otrzyma w ciągu trzech kolejnych lat 7,2 mld euro (około 29 mld zł) czyli rocznie będzie to stanowiło kwotę 9,6 mld zł. Główna pomoc UE skierowana będzie na dopłaty bezpośrednie (40 %) rozwoju wsi (PROW 32 %), fundusze strukturalne (SPO 17 %) interwencja rynkowa i subsydia eksportowe (11 %). Przyśpieszenie wymiany pokoleń (renty strukturalne, pomoc dla młodych rolników) ułatwi przemiany strukturalne na wsi, umożliwi tworzenie gospodarstw towarowych, poprawi dochodowość w rolnictwie i zapewne obniży bezrobocie wśród ludności wiejskiej. W perspektywie „odmłodzenie wsi” powinno zaowocować zmianą stylu życia, bardziej profesjonalnym podejściem do zawodu rolnika, podniesieniem poziomu życia, zwiększeniem dochodów rolników. 104 Równolegle należy dążyć do wskazania alternatywnego podjęcia zatrudnienia przez ludność zamieszkującą tereny wiejskie, dającego szansę na poprawę finansów tej grupy ludności. „Infrastruktura” jest kluczem do rozwiązania coraz bardziej nabrzmiałych problemów dzisiejszej wsi i zapewne nie otworzy drzwi do „szklanych domów”. Podział środków finasowych PROW Renty strukturalne 22% Gospodarstwa niskotowarowe 4% Standardy 7% Grupy producentów 1% Uzupełnienie płatności Bezpośrednich 20% ONW 34% PT 1% Agrośrodowisko 9% Zalesianie 2% Źródło: Zientek-Varga 2004 Powinno zmierzać się do zmiany proporcji wśród ludności mieszkającej na wsi, w kierunku zmniejszania się liczby zatrudnionych w rolnictwie. Temu celowi sprzyja na przykład Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”. Cechą charakterystyczną świadczącą o poziomie rozwoju danych obszarów jest stopień rozwoju ich infrastruktury, która warunkuje rozwój przemysłu. Finansowanie rozwoju infrastruktury z reguły pokrywa się ze środków publicznych, a w efekcie zadanie to, na podstawie zmian o samorządności lokalnej, jakie nastąpiły po 1990 roku (Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym Dz.U. 1996, nr 13) przejęły gminy. Finansowanie zadań z zakresu infrastruktury pokrywane jest ze środków własnych gminy, choć możliwe jest dofinansowanie z budżetu państwa lub pozyskiwanie źródeł finansowania z funduszy strukturalnych lub linii pomocowych Unii Europejskiej. Dla właściwego ich wykorzystania opoką powinna być strategia rozwoju wielofunkcyjnego obszaru gmin, czyli rozwoju funkcji pozarolniczych. Jeżeli dziś zrobimy coś dla siebie w obrębie infrastruktury, a jutro udostępnimy to innym (inwestorom), to oznacza podwojenie osiągniętych korzyści. Pozyskiwanie napływu kapitału zagranicznego, zwłaszcza w jego najkorzystniejszej formie, czyli bezpośrednich inwestycji zagranicznych oznacza dla słabszych ekonomicznie gospodarek możliwość bardzo szybkiego rozwoju. Na decyzje lokalizacyjne inwestorów ma wpływ cała gama uwarunkowań, jednak na jej czele znajduje się stan infrastruktury, gdyż w wysokim stopniu obniża on koszty inwestycji. W pierwszym etapie budowy strategii rozwoju gminy należy dokonać analizy stanu faktycznego, czyli analizy aktualnego stanu uwzględniając istniejącą infrastrukturę, finanse, ludność, zatrudnienie, oczekiwania społeczne. Drugi etap to wyznaczenie celów i wytyczenie kierunków rozwoju. Trzeci powinien charakteryzować się szeroką konsultacją z mieszkańcami gminy zakończoną przyjęciem ostatecznej wersji strategii. Czwarty etap obejmuje opis praktycznych działań wraz z przypisaniem ich realizacji 105 poszczególnym instytucjom podmiotom, osobom prywatnym oraz wskazanie źródeł finansowania. Ostatnim etapem jest wdrażanie zaplanowanej strategii. Cel, zakres i metodyka badań Zrealizowane badania miały na celu dokonanie oceny wpływu wyposażenia infrastrukturalnego na rozwój obszarów wiejskich. Dla zrealizowania sformułowanego celu w 2004 roku przeprowadzono badania wśród mieszkańców wsi na terenie gminy Międzylesie położonej w powiecie Kłodzkim w podregionie jeleniogórskowałbrzyskim. Badaniem objęto 21 respondentów z gminy Międzylesie, przy wykorzystaniu jako narzędzia badawczego kwestionariusza wywiadu dotyczącego stanu infrastruktury na obszarach wiejskich, opracowanego w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Uzyskane wyniki badań zaprezentowano z wykorzystaniem zapisu procentowego równoważnego otrzymanym rezultatom ilościowym na badanej próbie z uwzględnieniem poszczególnych zagadnień. Zakres badań obejmował profil demograficzny badanej populacji (płeć, wiek, wykształcenie) oraz ocenę wpływu wyposażenia infrastrukturalnego na rozwój obszarów wiejskich. Do przeprowadzenia badań respondenci wybrani zostali w sposób celowo-losowy. Kryterium doboru celowego było miejsce zamieszkania na terenie objętym badaniem oraz akceptacja do przeprowadzenia wywiadu. Losowość doboru polegała na wybraniu mieszkańców w obrębie populacji. Wyniki badań przedstawiono stosując metodę opisową, natomiast dane podano w ujęciu tabelarycznym [Kopeć 1983]. Wyniki Analizę badań rozpoczęto uwzględniając strukturę płci, wieku i wykształcenia badanej próby respondentów. Dane prezentuje tabela 1. Stwierdzono, że 52% udziału stanowiły kobiety, zaś pozostałe 48% respondentów to mężczyźni. W strukturze wieku wyodrębniono cztery przedziały wiekowe: 20-35 lat, 35-45 lat, 45-55 lat, powyżej 55 lat. Najniższy udział 9% mieszkańców badanej próby mieścił się w przedziale pomiędzy 35-45 lat. Dominowały osoby z najmłodszej grupy wiekowej 20-35 lat stanowiąc aż 43%. Około 30% badanych osób zaliczało się do kategorii wiekowej powyżej 55 lat. Tab. 1. Cechy demograficzne badanej populacji Lp. Wyszczególnienie Liczba respondentów S TR UK TU RA P ŁC I 11 10 21 S TR UK TU RA W I EK U 20-35 lat 9 1 35-45 lat 2 2 45-55 lat 4 3 Powyżej 55 lat 6 4 Ogółem 21 5 S TR UK TU RA W YK S ZTA Ł C EN I A Podstawowe 3 1 Zawodowe 5 2 Średnie 11 3 Wyższe 2 4 Ogółem 21 5 Źródło: Badania i opracowanie własne 1 2 3 106 Kobiety Mężczyźni Ogółem Udział procentowy 52 48 100 43 9 19 29 100 14 24 52 10 100 Przy analizie wykształcenia przyjęto cztery poziomy wykształcenia: podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe. Ponad połowa (52%) liczyła grupa z wykształceniem średnim. Prawie 25% respondentów posiadała wykształcenie zawodowe. Najmniej liczną populację stanowiła grupa z wykształceniem wyższym. Tab. 2. Wpływ wyposażenia infrastrukturalnego na rozwój obszarów wiejskich Lp. Wyszczególnienie 1 2 3 Czy według Pana/Pani infrastruktura poprawia warunki życia ludności wiejskiej? Czy według Pana/Pani infrastruktura wpływa na rozwój terenów wiejskich? Czy rozwój przedsiębiorczości na wsi jest uzależniony od wyposażenia infrastrukturalnego? Kryterium oceny Tak Nie Nie wiem Tak Nie Nie wiem Tak Nie Nie wiem Liczba odpowiedzi 16 3 2 18 1 2 18 2 1 Udział procentowy 76 14 10 86 5 9 86 9 5 Źródło: Badania i opracowanie własne Wyniki badań ujęte w tabeli 2, dobitnie wskazują na współzależność poprawy warunków życia, rozwoju terenów wiejskich oraz rozwoju przedsiębiorczości od wyposażenia infrastrukturalnego. Pozytywne odpowiedzi „tak” w tej kwestii, stanowiły średnio 83 %. Nieco mniej odpowiedzi „tak” (76 % w porównaniu do 86 % odpowiedzi na drugie i trzecie pytanie) uzyskano na pytanie pierwsze dotyczące wpływu infrastrukturyna poprawę warunków życia. Nie wierzy w taką ewentualność 14 %, a niezdecydowanych jest aż 10 %. Oznacza to prawdopodobnie zbyt małą wiarę w możliwość rzeczywistej poprawy poziomu życia na wsi i być może ma to związek z wysokim udziałem procentowym (48 %) osób w przedziale powyżej 45 lat w zestawieniu z 52 % osób do 45 lat. Jest to następstwo wielu lat stagnacji lub bardzo spowolnionego procesu przemian na obszarach wiejskich. Respondenci posiadają stosunkowo wysoką świadomość społeczno-gospodarczą znaczenia infrastruktury w przyczynianiu się do wszechstronnego uaktywniania dziedzin rozwoju terenów wiejskich o czym świadczy dość niski łączny procent (14 %) odpowiedzi „nie” i „nie wiem”, co stanowi 16 % w odpowiedziach pozytywnych „tak”. Jednak warto podkreślić, że odpowiedzi zdecydowanie na „nie” było tylko 5 %. Nie obserwuje się zdecydowanego wpływu czynnika struktury wiekowej i wykształcenia na wyniki kryterium oceny na pytanie drugie i trzecie. Wśród ankietowanych 5 % jest przekonanych, że infrastruktura nie wpływa na rozwój terenów wiejskich, natomiast więcej bo 9 % uważa, że nie przyczynia się także do rozwoju przedsiębiorczości. Można domniemywać, że w przekonaniu 9 % grupie odpowiedzi „nie” funkcjonuje pogląd, iż przedsiębiorczość można rozwinąć w ramach poszczególnych gospodarstw bez wsparcia zewnętrznych bodźców z kręgu infrastruktury. Obrazuje to nie docenianie sfery działań z zakresu marketingu i handlu, przecież tak uzależnionych od wielu składowych infrastruktury, w procesie rozwoju przedsiębiorczości nawet tak bardzo selektywnej, bez wykorzystania infrastruktury w zakresie kontaktu z rynkiem docelowym, trudno liczyć na powodzenie jakiegokolwiek przedsięwzięcia gospodarczego. Nasuwa to konieczność i celowość szerzenia wiedzy i prowadzenia szkoleń z zakresu zasad prowadzenia indywidualnej działalności gospodarczej. Bez uświadomienia i pozyskania akceptacji społeczeństwa lokalnego dla realizacji celów infrastruktury, wynikających ze strategii rozwoju, nie będzie możliwe 107 zwiększenie atrakcyjności oraz przyciągnięcie inwestorów, a także wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Informacja i komunikacja wewnątrz społeczności lokalnej jest nieodzowna, gdyż realizowanie planu strategii rozwoju bez udziału poszczególnych podmiotów gospodarczych lub nawet osób fizycznych jest mało skuteczne. Wnioski Infrastruktura to nerw organizmu jakim jest obszar wiejski, to wabik dla inwestorów lokalnych, krajowych, a przede wszystkim kapitału zagranicznego. Najbliższe nam terytorialnie przykłady to gmina Kobierzyce, czy też specjalne strefy wałbrzyskie, lub jelczańskie. To element konkurencyjności, którym można pozyskać nowe miejsca pracy poza rolnictwem, ograniczając równocześnie bezrobocie, spowodować wzrost dochodów ludności, podniesienie poziomu życia, a w końcowym etapie odnotować podwyższenie progu rozwoju społeczno-gospodarczego. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 108 W wyniku przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski: Wpływ wyposażenia infrastrukturalnego na poprawę warunków życia ludności wiejskiej jest bezsprzeczny, w ocenie 76 % badanej populacji. Ludność obszarów wiejskich prezentuje wysoki poziom świadomości znaczenia infrastruktury pod względem społeczno-gospodarczym. Istnieje jednak grupa wśród społeczności, w przedziale wiekowym powyżej 45 lat o odmiennym zapatrywaniu i braku wiary w szansę podniesienia poziomu życia i zwiększenia dochodów ludności w wynika oddziaływania czynnika infrastruktury, o czym świadczy łącznie 24% odpowiedzi „nie” i „nie wiem” na pytanie pierwsze. Wynika z tego konieczność podjęcia działań dla zmiany przekonań i mentalności będących następstwem wcześniejszych doświadczeń życiowych takich grup społeczeństwa. Konieczna jest konsolidacja miejscowej społeczności i propagowanie wtórnych następstw rozwoju infrastruktury, celem pozyskania grupy osób nie przekonanych i jeszcze niezdecydowanych dla realizacji programów infrastruktury w kierunku transformacji wsi. Istnieje ścisła korelacja pomiędzy poziomem przedsiębiorczości a stanem infrastruktury podnoszącej wartość inwestycyjną danego obszaru i wyzwalający aktywizację społeczeństwa i wzrost przedsiębiorczości obniżającej bezrobocie poprzez tworzenie alternatywnych miejsc pracy poza rolnictwem. Taką tendencję wskazują badania, w których przytłaczająca większość badanych (86 %) uważa, że na rozwój terenów wiejskich w decydującej mierze wpływa właśnie infrastruktura uzależniająca rozwój przedsiębiorczości od poziomu wyposażenia infrastrukturalnego. Tak duża akceptacja dla rozwoju infrastruktury, jaką wykazują badania, wiąże się z jej kreatywną funkcją w budowie wszechstronnego rozwoju regionu, obejmującą ochronę środowiska naturalnego i działania proekologiczne oraz zwiększanie atrakcyjności turystycznej i agroturystycznej a przy tym dziedzinę usług, a także szeroko pojętą reklamę i promocję regionu, aż po sferę kulturalnooświatową. Wykorzystując tak zdecydowaną akceptację społeczną, należy w sposób planowy rozwijać infrastrukturę do rozwiązywania problemów polskiej wsi, głównie bezrobocia i niezadowalających standardów życia oraz dla pobudzenia indywidualnej przedsiębiorczości będącej właściwym wektorem przemian gospodarczych. Poprzez planowy rozwój infrastruktury można stworzyć silniejsze więzy gospodarcze, przełamać barierę izolacji, włączyć się w ogólnoeuropejski nurt rozwoju i współpracy gospodarczej. Gminy powinny traktować jako podstawowy obowiązek politykę informacyjną kreowaną na dialog społeczny o celach jakie można uzyskać poprzez właściwie realizowane strategii rozwoju, gdzie kluczowe miejsce zajmuje infrastruktura. Takie ustawienie hierarchii spraw daje perspektywiczną gwarancję dla osiągania kolejnych poziomów rozwoju w wielu płaszczyznach od tej lokalnej, aż po europejską , a nawet światową. Literatura Dolata M., Lira J., 2004. Zróżnicowanie przestrzenne infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w Polsce w przekroju województw. Roczniki Naukowe, tom V, zeszyt 4, 181. Dziennik Ustaw 1996 nr 13. Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990 roku. Kłodziński M., Siekierski Cz., 1997. Planowanie strategiczne rozwoju obszarów wiejskich na poziomie gminy. Wieś i Rolnictwo, nr 3, 32. Kopeć B., 1983. Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych. Skrypt AR Wrocław, 166-199. Prozolin-Skowrońska B., Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995. Szot E., 2001. Co czeka polską wieś. Boss Rolnictwo nr 5, s. 21 Zientek -Varga J., 2004. Unijne fundusze – pokoleniowa pomoc dla wsi. Boss Rolnictwo nr 24, s. 8. Influence of outfit infrastructure on rural areas development – the case of Międzylesie commune Summary The level of infrastructural development plays an essencial role in the process multifunctional development of the rural areas and significantly effects the life standard of theinhabitants. The rural areas exert big disparity to individual elements of infrastructure in respect outfit. Very often in this outfit it’s related with fulfilling function of sociallyeconomic by data areas, as too influence on development of this function. It reserch it through in the 2004 year, of Międzylesie communite Key words: infrastructure, multifunctional development , village, Lower Silesia 109 MOŻLIWOŚCI AGROTURYSTYCZNEGO WYKORZYSTANIA OBSZARÓW O DUŻYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH NA PRZYKŁADZIE WYSPY BIELAWA Autorzy: Anna Stelmaszyk, Joanna Szydłowska Katedra Łąkarstwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie, 71-434 Szczecin, ul. Słowackiego 17 [email protected] Słowa kluczowe: Wyspa Bielawa, agroturystyka, walory przyrodnicze, obszary chronione, Drawski Park Krajobrazowy Wstęp Część zbiorowisk łąkowych i solniskowych, kompleksów źródliskowych oraz lasów łęgowych Pomorza Zachodniego powinna być objęta ochroną dostosowaną do rodzaju i stopnia zachowania ekosystemów. Drugim ważnym zagadnieniem jest wykorzystanie tych ciekawych przyrodniczo powierzchni w agroturystyce by ukazać znaczenie ochrony przyrody i racjonalnego gospodarowania zasobami przyrodniczymi. Warunkiem powodzenia rozwoju turystyki przyjaznej środowisku jest uprzednie rozpoznanie lokalnej przyrody i ustalenie ewentualnych barier ograniczających jej rozwój [l, 3, 5, 6, 7]. Celem niniejszej pracy jest analiza warunków rozwoju agroturystyki na wyspie Bielawa, położonej na obszarze Drawskiego Parku Krajobrazowego. Materiał i metody Temat opracowano w oparciu o materiały źródłowe, własne obserwacje i badania terenowe. Analizy szaty roślinnej na użytkach zielonych dokonano metodą marszrutową w terminie zbioru pierwszego pokosu, na jej podstawie wytypowano reprezentatywne płaty roślinne i szacunkowo określono udział poszczególnych gatunków, na tej podstawie ustalono typy florystyczne. Analiza walorów przyrodniczych i produkcyjnych Wyspy Bielawa oraz charakter okolicy pozwoliły sprecyzować uwarunkowania rozwoju agroturystyki na tym specyficznym obszarze. Wyniki Lokalizacja analizowanego obszaru Wyspa Bielawa, o powierzchni 79,5 ha, położona na jeziorze Drawsko, znajduje się około 1500 m od brzegu lądu, należącego administracyjnie do miasta i gminy Czaplinek. Wyspę z lądem łączy droga wodna. Komunikację zapewnia stateczek 110 spacerowy, którym podróż trwa około 45 minut. Pod względem fizycznogeograficznym północna część gminy Czaplinek należy do Pojezierza Drawskiego, zaś południowa należy do Równiny Drawskiej. W centralnej części Pojezierza utworzony został w roku 1979 Drawski Park Krajobrazowy (DPK). Na jego terenie znajduje się ponad 250 pomników przyrody oraz 5 rezerwatów przyrody [20]. Dubel (2002) zalicza DPK do parków atrakcyjnych dla turystyki, w tym dla agroturystyki. Uwarunkowania przyrodniczo-rolnicze Na Wyspie Bielawa, ze względu na jej niżowe położenie, dominują użytki zielone, usytuowane w jej środkowej części. Przeważają tu grunty słabe - gleby mineralne, klasy V i VI. Tereny te były do niedawna wykorzystywane rolniczo. Obecnie tylko nieliczne powierzchnie gruntów są wykorzystywane do celów produkcyjnych. Część zewnętrzną Wyspy, graniczącą z jeziorem, porasta las z dominacją olszy czarnej, brzozy brodawkowatej i jesionu wyniosłego. Runo tworzy roślinność zielna, głównie pokrzywa zwyczajna, glistnik jaskółcze ziele i inne. Po zaprzestaniu rolniczego użytkowania Wyspy, las powoli wkracza na jej środkową część. Analizy szaty roślinnej użytków zielonych, położonych na terenie nizinnym wskazują, że dominują tu zbiorowiska typu: mietlicy pospolitej i mietlicy psiej. Zajmują one około 30% ogólnej powierzchni użytków zielonych. Pozostałe zbiorowiska kupkówki pospolitej, życicy trwałej i wiechliny łąkowej porastają znacznie mniejsze powierzchnie, np.: zbiorowisko typu kupkówki pospolitej zajmuje około 5% ogólnej powierzchni (rys.1). Użytki zielone mogą pełnić różne funkcje: powierzchnie porośnięte zbiorowiskami kupkówki pospolitej, życicy trwałej i wiechliny łąkowej mogą być wykaszane na pasze, a murawy kserotermiczne wykorzystywane jako obiekty przyrodnicze. Wszystkie zbiorowiska pełnią funkcję ekologiczną, m.in. chronią torf przed zmurszeniem lub, na wzniesieniach, przed erozją. Krajobraz całego Drawskiego Parku Krajobrazowego obfituje w jeziora co sprzyja występowaniu zbiorowisk roślinnych związanych z wodami, ich strefami przybrzeżnymi oraz zbiorowisk mszarnych, turzycowiskowych i torfowiskowych, szczególnie torfowisk wysokich. Czwarta część powierzchni Parku porośnięta jest lasami. Na wzniesieniach terenowych ukształtowały murawy kserotermiczne. Znajduje się tu wiele obiektów objętych szczególną ochroną rezerwaty „Jezioro Prosino", „Dolina Pięciu Jezior", „Zielone Bagna" i inne [2]. 111 lasy Zbiorowiska trawiaste typu: 1 - mietlicy pospolitej 2 - mietlicy psiej 3 - kupkówki pospolitej 4 - życicy trwałej murawy 5 - wiechliny łąkowej kserotermiczne 5 1 grunty orne 4 2 budynki użytki zielone 3 lasy Rys.1. Warunki przyrodniczo-rolnicze na Wyspie Bielawa Duże zróżnicowanie siedliskowe DPK znajduje również odbicie w bogactwie lokalnej fauny. Wody Parku zasiedla 36 gatunków ryb: sielawa, sieja, leszcz, stynka, szczupak, miętus i inne. Na jego terenie stwierdzono występowanie 12 gatunków płazów m. in.: traszkę zwyczajną, kumaka nizinnego, ropuchy, 5 gatunków żab, oraz wiele gatunków gadów (jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny), ptaków (orlik krzykliwy, bocian czarny, błotniak stawowy, łabędź niemy, perkoz dwuczuby i inne) i ssaków (bóbr, piżmak, nietoperze, jenot, borsuk, gronostaj, łasica, jeleń i inne) [2]. Walory rekreacyjno-turyst yczne W yspy Bielawa i okolicy Wyspa Bielawa jest piątą, co do wielkości wyspą śródlądową w Polsce. Położona jest w środkowej części DPK, na popularnym szlaku kajakowym rzeki Drawy im. Księdza Kardynała Karola Wojtyły. Wyspę Bielawę można poznać wędrując wytyczoną ścieżką przyrodniczą „Wyspa Bielawa". Istnieją tu stanowiska do obserwacji płazów, ptaków i ssaków [2]. Na ścieżce wyznaczonych jest 8 przystanków, uwzględniających specyfikę przyrodniczą (rys.2). 112 lasy 4 5 3 8 Jezioro Drawsko 6 murawy kserotermiczne 2 grunty orne 7 Przystanki i obiekty do obserwacji: 1 - pomnik przyrody 2 - ptaki wodne 3 - wieża obserwacyjna 4 - las 5 - ptaki leśne 6 - płazy wyspy Bielawa 7 - wyspa kormoranów 8 - murawy ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA użytki zielone 1 budynki lasy Rys. 2. Lokalizacja ścieżki przyrodniczej Bardzo ciekawe są spotykane w wielu okolicznych wsiach folwarki, np.: folwarki Brysno, Kocury, Uraz i inne. Zlokalizowane przy dworach założenia parkowe posiadają interesujące formy kompozycyjne i cenny starodrzew [2]. Wnioski W Parku Krajobrazowym obowiązują pewne kryteria ochronne, dotyczące m.in.: lokalizacji nowych obiektów mogących negatywnie oddziaływać na środowisko, dokonywania zmian stosunków wodnych, jeśli służą innym celom niż ochronie przyrody i zrównoważeniu wykorzystania użytków rolnych i leśnych oraz gospodarki rybackiej, likwidowania zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, wydobywania skał, minerałów, torfów oraz niszczenia gleby, roślin i zwierząt oraz całego ekosystemu, itd.[8] Kierunki rozwoju agroturystyki na Wyspie Bielawa powinny uwzględniać: wysoką atrakcyjność przyrodniczą terenu, walory Drawskiego Parku Krajobrazowego, bliskość do ośrodków miejskich, małe walory produkcyjne gleb Wyspy, ubogą infrastrukturę na Wyspie. Organizacja agroturystyki na Wyspie Bielawa wymaga: wydzielenia obszarów produkcyjnych, opracowania koncepcji infrastruktury na terenach pozaprodukcyjnych, z uwzględnieniem pól namiotowych oraz lekkiej bazy noclegowej, opracowania koncepcji agroturystycznego wykorzystania walorów Wyspy Bielawy, określenia form promocji agroturystyki. 113 Mając na uwadze specyfikę agroturystyczną Wyspy, promocja agroturystyki powinna uwypuklać walory przyrodnicze i atrakcje turystyczne, natomiast mniej akcentować możliwości korzystania z bazy gospodarstwa rolniczego. Literatura Baranowska-Janota M., Korzeniak G. 1991, Zasady turystycznego użytkowania i ochrony parków krajobrazowych. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Kraków, 1-72. Drawieński Park Krajobrazowy- Mapa Wyd. Dyrekcji Drawieńskiego i Ińskiego Parku Krajobrazowego. Dubel K. 2000, Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok, 1-60. Dubel K. 2002, Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania rozwoju agroturystyka W: Agroturystyka w teorii i praktyce (red. Młynarczyk K., Mark M.), Wyd. UWM Olsztyn, 139-146. Dziedzic E. 1998, Uwarunkowania polityki zrównoważonego rozwoju w zakresie agro turystyki. Mat. VI Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego w Lubniewicach. CD i EwR, Kraków, 15-20. Iwaniuk H. 1998. Turystyka stymulatorem, ekorozwojem na obszarach przyrodniczo cennych. W: Sterowanie ekorozwojem red. Poskrobko B, t. III, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok, 147-159. Raszka B. 1998, Rozwój turystyki w gminach parków krajobrazowych, W: Agroturystyka inaczej (red. Raszka B., Sikora J.), Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań, 73-81. Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U.Nr 92, poz. 880) Possibilities of using areas of great natural Valours for agroturism by way of Bielawa island example Summary Results of this studies enable to Distinguish areas of various habitats, which would be suitable for extensive touristic, upon staked-out paths, places for permanent lodging and rural life attractions. The main condition, which limits the use of protected areas for agrotouristic purposes, is the acknowledgement of the fact that tourism is subordinate to natural and its demands. Key words: Bielawa Island, agrotourism, natural valours, natural reserves, Drawski Natural Park 114 PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE I FIZYKOCHEMICZNE GLEB ALUWIALNYCH WYBRANYCH RZEK W REJONIE PRZEMYŚLA Autorzy: Piotr Szal, Marcin Wroński Opiekun: Dr inż. Jan Gąsior Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Agroekologii ul. Ćwiklińskiej 2, 35-061 Rzeszów Wstęp Nasilenie procesów erozji rzecznej zależy od obciążenia hydraulicznego, spadku dna i wiąże się z rodzajem podłoża. W górnym odcinku rzeki przeważają procesy erozji bocznej i dennej przy nietrwałej akumulacji wyłącznie materiału szkieletowego. W środkowym odcinku biegu rzeki występuje równowaga erozji i akumulacji materiału, zaś w dolnym odcinku przeważają procesy osadzania najdrobniejszych frakcji osadów. Zdeponowany materiał stanowi skałę macierzystą, z której czasem wytwarza się gleba. Jej właściwości i przydatność rolnicza zależy od warunków fizjograficznych, a ponadto od specyficznych cech zakumulowanego materiału. Celem podjętych badań było określenie właściwości osadów aluwialnych trzech wybranych rzek : Wiar, Wisznia i Szkło, oraz gleb wytworzonych w ich dolinach pod względem fizycznym i chemicznym. Materiał i metodyka Rzeka Wiar przepływa zarówno przez teren Polski, jak i Ukrainy. Jest prawym dopływem Sanu o długości 70,4 km, w tym na terenie Ukrainy 11,3 km. Powierzchnia dorzecza wynosi 798,2 km², w tym na terenie Ukrainy 299,6 km². Wypływa ona z Gór Sanocko – Turczańskich poniżej najniższego szczytu w paśmie Chwaniów, na południowy zachód od przełęczy, przez którą przechodzi europejski dział wód między zlewiskami morza Czarnego i Bałtyckiego. Przepływa przez Pogórze Przemyskie, Płaskowyż Chyrowski, gdzie wpływa na teren Ukrainy i po 11,3 km powraca na teren Polski. Uchodzi do Sanu na obszarze Pradoliny Podkarpackiej, na wschód od Przemyśla. Średni przepływ w dolnym biegu wynosi średnio 5,6 m³/s . Rzeka Wisznia bierze swój początek na terenie Ukrainy. Wypływa z terenu wyżynnego jakim jest Roztocze w miejscowości Wiszenka, następnie przepływa przez teren Polski (Płaskowyż Tarnogrodzki i Pradolinę Podkarpacką), uchodząc powyżej Radymna . Długość jej wynosi 98 km, w tym w Polsce 115 14,5 km . Powierzchnia dorzecza stanowi 1228 km ², co w Polsce stanowi 167 km². Średni przepływ w pobliżu ujścia wynosi 7,7 m³ /s. Rzeka Szkło podobnie jak Wiar i Wisznia stanowi prawobrzeżny dopływ Sanu, o długości całkowitej 70 km . W Polsce znajduje się jej ( około 33,5 km). Wypływa z terenu Ukrainy na Roztoczu , w odległości 40 km na wschód od granicy. Powierzchnia dorzecza stanowi 863 km ². Średni jej przepływ w pobliżu ujścia wynosi 0,5 m³ /s. Rzeki Wisznia i Szkło przepływając przez Roztocze przecinają pasmo wzniesień odpowiadających płaskiej antyklinie warstw kredowych, z pozostałościami osadów morskiego i górnego miocenu, a w części zachodniej z pokrywą lessową, która jest w pewnym stopniu przedłużeniem Wzniesień Urzędowskich na Wyżynie Lubelskiej, oddzielonym wyraźnym stopniem terenowym. Roztocze otrzymuje 700 mm). Jest ok. a dorzeczem więcej działem opadów wodnym niż między tereny przyległe (rocznie dorzeczem dolnego Sanu górnego Bugu, przy czym obfite źródła zasilają dopływy rzek: Tanew, Lubaczówka, Szkło i Wisznia. Wał Roztocza znajduje się na wschodniej rubieży zasięgów geobotanicznej buka, jodły, modrzewia strefy lasów mieszanych i i świerka, na ważnej leśno – stepowej z granicy dąbrowami świetlistymi. Płaskowyż Tarnogrodzki jest zbudowany z iłów mioceńskich , na których zalegają gliny i piaski czwartorzędowe przykryte lessem, w związku z tym gleby są na ogół urodzajne i region ma przeważnie charakter rolniczy. Pradolina Podkapacka w obrębie woj. Podkarpackiego oddziela północną równinną część od południowej podgórskiej i ma szerokość od kilku do kilkunastu kilometrów. W jej zboczach występuje kilka stopni tarasowych. Na tarasach znajdują się żwiry tatrzańskie, co pozwala przypuszczać, że odpływały tędy wody w czasie recesji zlodowaceń, a południowy wschód. Dna dolin rzecznych wypełniają osady późnoglacjalne holoceńskie o miąższości do 10 m. W dolinie 2 profile Wiaru, w miejscowości Sielec w okolicy Przemyśla glebowe. Jeden z nich zalewowym (nie użytkowany rolniczo umiejscowiony był na odsłonięto młodym teren trawiasty), w odległości tarasie 5 metrów od współczesnego koryta rzeki i 4 metrów powyżej lustra wody. Drugi znajdował się na starym tarasie (ściernisko po pszenicy) , w odległości 50 metrów od koryta rzeki i 8 metrów powyżej lustra wody. 116 W dolinie rzecznej Wiszni, w miejscowości Zagrebla koło Kalnikowa odsłonięto 3 profile glebowe. Jeden w odległości 50 metrów od koryta rzeki (nie użytkowana rolniczo łąka), drugi 400 metrów (pole orne) i trzeci 900 metrów (pole orne), na wysokości odpowiednio 4, 7, 15 metrów powyżej współczesnego lustra wody. Na terenie doliny rzeki Szkło, w miejscowości Czaplaki koło Budzynia odsłonięto 3 profile glebowe. Zlokalizowane były na : młodym tarasie zalewowym (teren nie użytkowany rolniczo, porośniętym typową dla młodych mad zalewowych roślinnością trawiastą i krzaczastą) w odległości 6 metrów od koryta rzeki, drugi 40 metrów (na polu ornym), trzeci 200 metrów (pole orne). Ich wysokość od współczesnego lustra wody wynosiła odpowiednio 3, 8 i 10 metrów. Na tych przekrojach dolin pobrano również próby świeżych osadów dennych. W terenie opisano ich budowę morfologiczną profili glebowych i pobrano łącznie 34 próbki do badań laboratoryjnych z poszczególnych poziomów genetycznych. Na pozyskanym materiale glebowym wykonano następujące oznaczenia laboratoryjne : - skład granulometryczny metodą Casagrande w modyfikacji Prószyńskiego, - pH potencjometrycznie w roztworach H2O i KCl, - kwasowość hydrolityczną i sumę zasad wymiennych metodą Kappena, - węgiel organiczny metodą Tiurina, - pojemność sorpcyjną. A ponadto obliczono stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego gleby kationami zasadowymi. Wyniki i ich dyskusja W omawianym przekroju Wiaru dominują utwory pyłowe, jedynie w poziomie W2 (prof. 1) występuje glina średnia. W pobranym zaś świeżym aluwium występuje piasek gliniasty lekki (tab. 1). Odczyn tej gleby jest silnie zasadowy w całym przekroju. Ze względu (sięgającą niewiele powyżej 1 %) w na średnią zawartość próchnicy profilu I i w warstwie Ap (prof. II) i cechy morfologiczne, mogą być one zaliczane do mad brunatnych. Stwierdzono jednak dość znaczną zawartość węglanu wapnia (około 9 %) w całym profilu I i świeżym aluwium. Na starym tarasie akumulacyjnym (prof. II) udział węglanów sięgał 2,4 - 5,0 % CaCO3. 117 Przekrój poprzeczny Wiszni charakteryzuje się odmiennym od poprzedniego składem granulometrycznym. W profilu I występują utwory pyłowe, w drugim zaś piaski gliniaste, zaś w III – piaski luźne. Jedynie w świeżym aluwium rzeki Wisznia w profilu I w warstwie W2 i W3 stwierdzono silnie rdzawo – czerwoną barwę, z widocznym charakterystycznym dla mad zalewowych oglejeniem, a w pozostałych warstwach tego profilu dominuje piasek gliniasty lekki. Jego odczyn nie odbiega zasadniczo od odczynu gleby rzeki Wiar. Jednak w pierwszym profilu glebowym (łącznie ze świeżym materiałem aluwialnym) przyjmuje odczyn typowo zasadowy. Odmiennie przedstawiają się kolejne profile glebowe (II i III). Odczyn profilu II jest obojętny, a prof. III wykazuje właściwości kwaśne. Tab. 1. Skład granulometryczny gleby w poszczególnych poziomach genetycznych świeżego aluwium Dorzecze WIAR Profil / warstwa i wysokość n.p.m. świeże aluwium 30 cm prof. I 4 m n.p.m. prof. II 8 m n.p.m. WISZNIA świeże aluwium 40 cm prof. I 4 m n.,p.m. prof. II 7 m n.p.m. prof. III 15 m n.p.m. Poziom genetyczny Miąższość / warstwa W1 W2 W3 Ap B C 0 – 25 25 – 80 80 – 110 0 – 20 20 – 45 45 – 100 64 31 20 15 18 19 16 25 44 39 47 48 51 53 11 25 41 38 43 30 31 A W1 W2 W3 Ap Ap1 C1 C2G Ap B B/C C 0–6 6 – 71 71 – 94 94 – 120 0 – 25 25 – 39 39 – 59 59 – 90 0 – 15 15 – 20 20 – 35 35 – 85 55 27 30 14 85 52 56 69 57 66 72 68 62 30 55 50 51 10 33 24 18 21 29 23 29 27 15 18 20 35 5 15 20 13 22 5 5 3 11 A W1 W2 W3 W4 Ap Ap1 C1 C2G Ap B B/C C 0 – 10 10 – 35 35 – 50 50 – 65 65 – 100 0 – 20 20 – 30 30 – 50 50 – 100 0 – 20 20 – 50 50 – 65 65 - 100 84 49 70 90 72 81 28 24 47 16 55 53 64 6 14 10 20 6 17 15 30 37 28 27 27 34 30 15 2 11 10 4 11 4 42 39 25 57 18 13 6 79 SZKŁO świeże aluwium 20 cm prof. I 3 m n.p.m. prof. II 6 m n.p.m. prof. III 10 m n.p.m. 118 % udział frakcji 1 - 0,1 mm 0,1-0,02 < 0,02 mm mm Tab. 2 .Fizykochemiczne właściwości gleb i świeżego aluwium w obrębie dolin rzecznych Rzeka Nr profilu I WIAR II I WISZNIA II III I SZKŁO II III Poziom genetyczny/ warstwa św. aluwium W1 W2 W3 Ap B C św. aluwium A W1 W2 W3 Ap B C1 C2G Próchnica % Ap B B/C C św. aluwium A W1 W2 W3 W4 Ap B C1 C2 Ap B B/C C 0,86 0,17 0,02 0,11 0,60 2,13 0,84 0,31 0,60 0,08 2,40 1,99 0,56 0,76 0 ,99 0,64 0,46 0,56 1,10 1,13 1,89 1,39 1,83 0,97 0,34 1,86 1,16 1,51 1,12 0,16 2,47 1,03 0,19 0,17 Zawartość CaCO3 w% 10,88 8,47 9,21 9,76 2,41 4,03 5,0 3,17 2,93 3,77 4,84 2,58 0,54 0,04 0,51 0,21 0,29 - Kwasowość wymienna pH KCl 7,64 7,47 7,30 7,31 7,27 7,31 7,43 7,55 7,36 7,41 7,33 8,05 5,92 6,13 6,32 6,18 H2O 7,75 7,75 7,67 7,81 7,62 7,86 8,08 7,6 7,57 7,72 7,94 8,14 6,57 6,89 7,15 7,41 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 4,03 4,18 4,68 5,44 7,48 6,78 7,38 7,52 7,27 7,48 5,02 5,30 5,41 5,25 4,45 5,13 5,55 5,12 5,47 5,82 6,20 6,63 7,54 7,17 7,55 7,64 7,47 7,66 6,21 6,57 6,68 6,65 5,68 6,28 6,45 6, 85 0,70 0,61 0,18 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,09 0,26 0,09 0,09 0,09 Kwasowość S hydrolityczna mg R/100 g gleby 0,15 n.o. 0,75 n.o. 1,13 n.o. 0,75 n.o. 0,60 n.o. 0,30 n.o. 0,23 n.o. 0,30 n.o. 0,38 n.o. 0,38 n.o. 0,30 n.o. 0,15 n.o. 1,88 17,60 0,90 12,60 0,45 6,30 0,53 9,70 2,85 1,65 1,13 0,98 0,53 0,75 0,30 0,38 0,38 0,23 3,23 2,48 1,65 1,95 2,78 1,20 0,68 1,43 2,50 2,30 2,60 6,50 16,70 21,50 16,50 22,20 14,40 11,00 21,10 21,90 15,00 23,10 3,90 3,60 2,50 21,10 T V % 19,48 13,50 6,75 10,23 90,35 93,33 93,33 94,82 5,35 3,95 3,73 7,48 17,23 22,25 16,80 22,58 14,78 11,23 24,33 24,38 16,65 25,05 6,68 4,80 3,18 22,63 46,73 58,23 69,71 86,90 96,92 96,63 98,21 98,31 97,43 97,95 86,72 89,83 90,09 92,22 58,38 75,00 78,62 93,24 119 Skład granulometryczny gleb rzeki Szkło reprezentowanych przez mady właściwe brunatne z charakterystycznym warstwowaniem się jest zbliżony do pozostałych rzek. Profil nr 1 wraz ze świeżym aluwium jest reprezentowany przez typowe piaski rzeczne. Zaobserwowano tu wysoką ogólną zasadowość, która w drugim i trzecim profilu obniża się do odczynu obojętnego. Mada z profilu drugiego przyjmuje właściwości gliny, zaś z trzeciego jest piaskiem, z wyłączeniem ostatniej warstwy C, którą ze względu na wysoki sięgający 79 % udział części spławialnych, zaliczymy do iłu. Generalnie mówiąc mady trzech badanych rzek, pod względem właściwości fizycznych i fizykochemicznych charakteryzują się niską kwasowością hydrolityczną jak i wymienną. Wytworzone są z różnorodnych osadów aluwialnych, co wiąże się z faktem, że wymienione rzeki płyną przez bardzo zróżnicowane tereny, niosąc charakterystyczny dla nich materiał osadowy. Wnioski 1. Mady w dolinach rzecznych Wiaru, Wiszni i Szkła generalnie charakteryzują się odczynem zasadowym. 2. Mady młodych tarasów zalewowych należą do mad właściwych, zaś starych tarasów akumulacyjnych do mad brunatnych. 3. Mady trzech badanych rzek charakteryzują się stałą niską kwasowością wymienną i hydrolityczną za wyjątkiem niewielkich odstępstw w profilu III Wiszni (odsłoniętego 15 metrów nad poziomem rzeki). 4. Mady z terenów użytkowanych rolniczo są zasobniejsze w próchnicę niż gleby pozostałych profilów. 5. Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego młodych mad zalewowych kationami o charakterze zasadowym jest wyższy niż w pozostałych profilach badanych rzek. Literatura Niedźwiedzki J., Spostrzeżenia geologiczne w okolicy Przemyśla. Kosmos T.1. Lwów 1876. Klimaszewski M. Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym. Spraw. Wrocł. TN. Wrocław 1949. Krzanowski S. Wpływ retencji zbiornikowej na wybrane elementy środowiska ze szczególnym uwzględnieniem zmian reżymu przepływów w rzece poniżej zbiornika (na przykładzie dorzecza Sanu). Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej, Zeszyt 259. Kraków 2000. 120 Książkiewicz M. Budowa geologiczna Polski. T.IV. Tektonika cz. 3. Karpaty. Inst. Geol. Warszawa 1972. Starkel L., Last Glacial and Holocene Fluwial Chronology in the Carpatian Valleys. Stud. Geomorph. Carpatho-Balc. v. 11. Kraków 1977. Watycha L., Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Rybotycz. Biul. Inst. Geol. Warszawa 1964. Wykształcenie młodoczwartorzędowych aluwiów rzek karpackich i ich znaczenie surowcowe. Materiały Terenowej Konferencji Naukowej. Kraków 1976. 121 WPŁYW DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ NA ZAWARTOŚĆ ZWIĄZKÓW AZOTU W WODACH STUDZIENNYCH Autor: mgr inż. Joanna Struk-Sokołowsk, Elzbieta Żebranowicz Politechnika Białostocka Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Katedra Badań Technologicznych 15-351 Białystok, ul. Wiejska 45A e-mail: [email protected] słowa kluczowe: woda, zanieczyszczenia rolnicze, związki azotu Wstęp Na obecnym etapie rozwoju rolnictwa głównym zagrożeniem środowiska jest produkcja zwierzęca skupiona w obrębie zagrody. Zagroda jest więc pośrednim źródłem zanieczyszczenia wody. Głównym zagrożeniem jest emisja amoniaku. Typowe źródło zanieczyszczeń obszarowych jakim jest produkcja polowa, stwarza zagrożenie zanieczyszczenia azotanami wód podziemnych. Stan budynków inwentarskich, stosowane technologie produkcji rolnej i wiedza rolników w większości gospodarstw są przyczyną słabej jakości wód studziennych: - głównym źródłem zanieczyszczenia wody przez gospodarstwa rolne jest brak w ponad 95% zagród odpowiednich budowli do składowania stałych i płynnych odchodów zwierzęcych - sposoby i terminy stosowania odchodów zwierzęcych jako nawozów w większości przypadków nie odpowiadają standardom Unii Europejskiej i przyczyniają się do zanieczyszczania wody związkami azotu - stosowanie nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego stanowi większe zagrożenie dla jakości wód niż stosowanie nawozów mineralnych, tym bardziej, że stosuje się ich niewielkie dawki w gospodarstwach małych - mała efektywność produkcji zwierzęcej powoduje, iż zwierzęta wykorzystują tylko około 15% azotu i fosforu w paszy - koncentracja obszarowa produkcji warzywniczej i sadowniczej na niektórych terenach - stosowanie nadmiernych ilości nawozów mineralnych w niektórych gospodarstwach o dużej produkcji rynkowej Największe znaczenie w zanieczyszczaniu wody związkami azotu ma wymywanie do wód podziemnych i spływ powierzchniowy. Do wód powierzchniowych związki azotu trafiają w wyniku spływu powierzchniowego oraz erozji wodnej i wietrznej. Ze spływem powierzchniowym przemieszczane są rozpuszczalne formy azotu i fosforu, oraz 122 unoszony jest lekki, pływający materiał organiczny: resztki roślinne, nawozy organiczne itp. Najbardziej niebezpieczny dla jakości wody jest spływ z powierzchni podwórzy i wybiegów dla zwierząt, skąd często unoszone są odchody zwierzęce nie tylko wzbogacone w azot i fosfor, lecz zawierające także olbrzymią ilość bakterii kałowych. Podobne zanieczyszczenia unosi spływ powierzchniowy z użytków ornych, na które zastosowano nawozy organiczne i nie wymieszano ich z glebą. Można sądzić, iż obserwowane zanieczyszczenie wód powierzchniowych bakteriami bardzo często ma swoje źródło w spływie powstającym w gospodarstwie rolnym. Erozja wodna i wietrzna przemieszczają najdrobniejszy materiał gleby wzbogacony w materię organiczną oraz azot i fosfor, czasem także bakterie kałowe. Erozja powoduje także zanieczyszczenie wody zawiesiną z gleby. Zanieczyszczenie wody gruntowej zależy od głębokości jej poboru, dlatego liczba zanieczyszczonych (stężenie azotanów przekraczające dopuszczalne) studni kopanych (kręgowych) jest większa niż liczba zanieczyszczonych studni wierconych. Azotany przemieszczają się w głąb gruntu z szybkością około jednego metra na rok. Głębsze warstwy wody gruntowej mogą więc być zanieczyszczone azotanami dopiero po pewnym czasie, ale zanieczyszczenie głębszych wód jest trwałe przez dziesiątki lat. Woda podziemna może być zanieczyszczona w sposób bezpośredni lub pośredni. Zanieczyszczenie bezpośrednie ma miejsce w studniach o złym stanie technicznym, w nieprawidłowo wykonanych odwiertach. Przy czym najczęściej obserwowanymi nieprawidłowościami w stanie technicznym studni są: nieszczelna cembrowina, brak pokrywy i należytej obudowy chroniącej przed zanieczyszczeniami oraz brak stałego naczynia czerpalnego. [Bombik i in. 1993]. Autor ten uważa, że najkorzystniej układają się warunki higieniczne, gdy studnie zaopatrzone są w urządzenia do czerpania wody nie wymagające otwierania zewnętrznej obudowy. Pobieranie wody powinno odbywać się za pomocą pompy lub kołowrotu z wiadrem przymocowanym na stałe i automatycznie wywracanym. Zanieczyszczenia pośrednie wprowadzane są do gruntu, a następnie drogą infiltracji przenikają do wód naturalnych. Źródłem tego typu zanieczyszczeń może być produkcja odchodów, nawożenie, opylanie, ścieki bytowo -gospodarcze, źle składowane odpady, wysokie dawki nawozów. Poważnym źródłem zanieczyszczenia wód gruntowych jest produkcja zwierzęca, a głównie ilość produkowanych odchodów, a także ich składowanie w postaci obornika, gnojówki i gnojowicy. Zagrożenia z tym związane wynikają z dużej zawartości w tych odchodach zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych. Są to substancje chemicznie czynne, w tym końcowe produkty trawienia, a także 123 produkty rozkładu substancji organicznych, metabolitów, zanieczyszczenia biologiczne, w tym drobnoustroje chorobotwórcze [Sikorski M. 1997]. Sapek [Sapek A. 1996] podaje, że w ponad 95% zagród brak jest odpowiednich budowli do składowania stałych i płynnych odchodów zwierzęcych. Obornik w wielu przypadkach składowany jest na gruncie, często dobrze przepuszczalnym. Woda gnojowa wsiąka do gruntu lub spływa do najbliższego cieku. Zbierana gnojówka jest na ogół składowana w nieszczelnych i o małej pojemności zbiornikach, co również sprzyja zanieczyszczeniu wody. Ilość nieorganicznych związków azotowych gromadząca się w profilu gruntu pod lub obok pryzmy obornika, przekracza niekiedy 300 mg N/dm3 gruntu - w powierzchniowych warstwach gruntu gromadzi się forma amonowa, głębiej azotanowa. Zagrożenie dla środowiska ze strony nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego wynika głównie z powodu strat azotu, który zanieczyszcza wody gruntowe w studniach, jeziorach itp. [Pietrzak S.1997]. Skutki zanieczyszczenia wód Wiele badań wskazuje, że jakość wód w wiejskich studniach przydomowych budzi liczne zastrzeżenia. Mineralne formy azotu, a szczególnie azotany (III), azot amonowy oraz azotany (V) należą do związków, których nadmiar w środowisku wodnym jest szczególnie szkodliwy [Koc i in. 1996]. Obecność dużych ilości azotu amonowego w wodzie utrudnia jej uzdatnianie, gdyż podczas chlorowania wody amoniak łączy się z chlorem zwiększając jego zużycie. Toksyczność poszczególnych form azotu amonowego nie jest jednakowa. Bardziej szkodliwy dla organizmów jest niezdysocjowany amoniak, którego zawartość wzrasta w miarę postępującego zakwaszania wód. Obecność amoniaku w wodzie zwiększa korozję wód wodociągowych [Dojlido J. 1987]. Stwierdzono również, że na terenach gdzie poziom azotu amonowego przekraczał normę 0,5 mgN-NH4/l nasilało się występowanie próchnicy zębów u dzieci [Bombik T. 1989]. Azotany w wodach pitnych to zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz niebezpieczeństwo eutrofizacji wód [Kołodziej M. 1995]. Od 1973 roku obowiązuje ustalony przez WHO poziom dopuszczalnego dziennego pobrania azotanów wynoszący 5 mg/kg ciężaru ciała, co stanowi 300 mg dziennie dla osoby dorosłej ważącej 60 kg. Przyjmuje się, że taka ilość pobierana przez cały okres życia nie stanowi zagrożenia dla zdrowia człowieka. W organizmie człowieka azotany (V) łatwo mogą ulec redukcji do azotanów (III) przy udziale mikroorganizmów przewodu pokarmowego, głównie jamy ustnej. Powstałe azotany (III) przedostają się do krwi i wiążą hemoglobinę, tworząc 124 methemoglobinę. W związku z tym występuje niedotlenienie organizmu, co w przypadku pobrania nadmiernych ilości N-NO3 może być przyczyną ostrego zatrucia organizmu, doprowadzając nawet do śmierci. Zanieczyszczenie azotanami (V) jest niebezpieczne głównie dla dzieci do ósmego miesiąca życia, gdyż enzymatyczne przejście powstałej pod wpływem azotanów (V) methemoglobiny w hemoglobinę jest bardzo słabe [Sapek A. 1998]. Poza tym w treści żołądka pokarmowego azotany (V) mogą ulec redukcji do azotanów (III), a te z kolei reagować z aminami dwurzędowymi, tworząc nitrozoaminy (związki o działaniu karcynogennym) [Sapek A.1996b]. Na ponad normatywne stężenie N-NO3 również są wrażliwe zwierzęta domowe, które wykazują większe od ludzi zapotrzebowanie na wodę (krowa wypija 20-40 l wody dziennie) [Hus S. 1995]. Znane są zatrucia bydła wodą ze studzien, w pobliżu których składowano nawozy [Cambell i in. 1954], bądź śmiertelne zatrucie siedmiu źrebiąt pijących wodę z kałuż i sadzawki, do których w czasie ulewnego deszczu spłynęły nawozy azotowe z magazynu i pola. [Żmudzki i Czarnowski 1972]. Zdaniem Husa [Hus S.1995] najbardziej wrażliwe na jakość wody są konie, następnie trzoda chlewna i owce. Materiały i metody Badanie jakości wód studziennych wykonano w roku 2000 w dwóch wsiach województwa podlaskiego. Analizowane studnie zlokalizowane były we wsiach Puchły (13 studni) i Soce (12 studni), położonych w gminie Narew, charakteryzujących się niskim poziomem produkcji rolnej i słabą infrastrukturą. W pobranych próbach wody studziennej wykonano oznaczenia: - odczyn wód – potencjometrycznie, - zawartość azotu amonowego [NH4+] – elektrodą jonoselektywną, - zawartość azotu azotanowego [NO3-] - elektrodą jonoselektywną. Wody oceniono według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku dla wód podziemnych. Tab. 1. Zawartość badanych związków w badanych próbkach pH NH4+ NO3- pH NH4+ NO3- 1 2 3 4 5 6 7,70 10,2 7,70 7,37 21,3 87,5 7,65 61,9 55,2 7,77 22,0 25,4 7,75 2,80 0,01 7,55 19,2 30,8 1 2 3 4 5 6 7,85 33,2 66,8 7,63 40,9 51,1 7,28 8,0 91,0 7,84 39,5 137,9 7,14 6,60 37,8 7,37 8,0 52,5 wieś Soce 8 9 mg/l 7,82 7,64 7,73 25,9 26,3 22,7 35,7 49,0 38,5 wieś Puchły 7 8 9 mg/l 7,90 7,25 7,92 12,3 0,35 4,50 10,1 43,4 20,3 7 10 11 12 13 min. max. 7,55 1,70 31,5 7,30 36,7 28,0 7,46 12,9 105 7,70 0,35 14,0 7,30 0,35 0,01 7,82 61,9 105 10 11 12 - min. max. 7,33 8,70 63,0 7,30 37,1 59,1 7,70 3,20 13,3 - 7,14 0,35 10,1 7,92 40,9 137,9 125 Wyniki i dyskusja Analizowane wody charakteryzowały się prawidłowym odczynem. Najniższy odczyn to 7,14 w wodzie z miejscowości Puchły, najwyższy to 7,92 także w wodzie z tej miejscowości. Pod względem odczynu badane wody są zgodne z normą dla klasy I wód podziemnych. Zawartość jonów amonowych w jedenastu próbkach pobranych we wsi Soce była wysoka. Tylko dwie studnie zawierały ilość mniejszą niż 2 mg/l (tab. 1). W miejscowości Puchły tylko jedna studnia zawierała wodę o niskiej zawartości amoniaku (0,35 mg/l). W sześciu próbkach stężenie amoniaku nie przekraczało 10 mg/l, a w trzech wynosiło blisko 40 mg/l (tab. 1). Większe stężenie amoniaku stwierdzono w wodach studziennych z miejscowości Soce, niż z miejscowości Puchły. Wysokie stężenie formy amonowej w badanych wodach studziennych wskazuje na bezpośredni kontakt ujęć wody z zanieczyszczeniami pochodzenia organicznego. Amoniak w nadmiernej ilości, według Rozp. MŚ, wystąpił w 92% wszystkich prób (tab. 1). Tylko jedna studnia z każdej wsi zawierała wodę o dopuszczalnym stężeniu. Zawartość formy amonowej wahała się od 0,35 mg/l do 61,9 mg/l w próbkach wody studziennej we wsi Soce i od 0,35 mg/l do 40 mg/l w próbkach ze wsi Puchły (tab. 1). Zawartość azotanów w badanych wodach miejscowości Soce wahała się od 0 do 105 mg/l. W ośmiu badanych wodach azotanów było od kilku mg/l do 50 mg/l. W pięciu spośród badanych wód studziennych stężenie azotanów przekraczało 50 mg/l (tab. 1). Bardziej zanieczyszczone azotanami były wody pobrane ze studni w Puchłach, aż siedem zawierało ponad 50 mg/l. Ogólna ilość azotanów w wodach tej miejscowości wahała się od 10,1 mg/l do 137,9 mg/l (tab. 1). Duża koncentracja azotanów w badanych wodach spowodowana była nieodpowiednią lokalizacją studni w obrębie zagród. Pośrednio przyczynił się także słaby stan techniczny studni, popękane cembrowiny, brak zadaszenia. Niektóre studnie usytuowane były w zagłębieniu co dodatkowo wpływało na migrację biogenów z podwórza. Główny powód wysokiej koncentracji związków biogennych, a tym samym azotanów w wodach to składowanie obornika na nieutwardzonym podłożu, spływanie wody gnojowej spod stosu obornikowego. Badane wsie były zaniedbane pod względem sanitarnym, co przełożyło się na jakość wód w studniach. 126 Wnioski 1. zawartości mineralnych form azotu w wodach studni decydowała nieuporządkowana gospodarka wodno – ściekowa i źle zabezpieczone odchody zwierzęce w obrębie zagrody. 2. Większość badanych wód nie nadawała się do spożycia dla ludzi i zwierząt. Literatura: Bombik T., Kolbuszowski T., Mazurek J. 1993: Stan sanitarno higieniczny wody pozyskiwanej ze studni przydomowych w wybranej wsi województwa siedleckiego. Z. Nauk. WSRP w Siedlcach, seria Zoot., nr 22: 193 – 203. Cambell J. B., Dawis A. N., Myhr P. J., 1954: Canad.J.comp.Med.VetSci. 18, 93-101. Dojlido J., 1987: Chemia wody. Arkady, Warszawa. Hus S., 1995: Chemia wody, ścieków i gnojowicy. AR. Wrocław. Koc J., Cienko Cz., Janicka R., Rochwerger A. 1996: Czynniki kształtujące poziom mineralnych form azotu w wodach obszarów rolniczych. Zesz. Prob.. Post. Nauk Roln. Zeszyt 440, s. 175 – 183. Kołodziej M. 1995: Azotany, azotyny i nitrozaminy, ich występowanie w przyrodzie i zagrożenia dla środowiska człowieka. Materiały seminarium. Nauka na rzecz edukacji ekologicznej w środowisku szkół wiejskich. Okręgowa Stacja Chemiczno – rolnicza w Rzeszowie. Pietrzak S. 1997: Postępowanie z nawozami organicznymi pochodzenia zwierzęcego w aspekcie ochrony jakości wody. Rolnictwo Polskie i Ochrona Jakości Wody, Zeszyty edukacyjne 2/97, wyd. IMUZ. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Sapek A. 1996: Zagrożenia i zanieczyszczenia wód azotem w wyniku działalności rolniczej. Zesz. Prob. Post. Nauk. Roln. 44 Sapek A., 1996 (b): Zagrożenie zanieczyszczenia wód azotem w wyniku działalności rolnej. ZPPNR 440. Sapek A. 1998: Udział rolnictwa w zanieczyszczeniu wody składnikami nawozowymi, Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Szkolne 1/96, IMUZ. Sikorski M. 1997: Sanitacja zagrody wiejskiej. W: rolnictwo polski i ochrona jakości wody. Zesz. Eduk. 3/97: 51 – 81. Żmudzki K., Czarnocki A., 1997: Met. Wet. 28(11). Sumary On the basis of the results of investigating 25 household (Soce, Puchi) wells and the analysis of well water, the effect of some factor on pollution of that water. It was found that the main reason for degradation of the water from household’s individual sources is their improper location within household. Most investigated waters are medium quality in terms of analyzed factors. Kay words: water, agropollution, nitrogen, nitrogen 127 ZDROWOTNOŚĆ ZIARNA PSZENICY OZIMEJ W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH NA PODKARPACIU Autor: Agata Tekiela Instytut Ochrony Roślin, Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: zdrowotność, pszenica ozima, gospodarstwo ekologiczne Wstęp Porażenie ziarna pszenicy przez grzyby jest przyczyną spadku wysokości plonu ale przede wszystkim pogorszenia jego jakości. Celem badań była ocena zasiedlenia ziarna pszenicy ozimej, wyprodukowanego w wybranych gospodarstwach ekologicznych i w gospodarstwie konwencjonalnym przez grzyby patogeniczne, w warunkach 2003 r. Materiał i metody Badania wykonano w 6 gospodarstwach ekologicznych, a wyniki porównano z uzyskanymi w gospodarstwie konwencjonalnym. Anonimowy wykaz gospodarstw wraz z charakterystyką wybranych fragmentów stosowanej w nich agrotechniki przedstawiono w tabela 1. Tab. 1. Wykaz i charakterystyka gospodarstw w których wykonano badania. Lp Gospodarstwo Przedplon 1. ekologiczne 1 2. ekologiczne 2 3. 4. 5. 6. ekologiczne 3 ekologiczne 4 ekologiczne 5 ekologiczne 6 7. konwencjonalne ziemniak owies, gorczyca owies zioła ziemniak owies rzepak ozimy rzepak ozimy Nawożenie organiczne pod przedplon obornik Odmiana Nawożenie pszenicy Gama gnojówka gnojowica nieznana gnojowica obornik - Marlena Begra Kobra Kamila Tonacja Zyta ½ obornik ½ obornik gnojowica facelia (poplon) * * *podano w tekście W ramach przeciwdziałania porażeniu roślin przez patogeny grzybowe, w gospodarstwach ekologicznych 2 i 4 opryskano rośliny w pełni krzewienia wywarem z 128 pokrzywy. W gospodarstwie konwencjonalnym zastosowano nawożenie: przedsiewne: P2O5 46 kg/ha; K2O 120 kg/ha; N 17 kg/ha oraz pogłówne: N 85 kg/ha. Natomiast w zwalczaniu chorób zrealizowano następujący schemat ochrony: na odmianie Tonacja: I zabieg (29. 04.) Sarfun 500 SC w dawce 0,4 l/ha; II zabieg (30. 05.) Tilt Plus 400 EC w dawce 1 l/ha; III zabieg (18. 06.) Folicur Plus 375 SC w dawce 0,75 l/ha; na odmianie Zyta: I zabieg (29. 04.) Sarfun 500 SC w dawce 0,4 l/ha; II zabieg (9.06.) Artea 330 EC w dawce 0,5 l/ha; III zabieg (17. 06.) Folicur Plus 375 S.C. w dawce 0,75 l/ha Wkrótce po zbiorach pszenicy (19 i 20.08.), pobrano próby ziarna do badań. Analizowano masy tysiąca ziaren oraz mikoflorę ziarna. Do wyosabniania patogenów została zastosowana metoda szalkowa. Reizolację grzybów z ziarniaków przeprowadzono na pożywce PDA. Następnie wydzielono kultury reprezentacyjne i metodą wielokrotnych rozcieńczeń uzyskano kultury jednozarodnikowe. Grzyby opisano przy pomocy dostępnych monografii i kluczy (Barnett 1962, Bilai 1977). Z każdej badanej próby analizowano 100 ziarniaków, określając zarówno skład gatunkowy i procentowy, zaś wyniki przedstawiono w postaci wartości średnich. Wyniki Warunki meteorologiczne w okresie wegetacji pszenicy ozimej w 2003 r. były niesprzyjające dla rozwoju tej rośliny jak również dla patogenów ze względu na utrzymującą się od czerwca suszę. Na podstawie analiz pobranych prób ziarna stwierdzono duże różnice w wysokości uzyskanych mas tysiąca ziaren (MTZ). Zależały one od sposobu gospodarowania, rodzaju nawożenia, odmiany, a także warunków glebowo – klimatycznych stanowisk. Najwyższą MTZ uzyskano w gospodarstwie ekologicznym na odmianie Kamila – 46,22 g. MTZ w gospodarstwach ekologicznych wahała się w granicach 33,14 g- 46, 22 g i wyniosła średnio 38,23 g, natomiast w gospodarstwie konwencjonalnym osiągnęła 37,59g i 44,39 g - średnio 40,99 g (tab. 2). Tab. 2. Masy tysiąca ziaren pszenicy ozimej uzyskane w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnym Masa Tysiąca Ziaren w gospodarstwach Lp. 1 Ekologicznych Konwencjonalnym I II III IV V VI Tonacja Zyta 35,40 g 33,14 g 39,17 g 40,13 g 35,31 g 46,22 g 37,59 g 44,39 g 129 Badania mikoflory ziarna wykazały najbogatszy skład gatunkowy na ziarnie w gospodarstwach ekologicznych, na którym zidentyfikowano łącznie 9 gatunków grzybów z 7 rodzajów. Najczęściej izolowanymi były grzyby z rodzaju Fusarium sp. oraz Alternaria sp., Cladosporium sp., Penicillium spp. Zasiedlenie ziarna grzybami z rodzaju Fusarium kształtowało się w gospodarstwach ekologicznych na dość wysokim poziomie, bowiem % tych gatunków wśród wyrosłych na szalkach wahał się pomiędzy 27% a 44% i wyniósł średnio 35,33%. Natomiast w gospodarstwie konwencjonalnym udział tych mikroorganizmów był o 16,33 % niższy i wyniósł średnio 19% (tab. 3). Tab. 3. Grzyby patogeniczne zasiedlające ziarno pszenicy ozimej Grzyby patogeniczne % wśród wyrosłych kolonii w gospodarstwach Lp. Gatunek 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Alternaria sp. Cladosporium sp. Epicocum sp. Fusarium avenaceum Fusarium culmorum Fusarium graminearum Fusarium poae Helmintosporium sp. Microdochium nivale Penicillium sp Phaeosphaeria sp. Ekologicznych I 13 17 21 23 5 13 8 II 31 15 7 19 28 - III 21 11 7 8 10 9 15 8 11 IV 23 3 2 7 11 15 21 16 13 V 30 10 10 17 18 15 Konwencjonalnym VI 30 11 12 17 30 - Tonacja 19 10 10 11 7 28 15 Zyta 42 25 16 11 3 3 - Silniejsze w gospodarstwach ekologicznych aniżeli w konwencjonalnym opanowanie ziarna przez grzyby (zwłaszcza z rodzaju Fusarium) mogło być przyczyną wyższego jego skażenia przez mikotoksyny, które są substancjami wysoce toksycznymi dla ludzi i zwierząt (np. F. avenaceum –F-2, moniliformina; F. culmorum - F-2, DON, DAS ; F. graminearum –F-2, DON; F. poae –F-2, T-2 toksyna) (Chełkowski 1985). W kolejnych latach w warunkach meteorologicznych bardziej sprzyjających porażeniu roślin i ziarna pszenicy przez grzyby, to niekorzystne zjawisko może się nasilać. 130 Literatura Barnett H. L. 1962. Illustrated Genera of Imperfect Fungi. Bilai W.I., 1977. Fuzarii. Naukowa Dumka. Kijew. Chełkowski J. 1985. Mikotoksyny, wytwarzające je grzyby i mikotoksykozy: 8-21. Lisowicz F. 1999. The occurrence of cereal crop diseases depending on the system of farming. Journal of Plant Protection Research. Vol. 39, No. 2: 116-131. The harmfulness of winter wheat yields produced by ecological farms in Podkarpacie Summary The experiment was conducted to analyze the mass of a thousand seeds (MTS) and the mycoflora of winter wheat seeds produced on selected ecological and traditional farms under conditions of 2003. MTS on the ecological farms amounted to, on average, 38,23 g, whereas that on the traditional farm was 40,99 g. The richest specific composition of fungi inhabiting grain was found on ecological farms. The most often isolated were Fusarium sp., Alternaria sp., Cladosporium sp., Penicillium spp. The share of the genus Fusarium among species grown on the plates constituted, on the average, 35,33% on ecological farms and only 19% on the traditional farm. Key words: harmfulness, winter wheat, ecological farm 131 ZAGOSPODAROWANIE WYTŁOKÓW OWOCOWYCH Autorzy: Cecylia Uklańska, Joanna Żelazkiewicz Opiekun: dr inż. Alicja Kucharska SKN Technologów Owoców i Warzyw, Akademia Rolnicza, ul. C. Norwida 25, 50 – 205 Wrocław e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: odpady, wytłoki owocowe, herbatki owocowe, antocyjany, polifenole, barwa Wstęp W procesie degradacji środowiska naturalnego oprócz przemysłu ciężkiego duży udział ma także przemysł spożywczy, a w tym przemysł owocowo-warzywny. Podczas produkcji powstaje wiele rodzajów odpadów, które mimo zakwalifikowania do grupy odpadów obojętnych, stanowią wciąż znaczny problem dla zakładów przetwórczych. Odpady te powodują straty produkcyjne, a mogłyby się stać cennym surowcem w innych rozwiązaniach technologicznych [Borycka 1999]. Niewykorzystane odpady utrudniają prawidłowy przebieg produkcji, ponieważ wiele z nich jest składowane na terenie zakładu, psuje się i stwarza groźbę zakażenia mikrobiologicznego, a także stanowi zagrożenie dla środowiska naturalnego [Oszmiański 2002]. Przemysł owocowo-warzywny przetwarza rocznie ponad 2 mln ton owoców i około 1 mln ton warzyw. Większość owoców (50 – 60%) kierowana jest do produkcji soków i koncentratów. Główną masę odpadów w przetwórstwie owoców stanowią, więc wytłoki powstające podczas wytwarzania moszczu surowego [Nawirska 2003]. Możliwości wykorzystania odpadów przemysłu owocowo-warzywnego jest wiele. Do najbardziej znanych metod należą: odzysk substancji barwnych i aromatycznych oraz produkcja preparatów pektynowych. W ostatnim czasie wyraźnie wzrosło zainteresowanie barwnikami naturalnymi wykorzystywanymi w produkcji żywności, zaś odpady są tanim i dostępnym surowcem do ich otrzymywania. Różnorodne procesy stosowane w technologii żywności często prowadzą do strat substancji barwnych i aromatycznych. Mogą one być odzyskiwane z odpadów na drodze destylacji, ekstrakcji, wytłaczania bądź wymywania. Z kondensatów aromatów produkuje się odwodnione esencje owocowe lub aromaty na nośnikach spożywczych [Oszmiański 2002]. Pektyna jest środkiem żelującym, powszechnie stosowanym w przemyśle macierzystym do produkcji dżemów i galaretek owocowych. Jest ona także często 132 używana w innych gałęziach przemysłu spożywczego. Produkowana jest głównie z wytłoków jabłkowych, cytrusowych lub cytrusowo – jabłkowych. Odpady węglowodany przemysłu mogą też owocowo-warzywnego być wykorzystywane bogate do w nieprzyswajalne produkcji preparatów wysokobłonnikowych. Wytłoki jabłkowe i pozostałości po tłoczeniu owoców cytrusowych, odpady z przerobu czarnej porzeczki a także warzyw mogą stanowić surowiec do produkcji tabletek lub batoników przeznaczonych do bezpośredniej konsumpcji [Górecka, Anioła 1999]. Na uwagę zasługują także metody biotechnologiczne tj. produkcja alkoholu, kwasów organicznych oraz biogazu – do jego produkcji można także wykorzystać pozostałość pofermentacyjną. Wytłoki mogą zostać zagospodarowane w ten sposób ze względu na znaczną zawartość cukrów i innych składników [Nawirska 2003]. Biologiczne przerabianie odpadów organicznych przez kompostowanie jest ekologiczne i ekonomicznie opłacalne. Jest to metoda powszechnie znana i wykorzystywana. Kompostowanie podnosi wartość nawozową odpadów organicznych a ponadto redukuje ich objętość do 40-50 %. Kompost jest dobrym, naturalnym nawozem, który można stosować w ilości 50-80 t/ha [Gryss 1972]. Obecnie propagowana jest metoda wapnowania świeżych wytłoków jabłkowych i gruszkowych i bezpośrednie ich zastosowanie do nawożenia sadów (jabłoni i grusz). Wytłoki poddane procesowi kompostowania mogą także służyć do rekultywacji terenów zanieczyszczonych metalami ciężkimi, ze względu na właściwości sorpcyjne [Nawirska 2003]. Odpady owocowe i warzywne w postaci świeżej lub jako kiszonki często są stosowane do skarmiania zwierząt. Do produkcji pasz wykorzystuje się głównie wytłoki jabłkowe, grochowiny oraz odpady z przerobu marchwi. Wytłoki jabłkowe dostarczają energii, kwasów, które podnoszą strawność pozostałych pasz oraz składników mineralnych. Ze względu na niską zawartość białka w wytłokach zaleca się łączyć z serwatką lub poekstrakcyjną śrutą rzepakową [Oszmiański 2002]. Sposobem na zwiększenie rentowności zakładu może być produkcja półproduktów wtórnych, tj.: moszcz wtórny, przeciery z owoców kolorowych i jabłek, tzw. „melas owocowy”, galaretki czy też herbatki owocowe [Grys 1972]. Przedstawione metody przyczyniają się nie tylko do ochrony środowiska, ale także mogą zwiększać korzyści materialne producentów. 133 Materiały i metody badań Celem pracy badawczej była próba zagospodarowania wytłoków uzyskanych z czarnej porzeczki i malin podczas kampanii przerobowej w jednym z zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego do produkcji herbatek owocowych. Do produkcji soku trafiały czarne porzeczki z szypułkami, maliny różnych odmian; wcześniej nieprzebierane. Wytłoki pozyskano z owoców, które uprzednio rozdrobniono i ogrzano do temperatury 50oC w celu lepszej ekstrakcji barwników do soku. Do tak przygotowanej miazgi dodano preparat enzymatyczny i przeprowadzono depektynizację w temp. 50oC w czasie 2 godzin. Tłoczenie soku odbywało się na prasach Bucher Guyer’a HP-5000 pod ciśnieniem około 50 bar. Po zakończonym procesie tłoczenia wytłoki wyładowywane były na przenośnik taśmowy i kierowane na naczepę samochodu, skąd zostały pobrane. Materiał badawczy zamrożono, a następnie suszono w suszarce owiewowej w temperaturze ok. 55oC przez 3 godziny. Z 3g naważek suszu sporządzono zalewając 250 ml wrzącej wody napary jedno lub wieloskładnikowe: próbka nr 1 - wytłoki malinowe; nr 2 – wytłoki z czarnej porzeczki; nr 3 - wytłoki malinowe (1,5g) + wytłoki jabłkowe (0,5g) + hibiskus (1g); nr 4 - wytłoki porzeczkowe (1,5g) + wytłoki jabłkowe (0,5g) + hibiskus (1g). Uzyskane napary porównano z herbatką (próbka nr 5) dostępną w handlu detalicznym „Malina” Herbapolu o podobnym składzie surowcowym: malina, jabłko, hibiskus– torebka á 3g. W sporządzonych naparach po 1 godzinie od zaparzenia oznaczono: kwasowość w przeliczeniu na kwas cytrynowy wg normy PN-90/A-75101, zawartość antocyjanów metodą Fuleki i Francisa [Fuleki i Francis 1968], zawartość polifenoli ogółem metodą Folina – Ciocalteau [Slinkart i Singleton 1977] oraz dokonano pomiaru barwy na aparacie Color Quest XE w systemie CIElab 10o/D65 w świetle przechodzącym. Wyniki przeprowadzonych analiz zestawiono w tabeli 1. 134 Wyniki Tab. 1. Skład chemiczny i parametry barwy w systemie CIElab naparów z wytłoków (1, 2, 3, 4) i herbatki handlowej „Malina” (5) Nr próbek 1 2 3 4 5 Antocyjany [mg/l] 5,39 68,19 32,77 61,42 52,77 Polifenole [mg/l] 150 275 240 260 265 Kwasowość [g/l] 0,2 0,5 1,2 1,2 1,3 L* 91,48 59,77 60,70 52,90 50,45 a* b* 4,56 54,92 58,22 63,50 62,49 3,52 18,39 27,30 43,40 46,58 W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że największa ilość czerwonych barwników antocyjanowych i polifenoli znajduje się w naparze z wytłoków czarnych porzeczek (2). Zbliżoną ilością tych związków charakteryzowały się herbatka z handlu detalicznego (5) i herbatka sporządzona z wytłoków porzeczkowych z dodatkiem hibiskusa i wytłoków z jabłek (4). W naparze z wytłoków malin było ponad 12 razy mniej antocyjanów i prawie 2 razy mniej polifenoli. Było to efektem wyższego stężenia badanych składników w owocach czarnej porzeczki niż malin. Abramczyk i in. [Abramczyk i in. 2003] w handlowych herbatkach z owoców aronii różnych firm oznaczyli nieco niższe stężenia antocyjanów (20 –56 mg/l) i porównywalne stężenia polifenoli (255 – 267 mg/l). Kwasowość herbatek z wytłoków malin i czarnej porzeczki była bardzo niska, na poziomie 0,2 i 0,5 g/l. Było to spowodowane tym, że podczas tłoczenia większość kwasów zawartych w owocach jest łatwo wymywana z miazgi do soku i w wytłokach pozostaje ich już niewiele. Napary sporządzone z wytłoków z dodatkiem hibiskusa i wytłoków z jabłek posiadały 6-krotnie wyższą kwasowość w stosunku do samych wytłoków malinowych (1) i ponad 2-krotnie wyższą niż napar z wytłoków porzeczkowych (2). Najwyższą kwasowość (1,3 g/l) miała herbatka handlowa „Malina”. Inni autorzy [Abramczyk i in. 2003] w herbatkach handlowych z owoców dzikiej róży i aronii oznaczyli niższą kwasowość, na poziomie 0,7 – 0,9 g/l. Analiza barwy wykazała, że najjaśniejszy był napar z wytłoków malinowych (L*=91,48) natomiast najciemniejsza była herbatka handlowa (L*=50,45). W przypadku herbatek owocowych korzystniej jest, gdy napoje te są ciemniejsze, czyli o niższym parametrze L*. Najwyższy udział barwy czerwonej (a*) i żółtej (b*) odnotowano dla handlowej herbatki z Herbapolu i mieszanki wytłoków porzeczkowych i jabłkowych z hibiskusem. Wytłoki z malin były brunatno-czerwone i dlatego napar 135 sporządzony z tych wytłoków charakteryzował się najmniej atrakcyjną barwą (parametry a* i b* były wielokrotnie niższe). Wnioski Z powyższych badań wynika, że wytłoki, zwłaszcza z surowców bogatych w barwniki antocyjanowe, tj. czarna porzeczka, nadają się do produkcji namiastek herbatek. Jest to jeden ze sposobów zagospodarowania odpadów owocowych. Wysoka zawartość barwników antocyjanowych pozwala także na ich odzysk i produkcję preparatów stosowanych w przemyśle spożywczym. Wytłoki malinowe można wykorzystać do produkcji herbatek, gdy zastosujemy dodatkowe surowce, np. hibiskus nadający barwę oraz wytłoki jabłkowe kształtujące pożądaną kwasowość. Wytłoki z czarnej porzeczki nadają się do produkcji jednoskładnikowych herbatek, pod warunkiem dodania substancji zwiększającej kwasowość. Literatura Abramczyk M., Bober I., Uklańska C., Żelazkiewicz J. 2003. Ocena porównawcza handlowych herbatek owocowych, VIII Międzynarodowa Konferencja Studenckich Kół Naukowych, 15-16.05. AR Wrocław, 110. Borycka B. 1999. Utylizacja wybranych produktów odpadowych przemysłu owocowo – warzywnego, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo – Warzywny, 11, 38-40 Fronc A., Nawirska A. 1994: Możliwości wykorzystania odpadów z przetwórstwa owoców, Ochrona Środowiska, 2, 31-32 Fuleki T., Francis F.J.: 1968. Quantitative methods for anthocyanins. J. Food Science, 33, 78-82. Górecka D., Anioła J. 1999. Kierunki wykorzystania preparatów błonnikowych w przemyśle spożywczym, Przemysł Spożywczy, 9,46-49 Gryss Z. 1972. Wykorzystanie odpadów przemysłu owocowo – warzywnego, WNT Krajewska K., Miłek B.1988. Niektóre zagadnienia związane z wykorzystaniem wytłoków jabłkowych, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo – Warzywny, 2, 22-23 Nawirska A. 2003. Odpady z przemysłu owocowego, Agro Przemysł, 3, 44-45 Oszmiański J. 2002. Technologia i analiza produktów z owoców i warzyw, WAR Slinkart K., Singleton V. L.: 1977. Total phenol analysis: automation and comparison with manual methoda. Am. J. Enol. Vitic, 28, 49-55. Utilization of fruit pomace Summary In this work methods of utilization of fruit pomace are presented. The trial of production of fruit tea from black-currant and raspberry pomace is described. In the teas the contents of anthocyanins and polyphenols, as well as acidity have been measured. Also the color has been estimated using CIElab system. The black-currant pomace is good for the production of fruit teas rich in anthocyanins and polyphenols. The raspberry pomace may be utilized after enrichment with components enhancing red color. For the enhancement of the tea taste it is advisable to enrich their contents with sour materials. Key words: waste materials, fruit pomace, fruit tea, anthocyanins, polyphenols, color 136 OCENA WZROSTU I ROZWOJU PIĄTAKA LANCETOWATEGO (PENTAS LANCEOLATA (FORSSK.) DEFLERS) UPRAWIANEGO W PODŁOŻU Z DODATKIEM KOMUNALNEGO OSADU ŚCIEKOWEGO Autorzy: Krzysztof Wraga, Roksana Szczepaniak Opiekun: Dr Krzysztof Wraga Akademia Rolnicza, Studenckie Koło Naukowe Kwiaciarzy Katedra Roślin Ozdobnych, ul. Janosika 8, 71-424 Szczecin [email protected] Słowa kluczowe: Pentas, osad ściekowy, kompost, cechy wegetatywne Wstęp W Polsce, w ciągu ostatnich kilku lat, w wyniku budownictwa nowych i modernizacji dotychczas użytkowanych komunalnych oczyszczalni ścieków wzrosła ilość osadów ściekowych, których utylizacja staje się poważnym problemem [Deska, Kalembasa 1996; Krzywy, Wołoszyk, Iżewska 2000]. W związku z tym dąży się do możliwości rolniczego zagospodarowania osadów ściekowych, które mogą stanowić bogate źródło materii organicznej dla roślin [Krzywy, Iżewska 2004]. Takie wykorzystanie osadów ściekowych jest zgodne z preferowaną w krajach Unii Europejskiej zasadą obiegowej gospodarki odpadami [Czyżyk, Kozdraś 2003]. Należy jednocześnie pamiętać o szkodliwej funkcji osadów - mazistej konsystencji, dużej zawartości metali ciężkich oraz obecności patogenów chorobotwórczych [Drab, Derengowska 2003]. W celu poprawy jakości osadów ściekowych, wykorzystywanych przyrodniczo, poddaje się je zabiegowi kompostowania z różnymi substancjami organicznymi, np. liście, słoma, trociny [Krzywy, Iżewska 2004]. W ogrodnictwie komposty coraz częściej znajdują zastosowanie jako podłoże lub komponent różnych podłoży organicznych, których olbrzymie ilości zużywane są przy produkcji rozsady warzyw i kwiatów [Pudelski 1996, Szczepaniak 2004]. Celem doświadczenia było określenie wpływu kilku podłoży, sporządzonych z odkwaszonego torfu wysokiego i kompostu z komunalnego osadu ściekowego z dodatkiem różnych komponentów oraz odwodnionego i ustabilizowanego osadu ściekowego na wzrost i rozwój trzech odmian piątaka lancetowatego. Materiał i metody Na początku kwietnia 2004 roku wysiano, otrzymane od firmy Florensis Polska, otoczkowane nasiona trzech odmian piątaka lancetowatego z grupy Graffiti. Były to: ‘Graffithi Pink F1’, ‘Graffithi White F1’ i ‘Graffithi Violet F1’. Na początku lipca siewki 137 przesadzono do sześciu wariantów uprawowych, w doniczki o średnicy 12 cm. Wariant pierwszy (I), stanowiący kontrolę, składał się z torfu wysokiego, odkwaszonego do pH 6,4; wariant drugi (II) składał się z 20% osadu ściekowego i 80% torfu wysokiego odkwaszonego; wariant trzeci (III) z 40% osadu ściekowego i 60% torfu wysokiego odkwaszonego; wariant czwarty (IV) z 60% osadu ściekowego i 40% torfu wysokiego odkwaszonego; wariant piąty (V) z 50 % kompostu (osad ściekowy 35%, wycierka 35% i słoma 30%) i 50 % torfu wysokiego odkwaszonego; wariant szósty (VI) z 50% kompost (osad ściekowy 35%, wycierka 35% i trociny 30%) i 50% torfu wysokiego odkwaszonego. Proporcje ilościowe poszczególnych składników kompostu z osadów ściekowych z dodatkiem substancji organicznej określono kierując się uzyskaniem optymalnych właściwości fizyko-chemicznych. Skład chemiczny kompostów przed wymieszaniem ich z torfem, przedstawiono w pracy Krzywego i in. [2002]. Skład ustabilizowanego i odwodnionego osadu ściekowego pochodzącego z oczyszczalni w Reczu podano w publikacji Dusza i in. [2004]. Do wszystkich wariantów podłożowych, bezpośrednio przed sadzeniem roślin dodano Azofoskę w dawce 5 g∙dm-3. Rośliny uprawiano w szklarni w temperaturze 20-25°C w dzień i 15°C w nocy, przeprowadzając w ciągu całego okresu wegetacji zalecane w literaturze zabiegi uprawowe: podlewanie, nawożenie (w połowie lipca i w połowie sierpnia - nawozem Peter Profesional 15+11+29, w stężeniu 0,2%), uszczykiwanie, itp. Doświadczenie zostało zakończone w momencie osiągnięcia przez rośliny początku fazy generatywnej (druga połowa września). Doświadczenia oceniano jako dwuczynnikowe (pierwszy czynnik odmiana, drugi wariant podłoża), w układzie kompletnej randomizacji; każdy obiekt doświadczalny składał się z 12 roślin, po 3 rośliny w czterech powtórzeniach. W 27 tygodniu uprawy przeprowadzono pomiary wysokości i średnicy roślin oraz indeksu zazielenia wysoce skorelowanego z zawartością chlorofilu (pomiar wykonano aparatem Chlorophyll Meter SPAD-502). Wyniki te zweryfikowano statystycznie za pomocą analizy wariancji, a istotność zróżnicowania średnich oceniano testem Tukeya przy poziomie istotności α = 0,05. Wyniki Jako roślinę testową w doświadczeniu wykorzystano piątak lancetowaty (Pentas lanceolata (Forssk) Deflers) należący do jednych z najbardziej dekoracyjnych roślin rabatowych i doniczkowych. W Polsce jest on jednak ciągle nieznany i rzadko 138 uprawiany. Jest to półkrzew, należący do rodziny marzanowatych (Rubiaceae), pochodzący z tropikalnej Afryki i osiągający 30-60 cm wysokości. Elementem dekoracyjnym są ciemnozielone liście i gwiazdkowate, pięciopłatkowe kwiaty zebrane w szczytowe kwiatostany, które ukazują się nieprzerwanie przez cały rok (Anonim 2003). Rośliny odmian: ‘Graffiti Pink’, Graffiti White’, ‘Graffiti Violet’ nie różniły się istotnie miedzy sobą wysokością i średnicą - pędy ich dorastały średnio do 16 cm wysokości i 23 cm średnicy (tab. 1). Różniły się natomiast wartością indeksu zazieleniania – najwyższą wartość indeksu miała odmiana ‘Graffiti Pink’( 42,8 SPAD) i ‘Graffiti Violet’ (41,4 SPAD), a najniższą odmiana ‘Graffiti White’ (39,3). Obecność osadu ściekowego w podłożu torfowym ograniczała przyrost roślin na wysokość, a ograniczenie to było tym silniejsze im wyższy był udział osadu w podłożu. Również podłoża z udziałem kompostów z osadów ściekowych powodowały obniżenie wysokości roślin. Z pośród badanych odmian najsilniejszą redukcją przyrostu charakteryzowała się odmiana ‘Graffiti Pink’, której rośliny rosnące w podłożu z 60 % udziałem osadu ściekowego, były o ponad połowę niższe niż rośliny uprawiane w podłożu kontrolnym. U pozostałych odmian nie stwierdzono już tak dużych różnic w wysokości roślin, chociaż zostały one potwierdzone jako statystycznie istotne (tab.1). Tabela 1. Wpływ odmiany i podłoża na wysokość i średnicę roślin oraz intensywność zielonej barwy liścia piątaka lancetowatego Odmiana Podłoże (B) Cecha Średnia (A) I II III IV V VI Pink 20,3 17,0 15,2 9,1 14,7 18,0 15,7 White 17,1 19,5 15,9 12,7 15,0 18,5 16,5 Wysokość roślin Violet 19,0 19,0 13,7 11,7 16,5 16,2 16,0 [cm] Średnia 18,8 18,5 14,9 11,2 15,4 17,6 NIR0,05 A – r.n. B – 1,98 A × B – 3,44 B × A – 2,72 Pink 25,9 25,2 22,1 16,5 22,5 25,7 23,0 White 21,9 25,2 23,2 17,7 24,2 25,0 22,9 Średnica roślin [cm] Violet 24,2 26,7 25,7 21,7 25,7 23,5 24,4 Średnia 24,0 25,7 23,7 18,6 24,1 24,7 NIR0,05 A – r.n. B – 3,10 A × B – r.n. B × A – r.n. Pink 47,6 47,9 31,9 31,6 51,3 46,2 42,8 White 41,1 47,7 29,0 26,3 47,3 44,4 39,3 Intensywność zielonej barwy liści Violet 43,9 42,5 30,6 23,6 49,7 58,0 41,4 [SPAD] Średnia 44,2 46,0 30,5 27,2 49,4 49,5 NIR0,05 A – 2,05 B – 3,95 A × B – 6,85 B × A – 5,43 139 Oceniając wpływ zastosowanych podłoży na średnicę roślin piątaka lancetowatego można zauważyć, że najmniejszą średnicę uzyskały rośliny uprawiane w podłożu z 60% dodatkiem osadu ściekowego. Jednak jeżeli udział osadu w podłożu był mniejszy (20 %) to można było nawet zaobserwować wzrost średnicy roślin, co najwyraźniej uwidoczniło się u odmiany ‘Graffiti Violet’. Rośliny uprawiane w podłożu z udziałem kompostów miały większą, chociaż nie różniącą się istotnie, średnicę w stosunku do roślin kontrolnych. Analizując indeks zazielenia liści można zaobserwować, że zwiększający się udział osadu ściekowego w podłożu, powodował istotne obniżenie wartości indeksu zazielenienia liści w stosunku do roślin uprawianych w podłożu kontrolnym i w podłożu z udziałem kompostów. Podobnie jak przy ocenie średnicy roślin można zauważyć korzystny wpływ 20 % udział osadu ściekowego oraz kompostów na bazie osadu ściekowego na zazielenienie liści piątaka lancetowatego (tab. 1). Wnioski 1. Odmiany piątaka lancetowatego z grupy Graffiti nie różniły się między sobą siłą wzrostu. Rośliny były wyrównane i dobrze rozkrzewione oraz miały foremnie ukształtowane korony. 2. Istotnie najmniejszą wartość indeksu zazielenienia, a tym samym zawartość chlorofilu, miała odmiana ‘Graffiti White’. 3. Wzrastający udział osadu ściekowego w standardowym podłożu torfowym powodował zmniejszenie wysokości i średnicy roślin oraz spadek indeksu zazielenienia liści. 4. Wprowadzenie do standardowego podłoża torfowego kompostów na bazie osadu ściekowego miało wpływ na ograniczenie wysokości roślin, ale jednocześnie zwiększało średnicę i intensywność zazielenienia liści. Literatura Anonim 2002. Katalog kwiatów. Bruno Nebelung Polska. Czyżyk F., Kozdraś M. 2003. Wpływ nawożenia traw kompostem z osadów ściekowych na skład chemiczny odcieków z gleby. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 494: 85-92. 140 Deska J., Kalembasa S. Możliwość wykorzystania osadów ściekowych do przygotowania podłoży w uprawie pomidora pod osłonami. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 429: 81-86. Drab M., Derengowska D. 2003. Wpływ osadu ściekowego z oczyszczalni miasta Zgorzelec na plony zielonej masy gorczycy białej i fasoli oraz na ich skład chemiczny. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 494: 105-111. Dusza E., Kiepas-Kokot A., Zabłoci Z. 2004. Zanieczyszczenie metalami ciężkimi komunalnych osadów ściekowych jako efekt dopływu ścieków pogalwanicznych. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 501: 87-94. Krzywy E., Wołoszyk C., Iżewska A. 2000. Wartość nawozowa komunalnych osadów ściekowych. Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej Oddział Szczeciński, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie. Krzywy E., Iżewska A. 2004. Gospodarka ściekami i osadami ściekowymi. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie. Pudelski T. 1996. Dziś I przyszłość naturalnych podłoży organicznych w uprawach pod osłonami. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 429: 1-7. Szczepaniak R. 2005. Ocena kwitnienia piątaka lancetowatego odmiany ‘Graffiti Pink F1’ w zależności od zastosowanego podłoża. X Międzynarodowa Konferencja Studenckich Kół Naukowych, Wrocław 12-13.05.2005 (w druku). Estimation of the growth of Star Cluster (Pentas lanceolata (Forssk. Deflers) cultivated in the medium with addition of municipal sewage sludge Summary In the experiment carried out in 2004 the effect of media prepared on the basis of municipal sewage sludge and the compost from municipal sewage sludge with addition of various components (straw, sawdust) on the growth and development of the three cultivars: Pentas lanceolata: ‘Graffithi Pink F1’, ‘Graffithi White F1’, ‘Graffithi Violet F1’ was examined. The cultivars didn’t differ in height and diameter of plants among themselves. But they varied in greening index of leaves [SPAD]. As the result of using the municipal sewage sludge, and the compost of municipal sewage sludge in the medium, it has been stated that the plants growth was limited. The same phenomena was observed with the plants cultivated in the peat substratum with 40% and 60% of share of municipal sewage sludge. The presence of compost from the municipal sewage sludge in the peat substrate caused the increase of the greening leaves intensity. Key words: pentas, sewage sludge compost, vegetative trait 141 STRUKTURA UŻYTKOWANIA ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ W WOJ. PODKARPACKIM Autor: Beata Bazyl Opiekun: dr inż. Janina Błażej SKNE, Sekcja Ochrony Środowiska Rolniczego Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Agroekologii ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów e-mail: [email protected], [email protected] Wstęp Województwo podkarpackie wyróżnia się w Polsce dużym rozdrobnieniem gospodarstw i znacznym zróżnicowaniem pod względem produkcji rolnej. Wpływają na to uwarunkowania przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne, różna gęstość zaludnienia i niejednakowe oddziaływanie ośrodków miejskich na środowisko wiejskie. Jednak o wykorzystaniu gruntów w strukturze, w której przeważają użytki rolne największy wpływ mają warunki przyrodnicze. Natomiast obecna sytuacja ekonomiczna powoduje, że zmniejsza się powierzchnia gruntów ornych, natomiast wzrasta użytków zielonych, terenów zalesionych i odłogowanych [Błażej, Pisarek 2000]. Celem niniejszego opracowania jest analiza struktury użytkowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w województwie podkarpackim w latach 1999-2003 na podstawie Regionalnych Roczników Statystycznych z lat 2000-2004. Powierzchnia gruntów Rolnictwo podkarpackie w 2003 roku dysponowało powierzchnią 749,94 tys. ha użytków rolnych, co stanowiło 42% ogólnej powierzchni województwa. Około 37% powierzchni zajmowały lasy, a 21% to pozostałe grunty, do których zalicza się teren pod zabudowę, drogi, nieużytki. Od 1999 roku obserwuje się stopniowe obniżanie udziału użytków rolnych w ogólnej powierzchni na rzecz gruntów nieużytkowanych nierolniczo, które od 1999 roku wynosiły około 7%. Natomiast w powierzchni lesistości Podkarpacia nie zaszły większe zmiany (rys.1). 142 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1999 2000 Użytki rolne 2001 Lasy 2002 2003 Pozostałe grunty Rys. 1 Struktura gruntów w województwie podkarpackim [%] W 1999 roku zdecydowana większość użytków rolnych zajmowały grunty orne 541,27 tys. ha, tj. 72% ogólnej powierzchni UR i ich udział, co roku wzrastał. Zwiększyła się także powierzchni łąk o około 3% w porównaniu do roku 1999. Natomiast w 2003 roku w porównaniu do 1999 r. nastąpił dwukrotny spadek w obszarze pastwisk z 121,88 tys. ha do 54,38 tys. ha. W każdy analizowanym roku sady zajmowały najmniejszą powierzchnię użytków rolnych (rys.2.). 100% 80% sady 60% pastwiska łąki 40% grunty orne 20% 0% 1999 2000 2001 2002 2003 Rys. 2. Struktura użytków rolnych [%] 143 Struktura zasiewów Z analizy danych przedstawionych na rysunku 3 wynika że, latach 1999-2001 w województwie podkarpackim struktura zasiewów ulegała tylko nie znacznym wahaniom. W roku 2002 w porównaniu do roku poprzedniego nastąpiło zmniejszenie powierzchni zasiewów o 128,2 tys. ha, tj. 25,15% ogólnej powierzchni. W następnym roku obserwujemy niewielki wzrost, o około 14 tys. ha w stosunku do roku poprzedniego (rys. 3.). tys.ha 600 509,9 504,9 503,3 500 400 367,6 381,6 2002 2003 300 200 100 0 1999 2000 2001 Rys. 3. Powierzchnia zasiewów w latach 1999-2003 W 2003 roku w strukturze zasiewów dominowały zboża, które zajmowały powierzchnię 256,8 tys. ha, tj. 67,3% ogólnej powierzchni zasiewów. Ziemniaki zostały posadzone na powierzchni 61,8 tys. ha, co stanowiło w strukturze zasiewów 16,2%. Rośliny przemysłowe uprawiano na 14,6 tys. ha, natomiast pod rośliny pastewne wraz z kukurydzą na paszę przeznaczono 27,2 tys. ha, co odpowiednio stanowiło 3,8% i 7,1% w strukturze zasiewów. Powierzchnia roślin strączkowych na ziarno wynosiła 0,4% ogólnej powierzchni zasiewów, co odpowiadało obszarowi 1,7 tys. ha. Porównując wyżej przedstawione dane do roku 2001, zauważa się wzrost udziału zasiewu zbóż o 8,2% i roślin przemysłowych o 1%, natomiast spadek powierzchni upraw roślin pastewnych, ziemniaków i strączkowych na ziarno (rys.4.). Wśród zbóż w 2003 roku w porównaniu z danymi z 2001 roku znacznie zmniejszyła się powierzchnia uprawy żyta i pszenicy. Mniejsza powierzchnia upraw pszenicy w 2003 roku (o 2,63%) była przede wszystkim wynikiem zaorania części plantacji uszkodzonych w czasie mroźnej zimy 2002/2003. Natomiast tendencja spadkowa przy uprawie żyta spowodowana była brakiem zakupów interwencyjnych 144 i wypieraniem tego zboża przez kukurydzę, do uprawy której zachęca rolników ustalona cena minimalna oraz zakupy interwencyjne. 67,3 70,0 59,1 60,0 2001 50,0 2003 40,0 % 30,0 17,7 12,9 16,2 20,0 10,0 0,55 0,44 2,8 7,1 3,8 6,8 5,1 0,0 oża zb ą str ow czk az en no iar ki we nia sło y m e zi zem pr n ew e st pa z po ał ost y aw pr u e Rys. 4. Struktura zasiewów w roku 2001 i 2003 [%] W grupie roślin przemysłowych producenci rolni Podkarpacia zwrócili szczególną uwagę na oleiste, ze względu na ich wykorzystanie do produkcji biopaliw. W latach 1999-2001 następował spadek areału uprawy z 8,2 tys. ha do 5,4 tys. ha, a już w 2003 roku kształtował się na poziomie 7,9 tys. ha. Pogłowie zwierząt Na przestrzeni analizowanych lat wielkość produkcji zwierzęcej ulegała zmniejszeniu. W każdym analizowanym roku największy udział miała trzoda chlewna. Pogłowie bydła od 1999 roku prawie o połowię uległo spadkowi do 196 tys. szt. w 2003 roku. Podobne można stwierdzić w stosunku do liczby koni, która w 1999 roku wynosiła 65,60 tys. szt., a w 2003 zmniejszyła się o 32 tys. szt. Na niezmienionym poziomie kształtuje się pogłowie owiec (rys.5.). 145 500,00 450,00 400,00 350,00 bydło tys. szt. 300,00 trzoda chlewna 250,00 owce 200,00 konie 150,00 100,00 50,00 0,00 1999 2000 2001 2002 2003 Rys. 5. Pogłowie zwierząt w latach 1999-2003[tys. szt.] Literatura Błażej J., Pisarek M., 2000. Aktualny stan ochrony roślin w gospodarstwach indywidualnych województwa podkarpackiego. Prog. Ochr. Rośl., 40 (1): 343-348. Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. 2000 Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. 2001 Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. 2002 Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. 2003 Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. 2004 146 Plant Protection/Post. PORÓWNANIE MINERALIZACJI WYBRANYCH WÓD MINERALNYCH I NAPOJÓW NA BAZIE WODY MINERALNEJ Autorzy: Malwina Bednarek, Cecylia Uklańska Opiekun: Dr inż. Agnieszka Nawirska SKN Technologów Owoców, Warzyw i Zbóż Sekcja Ekologów „EkoTech” Akademia Rolnicza, ul. C. Norwida 25, 50-205 Wrocław e- mail: [email protected] Słowa kluczowe: napoje owocowe, wody mineralne, przewodność właściwa Wstęp Spożycie różnego rodzaju soków i napojów systematycznie wzrasta, co powoduje rozwój ich produkcji oraz urozmaicenie asortymentu. Nowością są napoje owocowe wyprodukowane na bazie wody mineralnej Minerado firmy Fortuna, które wypromowane zostały w kwietniu 2004 roku. Głównym ich składnikiem jest sok jabłkowy z różnymi dodatkami, w zależności od rodzaju. Woda zastosowana do ich produkcji pochodzi z własnych ujęć głębinowych - z głębokich warstw wodonośnych. Spełnia ona kryteria naturalnej wody mineralnej, średniozmineralizowanej. Nie budzi również zastrzeżeń pod względem bakteriologicznym [Agros Nova]. Z punktu widzenia żywieniowego korzystne jest łączenie wód mineralnych z sokami owocowymi. Wzbogaca to napój o makro- i mikroelementy tak niezbędne do funkcjonowania naszego organizmu. Wzrost świadomości konsumentów w zakresie zasad prawidłowego odżywiania spowodował korzystne żywieniowo zmiany pod względem rodzaju spożywanych napojów [Świderski 2003]. Wody i napoje produkowane przez przemysł zaliczane są do żywności przetworzonej lub częściowo przetworzonej, kontrolowanej, a tym samym bezpiecznej dla zdrowia. Z punktu zdrowotności społeczeństwa istotny, więc jest rozwój produkcji przemysłowej, a tym samym objętej kontrolą sanitarną. Naturalne wody mineralne są wydobywane z izolowanych od środowiska zewnętrznego podziemnych złóż o udokumentowanych zasobach. Teren, na którym znajduje się źródło jak i same źródło objęte są strefą ochronną ujęć wód podziemnych. Obszar ten poddany jest zakazom, nakazom i ograniczeniom w zakresie użytkowania gruntów i korzystania z wody. Obejmuje on ujęcie wody, źródło wody oraz grunty przyległe. Nadmierna eksploatacja może doprowadzić do zachwiania hydrologicznej równowagi [Zdernowski 2004]. 147 Wody mineralne charakteryzują się stałym składem chemicznym i naturalną czystością chemiczną i mikrobiologiczną. Zawierają one także pierwiastki śladowe oraz posiadają niezmienne właściwości fizyczne. Pozyskuje się je bezpośrednio z naturalnego lub odwierconego źródła zasilanego przez podziemną warstwę wodonośną. Sposób pobierania gwarantuje ich czystość mikrobiologiczną i niezmienny skład. Rozlewanie i butelkowanie wód mineralnych powinno odbywać się pobliżu ujęcia wody, tak aby ograniczyć drogę przekazywania wody i jej kontakt z powietrzem. Na wartość odżywczą i zdrowotną wód mineralnych wpływa obecność rozpuszczonych składników mineralnych. Wśród nich główne to wodorowęglany, siarczany, chlorki, sód, potas, wapń i magnez. Ponadto występują też: żelazo, mangan, miedź, cynk i inne. Minerały te ułatwiają właściwą przemianę materii i zmniejszają ryzyko wystąpienia wielu schorzeń. Wody mineralne możemy podzielić ze względu na stopień mineralizacji na: - niskozmineralizowane o mineralizacji poniżej 500 mg/dm3, - średniozmineralizowane o mineralizacji od 500 do 1500 mg/dm3, - wysokozmineralizowane o mineralizacji ogólnej powyżej 1500 mg/dm3. Wody niskozmineralizowane zalecane są do powszechnego spożycia, natomiast wysokozmineralizowane dla osób ciężko pracujących fizycznie, gdyż tracą one składniki mineralne wraz z potem [Świderski 2003]. Stosowane są także w leczeniu niektórych schorzeń i wykorzystywane w balneologii. W przypadku napojów Minerado producent deklaruje wykorzystanie do produkcji napojów naturalnej wody mineralnej o średnim stopniu mineralizacji 3 (500-1500 mg/dm ), zatem można je spożywać bez większych ograniczeń. Dbałość o ochronę środowiska powinna przejawiać się we wszystkich gałęziach gospodarki. W przypadku produkcji napojów Minerado, mamy do czynienia z dwiema głównymi kwestiami: z produkcją soków i koncentratów owocowych (głównie jabłkowego) oraz pozyskiwaniem wody do wytworzenia napoi. Podczas produkcji soków powstają odpady, których zagospodarowanie stanowi często istotny problem. Natomiast wydobycie wody może zachwiać naturalną równowagę hydrogeologiczną środowiska przez zbyt drastyczne obniżenie zwierciadła wody, a nawet uszkodzenie powierzchni przez odwodnienie terenu i związane z nim osiadania [Słownik hydrogeologiczny http://mos.gov.pl]. Według ustawy Prawo Wodne zarządzanie zasobami wodnymi służy zaspokojeniu potrzeb ludności i gospodarki oraz ochronie wód i środowiska, 148 w szczególności w zakresie ochrony zasobów wodnych przed zanieczyszczaniem oraz niewłaściwą lub nadmierną eksploatacją [Kucharski 2002]. Materiały i metody Celem badań było porównanie wód mineralnych i napojów wyprodukowanych na bazie wody średniozmineralizowanej oraz potwierdzenie stopnia mineralizacji wyrażonej jako przewodniość właściwa z deklarowaną przez producenta. W czasie badań oznaczono: przewodność właściwą za pomocą konduktometru CC-101, pH za pomocą ph-metru CP-103 oraz dodatkowo w napojach ekstrakt ogólny przy użyciu refraktometru. W wodach mineralnych oznaczono także: zasadowość, chlorki, wapń oraz twardość, oznaczeń tych nie można było wykonać w napojach ze względu na zabarwienie, które fałszowałoby obraz uzyskiwanych wyników. Zasada oznaczenia zasadowości polega na określeniu zawartości związków reagujących w wodzie zasadowo wobec odpowiedniego wskaźnika. Zasadowość oznacza się przez miareczkowanie badanej wody mianowanym roztworem mocnego kwasu, najpierw wobec fenoloftaleiny, a następnie wobec oranżu metylowego. Oznaczenie twardości ogólnej polega na utworzeniu związków kompleksowych soli dwusodowej kwasu etylenodwuaminooctowego, zwanego kwasem wersenowym, z jonami wapnia i magnezu, od których głównie zależy twardość wody naturalnej. Chlorki oznaczono metodą miareczkową Mohra polegającą na zmiareczkowaniu jonów Cl– azotanem srebra wobec chromianu potasu jako wskaźnika. Zmiana zabarwienia z żółtozielonego na żółtobrunatne świadczy o całkowitym zmiareczkowaniu jonów chlorkowych. Metoda oznaczenia wapnia polega na tworzeniu się z związków kompleksowych kwasu wersenowego z jonami wapnia. Jako wskaźników używa się mureksydu do oznaczenia jego zawartości [Nawirska, Szymański 2002]. Wyniki Badania obejmowały 5 prób wody mineralnej zadeklarowanych przez producentów jako wody średniozmineralizowane i 12 napoi „Minerado” na bazie wody średniozmineralizowanej o różnych kompozycjach smakowych. Zawartość soków owocowych w napojach wynosić 20%. W przypadku Minerado dominuje sok jabłkowy (10-19%), inne soki stanowią 1-5%. 149 Tab. 1. Zestawienie wyników dla wód mineralnych Lp. 1 2 5 4 5 Rodzaj wody mineralnej Staropolanka gazowana Staropolanka niegazowana Terra Arctika Nałęczowianka Przewodność właściwa [µS·cm-1] pH Zasadowość [val/m3] Chlorki [g/m-3] Ca [g/m-3] Twardość [0tw] 1013 5,57 10,50 2,5 103,8 20,0 762 5,77 10,90 2 127,9 26,5 763 609 719 7,10 7,43 7,16 6,30 6,70 7,75 4 2 3 67,9 92,1 113,6 18,9 20,0 21,0 Tab. 2. Zestawienie wyników dla napojów Lp. Rodzaj napoju „Minerado” 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Jabłkowo-miętowy Wiśniowo-jabłkowy Żurawina Limetka + mięta Jabłkowo-brzoskwiniowy Winogronowy Winogronowo-jabłkowy Opuncja Pomarańczowo-jabłkowy Eukaliptus + kiwi Poziomka Dzika róża Przewodność właściwa [μS·cm-1] 572 580 871 620 600 780 865 808 1133 720 842 890 pH Ekstrakt ogólny [%] 2,86 2,98 3,02 3,01 3,02 2,93 3,41 2,98 3,43 2,93 3,16 3,07 9,90 10,00 10,50 10,00 9,95 10,05 9,85 10,00 10,10 10,00 10,00 10,00 Wnioski Przewodność właściwa mówi nam o zawartości soli rozpuszczonych w wodzie. Z przeprowadzonych oznaczeń dla wód wynika, że najwięcej rozpuszczonych soli zawierała Staropolanka gazowana, powyżej 1013 µS/cm, natomiast pozostałe wody miały powyżej 700 µS/cm. Najniższą przewodność miała woda Arctika – 609 µS/cm. Spośród napoi najwyższą przewodnością charakteryzował się napój pomarańczowojabłkowy (nr 9), najniższą zaś napoje jabłkowo-miętowy i wiśniowo-jabłkowy (poniżej 600 µS/cm). Większość badanych napoi miała przewodność na poziomie 700-900 µS/cm. Wartości te odpowiadają w przybliżeniu mineralizacji wyrażonej w mg/dm 3. Są one zgodne z normami dotyczącymi wód średnozmineralizowanych, jednak należy też uwzględnić, że część składników mineralnych pochodzi z soków owocowych. Fakt ten może wskazywać na użycie wody niskozmineralizowanej do ich produkcji, nie zaś średniozmineralizowanej. Dotyczy to zwłaszcza napoi, które miały przewodność właściwą poniżej 700 µS/cm. 150 Odczyn badanych wód, poza obiema Staropolankami, był zgodny z wymogami. Ich zaniżona wartość wynika z większej zawartości CO2. Zdecydowanie niższa wartość pH dla badanych napojów wynika z obecności soków owocowych, których pH kształtuje się na poziomie 3, oraz z zastosowania regulatora kwasowości - kwasu cytrynowego. Zasadowość ogólna (wywoływana przez wodorowęglany, węglany i rzadziej wodorotlenki) oznaczona wobec metylooranżu była największa dla Staropolanek powyżej 10 val/m3, najniższa zaś dla wody Terra – 6,3 val/m3. Zawartość chlorków w badanych wodach była zbliżona i zgodna z deklaracją poszczególnych producentów. Twardość badanych wód była odpowiednia dla wód średniozmineralizowanych. Najtwardszą wodą była Staropolanka niegazowana, natomiast najbardziej miękką była Terra. Ta woda zawierała również najmniej jonów wapnia, a Staropolanka niegazowana miała tych jonów najwięcej. Wyniki te potwierdzają zależność pomiędzy twardością a zawartością jonów wapnia. Ekstrakt ogólny pozwolił na określenie zawartości cukrów rozpuszczonych w sokach. Wartość ekstraktu ogólnego oznaczonego w napojach jest zgodna z PN-A-75951. Jedynie napój winogronowo-jabłkowy miał niższą zawartość ekstraktu – 9,85. Literatura Kucharski M. 2002. Prawo geologiczne i górnicze w aspekcie rozlewnictwa wód w opakowaniach. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo – Warzywny: 6, 14. Nawirska A., Szymański L. 2002. Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach przemysłu spożywczego. Wyd. AR, Wrocław. Świderski F. 2003. Towaroznawstwo żywności przetworzonej – technologia i ocena jakościowa. Praca zbiorowa pod red. Świderskiego F., Wyd. SGGW, Warszawa. Zdernowski M. 2004. Praktyczne wdrażanie systemu HACCP w produkcji wód i napojów. Ośrodek Doradztwa i Kształcenia Kadr, Gdańsk. The comparing of mineralization of mineral water and fruit drinks on the basis of mineral water Summary The objective of this study was to investigated the mineralization of new 12 fruit drinks (Minerado) and compared it with the mineralization of 5 mineral water popular in Poland. The Minerado drinks were made on the basis of the water with intermediate mineralization and concentrated fruit juices. In the samples with mineral water the extract, content of ions Cl - and Ca2+, and hardness were also investigated.Obtained results were in agree with Polish norms. Conductivity, equal in approximation the mineralization expressed in mg/dm3, was about 700 µS/cm carried out for waters, and over 800 µS/cm for fruit drinks. Key words: fruit drinks, mineral water, electrical conductivity of water 151 FINANSOWE WSPARCIE GOSPODARSTW ROLNYCH NA DOSTOSOWANIA DO STANDARDÓW UE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA, ZDROWIA PUBLICZNEGO ORAZ DOBROSTANU ZWIERZĄT Autor: Jolanta Bojarszczuk Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Zakład Uprawy Roślin Pastewnych ul. Czartoryskich 8 24-100 Puławy e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: wsparcie finansowe, gospodarstwa rolne, Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, standardy unijne, gospodarstwa mleczne Wstęp Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wymaga od polskich gospodarstw poprawy warunków produkcji rolniczej poprzez dostosowanie do określonych standardów unijnych. W praktyce oznacza to spełnianie uregulowań prawnych obowiązujących w UE stawianych gospodarstwom w zakresie higieny produkcji, ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt oraz bezpieczeństwa żywności. W sytuacji niskiej dochodowości rolnictwa w Polsce a więc braku własnego kapitału inwestycyjnego konieczne jest udostępnienie gospodarstwom środków publicznych celem ułatwienia im przeprowadzenia dostosowań niezbędnych z punktu widzenia prawa i interesu publicznego. Dlatego w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006, ukierunkowanego na realizację społecznych, ekonomicznych i środowiskowych aspektów rozwoju obszarów wiejskich przewidziano działanie mające na celu pomoc gospodarstwom w zakresie spełnienia wymogów ochrony środowiska, poprawy warunków higienicznych oraz dobrostanu zwierząt. Działania realizujące przedsięwzięcia w zakresie trzech schematów są przedstawione w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski na lata 2004-2006, MRiRW [4] i zakładają: - wyposażenie gospodarstw rolnych w urządzenia do przechowywania nawozów naturalnych; - dostosowanie gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka do standardów higienicznych UE; - modernizację ferm kur niosek Podstawę prawną tworzą ramowe rozporządzenia Unii Europejskiej, z których jednym z najważniejszych jest: Rozporządzenie Komisji 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad stosowania Rozporządzenie Rady (WE) 152 1257 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR). Działanie z tytułu dofinansowania dostosowania gospodarstw do standardów UE zawarte jest w szóstym zadaniu Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Jego budżet przedstawiony został w tabeli 1. Tab. 1. Interaktywny Budżet Działania 6 PROW (mln EUR) Rok 2004 2005 2006 Ogółem Udział UE (80%) 57,6 67,1 70,0 194,7 Kwota ogółem 72,0 83,9 87,5 243,4 Udział Polski (20%) 14,4 16,8 17,5 48,7 Wyposażenie gospodarstw rolnych w urządzenia do składowania nawozów naturalnych spełniających wymogi ochrony środowiska Sposób składowania odchodów zwierzęcych od lat jest przyczyną zagrożenia dla środowiska z naturalnego, które jest spowodowane głównie stratami azotu nieszczelnych zbiorników do przechowywania nawozów naturalnych. Konkretne rozwiązania zawarte są w ustawie o nawozach i nawożeniu, które pokrywają się z niektórymi działaniami wymienionymi w Dyrektywie Azotanowej. Zgodnie z art. 18 ustawy o nawozach i nawożeniu, nawozy naturalne w postaci stałej powinny być przechowywane w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach zabezpieczonych przed przenikaniem wycieku do gruntu oraz wyposażonych w instalację odprowadzającą wycieki do szczelnych zbiorników. Nawóz naturalny w postaci płynnej natomiast należy przechowywać wyłącznie w szczelnych zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie, co najmniej 4-miesięcznej produkcji tego nawozu [8]. W praktyce powierzchnia płyty gnojowej, powinna wynosić około 3,5 m2 na jedną dużą jednostkę przeliczeniową [2]. Każda budowla związana z gospodarskimi odpadami z produkcji zwierzęcej (w tym z nawozami naturalnymi) musi spełniać podstawowe wymogi sanitarne, eliminujące źródła zanieczyszczeń i ich negatywny wpływ na ludzi, zwierzęta, rośliny [3]. Standard ten obowiązywał będzie na wyznaczonych Obszarach Szczególnie Narażonych (OSN) od 1 maja 2008 r., a na pozostałych obszarach od 25 września 2008 roku. 153 Wsparcie finansowe, na jakie może liczyć producent rolny może zostać zrealizowane na budowę, przebudowę lub modernizację urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych w postaci stałej lub postaci ciekłej [4, 5]. Poziom płatności w zakresie wyposażenia w płyty obornikowe i nieprzepuszczalne zbiorniki na gnojowicę i gnojówkę, zamieszczony w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dn. 18 stycznia 2005 roku. w sprawie szczegółowych warunków trybu udzielania pomocy finansowej na dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE objętej planem rozwoju obszarów wiejskich [6], przedstawiony został w tabeli 2 i 3. Tab. 2. Poziom płatności w zależności od wielkości gospodarstwa w zakresie wyposażenia w płyty obornikowe Płyty obornikowe Koszt na m2 2) (wielkość m (PLN) 35,0 217 70,0 204 105,0 177 122,5 173 175,0 162 210,0 i więcej 157 Tab. 3. Poziom płatności w zależności od wielkości gospodarstwa w zakresie wyposażenia w nieprzepuszczalne zbiorniki na gnojowicę i gnojówkę (kryte) Nieprzepuszczalne zbiorniki na Koszt na m2 gnojowicę i gnojówkę, kryte w PLN (wielkość m2) 30 680 60 641 90 574 Dostosowanie gospodarstw mlecznych do standardów UE zapewniających wymogi zdrowia publicznego Modernizacja gospodarstw mlecznych do wymogów weterynaryjnych wynika z braku odpowiednich pomieszczeń do udoju mleka oraz infrastruktury do dojenia i przechowywania mleka zgodnie z wymaganiami higienicznymi. Największa możliwość przedostania się do mleka bakterii, grzybów i wirusów ze ściółki istnieje w czasie prowadzeniem udoju na stanowiskach ściółkowych. Ponadto dużym zagrożeniem dla higieny mleka jest prowadzenie udoju ręcznie, co jest niezgodnie z zasadami higieny. W związku z tym konieczne jest wyposażenie pomieszczeń udojowych w łatwo zmywalne ściany i podłogi, nowoczesne systemy udojowe, 154 schładzarki do mleka, umywalki z pogrzewaczem wody. Wymagania w tym zakresie wynikają z zapisów Dyrektywy Rady 92/46/EWG z dnia 16 czerwca 1992 roku ustanawiającej przepisy zdrowotne dla produkcji i wprowadzania do obrotu surowego mleka, poddanego obróbce cieplnej i produktów na bazie mleka. W polskim prawodawstwie te wymogi zostały przeniesione do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 lipca 2002 roku w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych wymaganych przy pozyskiwaniu, przetwórstwie, składowaniu i transporcie mleka oraz przetworów mlecznych. Szczegółowym celem wsparcia gospodarstw w tym zakresie jest poprawa i utrzymanie warunków higienicznych w oborach z punktu widzenia zdrowia publicznego i jakości żywności. Gospodarstwa specjalizujące się w produkcji mleka będą musiały spełnić normy związane z wymaganiami weterynaryjnymi do 31 grudnia 2006 roku. Rolnicy mogą otrzymać pomoc finansową na następujące wydatki inwestycyjne: na modernizację podłóg i ścian w pomieszczeniach, w których prowadzony jest udój lub na stanowiska udojowe w pomieszczeniach, w których przechowywane jest mleko surowe, na urządzenia do odprowadzania odchodów zwierzęcych z pomieszczeń gospodarczych, na systemy wentylacji oraz oświetlenie w pomieszczeniach, na nowoczesne systemy udojowe, na schładzarki do mleka, na wyposażenie zapewniające zwierzętom stały dostęp do świeżej wody zarówno budynkach inwentarskich jak i pastwiskach [4]. Poziom płatności, który związany jest ze 100% refundacją kosztów na dostosowanie obory wynosi 350 PLN na jedno stanowisko, zaś na zakup schładzalnika mleka do 800 litrów wynosi 17000 PLN [6]. Dostosowanie ferm kur niosek do standardów UE zapewniających dobrostanu zwierząt Modernizacja kurników wynika z konieczności zapewnienia odpowiednich parametrów klatek (wysokość, nachylenie podłoża) gdyż dotychczas wykorzystywane są zbyt małe. Wymogi dotyczące dobrostanu kur niosek zawarte są w Dyrektywie Rady 1997/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustalającej minimalne normy ich ochrony, w polskim prawie mają odniesienie w Rozporządzeniu MRiRW z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich. Do 31 grudnia 2009 r. 44 fermy kurze, którym przyznano okres przejściowy będą musiały zostać wyposażone w klatki dla kur spełniające przepisy 155 dotyczące zapewniania dobrostanu zwierząt. Poziom płatności na wyposażenie ferm kur niosek wynosi 16 PLN na klatkę [6]. Możliwość wsparcia pociąga za sobą jednak konieczność spełnienia określonych wymogów. Z pomocy mogą skorzystać bowiem producenci rolni, których gospodarstwo jest żywotne lub osiągnie żywotność z końcem okresu otrzymania wsparcia, w gospodarstwie utrzymuje się co najmniej 5 dużych jednostek przeliczeniowych zwierząt (DJP) oraz produkcja czystego azotu w nawozach naturalnych nie przekracza 170 kg/ha. Dodatkowo w przypadku wniosków dotyczących poprawy warunków higienicznych przy produkcji mleka, w gospodarstwie nie może być więcej niż 30 krów produkujących mleko surowe przeznaczone do spożycia oraz do produkcji przetworów mlecznych. Rolnik zobowiązuje się ponadto dostosować gospodarstwo produkcyjnego do minimalnych standardów, dotyczących higieny i warunków utrzymania zwierząt w zakresie niezbędnym do otrzymania pomocy finansowej. Program zakłada pokrycie 100% kosztów inwestycyjnych. Podsumowanie Działanie Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich jest jednym z najbardziej atrakcyjnych działań realizowanych w ramach rolniczych funduszy strukturalnych, ponieważ bezpośrednio dotyka jednego z największych problemów, z jakim boryka się obecnie polskie rolnictwo – problemu ochrony środowiska. Możliwość uzyskania środków na tego typu inwestycji będzie z pewnością impulsem do kompleksowej modernizacji gospodarstw rolnych w Polsce, co z kolei przyczyni się do szybkiego i długofalowego rozwoju obszarów wiejskich Szacowana liczba beneficjentów, którzy skorzystają z tej pomocy wynosi 63 tys. Literatura Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady z 23 września 2000 roku ustanawiająca ramy dla Wspólnotowych działań związanych z polityką wodną Dziennik Urzędowy 327, 22/12/2000. Duer I.; Fotyma M. 2002. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, IUNG, Puławy; 29-30. Jóźwikowski T., Wierzbicki K., Rudnik K., Sadowiska M., Palmowski J. 2002 Wybrane obiekty infrastruktury technicznej obszarów wiejskich, wyd. IBMiMR, Warszawa. 156 MRiRW: Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski na lata 2004-2006”, wyciąg z wersji roboczej, Warszawa 2002, http://minrol.gov.pl. Rozporządzenie Komisji 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad stosowania Rozporządzenie Rady WE 1257 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej EFOiGR. Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 18 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków trybu udzielania pomocy finansowej na dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej objętej planem rozwoju obszarów wiejskich. Rural Development Plan RDP accounting to Regulation EC no 1257/1999, http://europa.eu.int/comm./agriculture/rur/countries/index_en.htm. Ustawa z dn. 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu Dz. U. Nr 89, poz. 991. Financial instruments supporting of agricultural farms to adjustment to EU requirements in range of environmental, public health and animals health Summary The paper presents one of the main financial instruments of the Rural Development Plan (RDP) for Poland in 2004-2006, which was prepared by the Ministry of Agriculture and Rural Development. The general purpose is adaptation of agricultural farms to standards union. This instrument is realized as one of priorities called Environmental and conservation of nature value of rural areas. The size of amounts for the years 2004-2006 are respectively: 72.0, 83.9 and 87,5 millions euros per year. Total amount of this instrument equal 243,4 millions euros from EU budget. The share of EU expenditure equal 80 percentages. Key words: financial support, agricultural farms, Rural Development Plan, standards union, dairy farms 157 POSTMODERNIZM W ZARZĄDZANIU WIEDZĄ W ASPEKCIE GOSPODARKI „TRZECIEJ FALI” A OCHRONA ŚRODOWISKA Autorzy: Małgorzata Cyrek, dr inż.Marian Woźniak SKN Ekonomistów, Sekcja Marketingu Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, SKN Ekonomistów, ul. M. Ćwiklińskiej 2 [email protected] Słowa kluczowe: zarządzanie wiedza, ochrona środowiska „Potrzebujemy natury, aby żyć w pełni – powietrzem, pożywieniem, ciepłem, duchem [...], tymczasem żyjemy tak, jakby natura była nam potrzebna jedynie do zapewnienia czegoś ponad to: papieru, wykwintnej żywności, pracy przynoszącej pieniądze”. Susan Griffin Gareth Morgan twórca nurtu postmodernistycznego w teorii organizacji i zarządzania, w jednej ze swoich prac napisał: „nasze teorie i wyjaśnienia życia organizacyjnego oparte są na metaforach, które ukierunkowują postrzeganie i rozumienie organizacji w sposób wyrazisty, chociaż cząstkowy (...). Użycie metafory implikuje sposób myślenia i widzenia, który przenika nasze ogólne rozumienie świata” [za: Koźmiński i Piotrowski 1997]. Morgan podkreśla, iż obrazy i metafory nie są tylko objaśniającymi konstrukcjami pojęciowymi, czy sposobami postrzegania, ale dostarczają także strukturalnych podstaw działania. Wykorzystywanie metafor daje możliwość wniknięcia, w rozpatrywany temat pozwalając na takie sposoby działania, które przedtem mogły wydawać się niemożliwe [Morgan 1999]. W dobie przekształceń gospodarczych i ekologizacji gospodarki, kiedy nasilenie zachodzących zmian można porównać jedynie z rewolucją przemysłową, gdzie jedynym zasobem, którego nie ma w nadmiarze jest wiedza [Sadler 1997], na pierwszy plan wysuwa się sformułowana przez Morgana metafora organizacji jako mózgu. Elastyczność, prężność i pomysłowość, jaką obserwujemy w funkcjonowaniu mózgu, wymusza na innowacyjnych organizacjach, by były projektowane jako systemy uczące się, przede wszystkim otwarte na dociekanie i samokrytykę [Morgan 1999]. Uczenie się, samoorganizowanie przedsiębiorstw, tworzenie nowych mechanizmów zarządzania, wymaga przemiany postaw, położenia nacisku na [Morgan 1999]: - aktywność w przeciwieństwie do bierności, 158 - autonomię w przeciwieństwie do zależności, - współpracę w przeciwieństwie do rywalizacji, - otwartość w przeciwieństwie do zamykania się, - ekologię w przeciwieństwie do degradacji. Miejsce ekologii w zarządzaniu przedsiębiorstwem Przedsiębiorczość jest przede wszystkim postawą człowieka wobec otoczenia, w którym żyje i pracuje – stwierdza J. Wilkin [1997]. Z tego powodu działania człowieka powinny zmierzać w maksymalnym stopniu do „ekologicznego” kształtowania otoczenia i ograniczać negatywne skutki wpływu na środowisko naturalne, w którym żyjemy i pracujemy. Powstaje zatem istotne dla menadżerów, polityków, ale przede wszystkim ekonomistów pytanie: Jak efektywnie zarządzać wiedzą i w jaki sposób motywować szczególnie utalentowanych pracowników, aby w efekcie przedsiębiorstwa maksymalizowały swe zyski, nie szkodząc środowisku, a pracujący w nich ludzie mogli pogodzić stawiane przed nimi wyzwania z wymogami ich własnej satysfakcji. Szukając odpowiedzi na to pytanie należy powrócić do podstaw projektowania organizacji i bardziej szczegółowo przeanalizować mechanizmy klasycznej teorii zarządzania. Do najważniejszych jej przedstawicieli należeli: Fayol, Mooney, Urwick oraz Taylor. Każdego z nich interesowały praktyczne problemy zarządzania. Starali się skodyfikować doświadczenia, jakie wynieśli ze swoich sukcesów w organizacji. Podstawą ich rozumowania stała się koncepcja, według której na proces zarządzania składają się: planowanie, organizowanie, przekazywanie poleceń, koordynowanie i kontrolowanie. Elementy te stały się fundamentem wielu obecnie stosowanych technik zarządzania, takich jak zarządzanie przez cele (ZPC), systemy planowania, programowania i budżetowania (SPPB) oraz innych. W tym kontekście należy także zwrócić szczególną uwagę na środowisko naturalne i jego ochronę. Każdy przedsiębiorca powinien przyjąć większą odpowiedzialność za degradację środowiska naturalnego, wychodząc z założenia, że nie można bez ograniczeń zmuszać przyrody do „uległości wobec celów rynku” [Hawken 1996]. Przedsiębiorstwa, jak stwierdza P. Hawken [1996], muszą przyjąć nowy sposób widzenia siebie w kontekście szerszego środowiska. Konieczne jest zagwarantowanie, aby wymogi ochrony środowiska były w pełni włączone do polityki rozwoju gospodarczego Polski. Ważne miejsce zajmuje tutaj koncepcja zrównoważonego 159 rozwoju, której istotą jest uwzględnienie zarówno aspektów gospodarczych, społecznych jak i środowiskowych w działaniach dla współczesnych i przyszłych pokoleń. Łatwo zauważyć, że budując organizację w oparciu o klasyczne techniki zarządzania, stworzymy model precyzyjnie zdefiniowanych czynności zorganizowanych hierarchicznie według dokładnie wyznaczonych linii, poleceń i komunikowania się [Morgan 1999]. Można zadać pytanie, gdzie w tej hierarchii jest miejsce na ekologię? Taka struktura organizacji swą konstrukcją przypomina maszynę, w której pracujący ludzie są tylko podrzędnymi częściami, „trybikami” wzajemnie się zazębiającymi. W takiej sytuacji mechanizm, aby działał poprawnie musi być w pełni posłuszny i realizować cele właściciela. Jakiekolwiek niedomagania organizacyjne są traktowane jako swego rodzaju awarie mechanizmu maszyny [Fazlagić 2000]. Tak pojmowany model zarządzania poświęca niewiele uwagi ludzkim aspektom organizacji oraz jakże ważnej ekologii. Mimo, iż mówi o potrzebie przewodzenia, pobudzania inicjatywy, życzliwości, sprawiedliwości, duchu zespołu to jednak zarządzanie traktowane jest jako problem natury technicznej [Morgan 1999], a niestety nie ekologicznej. Wolny rynek nie oznacza władzy absolutnej przedsiębiorstw ani uchylania się od odpowiedzialności w zakresie ochrony środowiska naturalnego. „Wolny”, według P. Hawkena [1996], zaczęło znaczyć „duży” i „silny”, a niekoniecznie „odpowiedzialny”. Walcząc o miejsce na rynku, przedsiębiorstwa kierują tam wiele towarów za cenę zbyt niską, nie uwzględniającą kosztów, jakie poniesie nasze oraz przyszłe pokolenie w wyniku efektu cieplarnianego, wycinania lasów, pogarszania stanu czystości wód i powietrza. Przedsiębiorstwa w wielu wypadkach nie uświadamiają sobie konsekwencji dążenia za wszelką cenę do rozwoju przemysłowego, do osiągania maksymalnych zysków kosztem środowiska. Czynnik ludzki w przedsiębiorstwie wobec zmian w klasycznych modelach zarządzania W dobie nowego porządku ekonomicznego, dynamicznie rozwijającego się sektora usług i organizacji wiedzochłonnych klasyczna teoria zarządzania ulega dezaktualizacji. Rola zarządzania produkcją traci na znaczeniu wraz z pojawieniem się nowej kategorii pracowników – knowledge workers (pracowników wiedzy), którzy to przedstawiają zupełnie inny obraz niż uprzedmiotowiony robotnik wykonujący pracę 160 w fabryce. Wypracowane przez klasyków standardy pomiaru i oceny efektywności pracy robotników okazują się zupełnie nieprzydatne do oceny pracy i zarządzania zespołami pracowników wiedzy z uwzględnieniem aspektów ekolgii. Praca intelektualna charakteryzuje się innymi cechami aniżeli praca robotnika fabrycznego. Czas, jaki pracownik wiedzy spędza przy wykonywaniu zadania nie pozwala na zmierzenie wydajności. Warunki pracy, nastawienie emocjonalne, zdolności twórcze, stres wpływają na zmienność czasu realizacji zadania. Miejsce wykonywania pracy (w przeciwieństwie do pracownika fizycznego) nie odgrywa znaczącej roli. Wartość pracownika intelektualnego na rynku pracy rośnie w miarę zdobywania przez niego nowej wiedzy i doświadczeń, także w miarę wzrostu jego świadomości ekologicznej. Przyrost nakładów intelektualnych nie zawsze daje przyrost efektów. Złe wykonanie pracy może zapoczątkować sukces w innej dziedzinie, dlatego nie można oceniać efektów pracy intelektualnej w krótkim okresie. Efekt synergii (pracy zespołowej) wśród pracowników wiedzy (także w dziedzinie wiedzy jaką jest ekologia) jest znacznie większy niż wśród pracowników fizycznych. Motywowanie do pracy intelektualnej nie opiera się jedynie na bodźcach materialnych, ale ma bardziej złożoną naturę [Fazlagić 2000]. Wiedza traktowana jako składnik produkcji posiada sporo cech zdecydowanie odróżniających ją od takich czynników jak: ziemia, praca, czy kapitał. Wiedza będąca wartością niematerialną nie może być konsumowana. Użytkowanie tego samego jej fragmentu równolegle przez dowolną liczbę osób w tym samym czasie nie powoduje nawet najmniejszego jej uszczuplenia. Wiedzę jest o wiele trudniej ochronić aniżeli ziemię, pracę, czy kapitał. Zgromadzona w umysłach zatrudnionych osób opuszcza firmę wraz z odejściem pracowników. Bardo trudno jest oszacować wpływ wiedzy na gospodarkę, a wydajność użytej wiedzy jest bardzo trudna do policzenia. Wiedzy nie wystarczy magazynować, ale aby była konkurencyjna, trzeba ją cały czas rozwijać. W bezpośrednim kontakcie z klientem, podczas tzw. „chwili prawdy” wiedza jest bardzo często poza zasięgiem i wpływem nadzoru zwierzchników [Sadler 1997]. 161 Pogłębiana, utrwalana i rozwijana wiedza proekologiczna pozwala racjonalnie gospodarować pozostałymi czynnikami produkcji tak, by wartości środowiskowe zostały zachowane dla przyszłych pokoleń. Przedsiębiorstwa wiedzochłonne doskonale zdają sobie sprawę z tego, jak ważny jest pierwiastek ludzki, dlatego też wkładają olbrzymi wysiłek i troskę w proces odpowiedniego badania oraz doboru pracowników. Gore [1996] proponuje, aby przedsiębiorstwa oparły swoją działalność na kilku celach strategicznych, których realizacja przyczyni się do ratowania środowiska, a mianowicie: należy opracować i rozpowszechnić na skalę międzynarodową korzystne dla środowiska technologie, należy ustalić globalny system gospodarczej księgowości, która nadałaby odpowiednie wartości ekologicznym skutkom, określającym nasz wpływ na środowisko, należy ustalić oraz przyjąć wspólny plan edukacji ekologicznej obywateli na całym świecie. Wzrastający z każdym rokiem odsetek liczby osób z wyższym wykształceniem (tab. 2), daje właścicielom przedsiębiorstw coraz większe możliwości doboru odpowiednich pracowników. Od zatrudnionych w sektorze usług nie wymaga się już jednak tylko wysokiego poziomu wiedzy o charakterze akademickim, czy też technicznych umiejętności w takim sensie, w jakim przyswaja się je podczas studiów [Sadler 1997]. O wiele cenniejsze okazują się: zdrowy rozsądek, inwencja twórcza, takt, inteligencja, świadomość ekologiczna czy chęć spontanicznego działania. Cechy te są szczególnie ważne, gdyż produktywność ludzka wymaga stałego uczenia się. Wymaga, by człowiek był stale dopingowany do przemyśleń odnośnie możliwości ulepszeń dotychczasowych działań realizowanych nawet na wysokim poziomie oraz sposobów wytwarzania nie niosących zagrożeń dla środowiska. Propagatorzy „nowej fali” w zarządzaniu (new wave), datowanej na okres od początku lat 80 i utrzymującej się do dnia dzisiejszego, zwracają szczególną uwagę na to, że w „doskonałych” organizacjach liczą się nie tylko jednostki na szczycie, ale także indywidualności na niższych szczeblach. Nie system, ani struktura, nie „jedynie słuszne zasady i reguły”, lecz niepowtarzalne jednostki i zespoły przesądzają o sukcesie firm. Badania także wykazują, że efektywność działalności innowacyjnej jest odwrotnie proporcjonalna do liczebności grupy badawczej [Koźmiński i Piotrowski 1997]. 162 Tab. 2. Ludność w wieku 15 lat i więcej według płci posiadająca wyższe wykształcenie w tysiącach w odsetkach Rok Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety 1995 2180 1106 1074 7,3 7,7 6,9 1996 2270 1138 1132 7,5 7,9 7,2 1997 2382 1176 1206 7,8 8,0 7,6 1998 2514 1222 1292 8,2 8,3 8,0 1999 2673 1278 1395 8,6 8,6 8,6 2000 2866 1347 1519 9,1 8,9 9,3 2001 3092 1427 1665 9,8 9,4 10,1 2002 3204 1448 1756 11,3 10,7 11,9 Źródło: opracowanie własne w oparciu o roczniki demograficzne1996-2003. Postmodernistyczny menadżer budując koncepcje służące zarządzaniu i motywowaniu twórców wiedzy oraz uzdolnionych pracowników, musi uwzględnić następujące cele: Rekrutację odpowiednich kandydatów rokujących nadzieję, że zostaną utalentowanymi pracownikami. Rozwój potencjału intelektualnego swych pracowników poprzez kształcenie i szkolenia, w tym także w sferze ekologii. Odpowiednie motywowanie uzdolnionych osób, by osiągały jak najwyższy poziom sprawności zawodowej, a także budowanie silnych więzi i poczucia lojalności wobec firmy. Upewnienie się, że zrobiono wszystko, by przeciwdziałać „podkupywaniu”, czy „podbieraniu” talentu i wiedzy przez konkurencję. Odejście od liniowego (newtonowskiego) postrzegania świata w postaci liczb i trzech wymiarów, a poszukiwanie nowych sposobów pomiaru tego, co niematerialne [Fazlagić 1999]. Ekologię jako jeden z głównych celów działania. Podsumowanie Radykalnym zmianom ulega układ przedsiębiorstwo – otoczenie, wynikający z rosnących wymagań w stosunku do ekologicznych aspektów działalności przedsiębiorstw. Penc [1994] akcentuje, że funkcjonowanie przedsiębiorstw w coraz większym stopniu podporządkowane powinno być zasadom ochrony środowiska, co wynika ze wzrostu świadomości ekologicznej młodego pokolenia, rosnących wymagań ekologicznych konsumentów, stworzenia optymalnej pozycji przedsiębiorstwa w otoczeniu oraz dostosowania się do wymagań rynku europejskiego. 163 Zarządzanie wiedzą pokonało milowy krok od czasu pojawienia się pierwszych zasad klasycznej teorii zarządzania. Powstanie nowych technologii rozwoju, innowacyjnych produktów i usług powoduje szybko postępującą modernizację całych przedsiębiorstw, w których kwestia środowiska naturalnego i jego ochrony powinna być ważnym aspektem działań. Literatura Fazlagić A. 1999. Wycena majątku niematerialnego firm profesjonalnych, [w:] K. Rogoziński (red.), Marketing usług profesjonalnych. Wyd. AE w Poznaniu, Poznań, s. 44. Fazlagić A. 2000. Pomiar niemierzalnego, czyli praca twórcza w perspektywie stu lat tayloryzmu, [w:] Marketing usług profesjonalnych, K. Rogoziński (red.), Wyd. AE w Poznaniu, Poznań, s.289, 293-294. Gore A. 1996. Ziemia na krawędzi. ETHOS, Warszawa. Hawken P. 1996. Przez zielone okulary. Pusty obłok, Warszawa. Koźmiński A. K., Piotrowski W.1997. Zarządzanie, teoria i praktyka, PWN, Warszawa, s. 682, 690 – 691. Morgan G. 1999. Obrazy organizacji. PWN, Warszawa, s. 24, 28, 85, 120, 124, 403. Penc J. 1994. Ochrona środowiska w strategii przedsiębiorstwa. Aura, 7, 17-19. Sadler P. 1997. Zarządzanie w społeczeństwie postindustrialnym. Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków, s. 59, 100, 114, 138. Wilkin J. 1997. Przedsiębiorczość na wsi – główne determinanty i uwarunkowania. [w:]Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój terenów wiejskich. Mat. Konf. AR w Krakowie, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, s. 25-35. Postmodernism in Knowledge Management in the Aspect of the „Third Wave” Economy and Environment Conservation Summary The relation enterprise – environment ensuing from the challenges of the ecological aspects of enterprises’ functioning is radically changing. Knowledge management has changed a lot since the time of the first rules of classical management theory appearance. The emergence of new development technologies as well as product and service innovation induces rapidly progressing modernization of whole enterprises, in which the matter of natural environment and its conservation should be an important aspect of activities. Key words: management, knowledge, environment conservation 164 TERENY ZIELONE SANOKA Autor: Magdalena Hipner Opiekun: dr inż. Janina Błażej Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów, Sekcja Ochrony Środowiska Rolniczego Wydział Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: zieleń miejska, wzgórza, rzeka San, rozwój zieleni Wstęp Sanok jest miastem o niewielkiej liczbie mieszkańców i bardzo korzystnych walorach przyrodniczych, dlatego też może być atrakcyjnym ośrodkiem turystycznym [Zając 1998]. Jednak tereny zielone nie były dotąd przedmiotem odrębnych badań. Nie wykonywano też szczegółowych studiów pokazujących rozwój przestrzenny miasta i kształtowany na tym tle terenów zieleni. W literaturze przedmiotu pojawiają się wzmianki o zabytkowych założeniach zieleni, do których zaliczono: park miejski i dawny ogród przypałacowy w Dąbrówce Polskiej (oba nie są wpisane do rejestru zabytków) oraz cmentarze, na których pojedyncze nagrobki są objęte rejestrem zabytków [Kiryka 1995]. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie na podstawie dostępnej literatury obecnego stanu oraz perspektyw rozwoju obszarów zielonych Sanoka. Lokalizacja Sanoka Miasto zlokalizowane jest na wschodnim skraju obniżenia Dołów JasielskoSanockich – rozciętego tu doliną Sanu i ograniczonego od północnego-wschodu pasmem Gór Słonnych, a od południowego zachodu Pogórzem Bukowskim. Rzeźba terenu miasta jest bardzo zróżnicowana pod względem hipsometrycznym i morfogenetycznym, co wynika z budowy tektonicznej i zróżnicowanej odporności skał. W obrębie miasta występują znaczne różnice wysokości: od 290 m n.p.m. w dolinie Sanu do 364 m n.p.m. na Górze Parkowej i 393 m n.p.m. na wzgórzu Glinice. Pasmo Gór Słonnych otaczające miasto od północy sięga do wysokości 575 m n.p.m. Charakterystyczne w krajobrazie są strome skarpy, w szczególności wysoka na 30 m skarpa wyodrębniająca centrum miasta. W okolicy miasta wyróżnić można: - sterasowaną dolinę Sanu - niewysokie wzniesienia rozcięte dolinami odpływów lewobrzeżnych Sanu 165 - stoki pasma Gór Słonnych Główną rzeką przepływającą przez Sanok i kształtującą układ przestrzenny miasta jest San. Ważną funkcję pełnią też cieki stanowiące system korytarzy ekologicznych łączących pozamiejskie tereny otwarte z doliną Sanu. Na terenie miasta istnieje pięć potoków zasilających San. Największy dopływ lewobrzeżny – Sanoczek, stanowi granicę miasta od północnego-zachodu. Mniejsze lewobrzeżne dopływy mają źródła w zalesionym paśmie Wzgórz Stróżowskich, a wśród nich jedne z większych to potok Połowiecki uchodzący do Sanu w centralnej części miasta. Pozostałe potoki wypływają z zalesionych Gór Słonnych. Wysięki wód u podnóża wzniesień nawadniają położone w dolinie Sanu torfowiska i lasy łęgowe [Kiryka 1995]. Podział obszarów przyrodniczych Sanoka Z punktu widzenia przestrzennej struktury przyrodniczej, na obszarze miasta wydzielić można ułożone pasmowo strefy: Strefa północna – tutaj o charakterze przyrodniczym decyduje koryto Sanu, oraz północna część miasta objęta statusem Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. Koryto Sanu z terenami nadbrzeżnymi stanowi główny ciąg ekologiczny miasta, będący fragmentem głównego regionalnego ciągu i ważnym połączeniem miasta z terenami sąsiednimi. Cześć północna obejmująca tereny otwarte oraz częściowo zabudowane, z dużym udziałem użytków zielonych, zadrzewień i zakrzaczeń oraz przyległe kompleksy leśne. Szczególne znaczenie mają naturalne zespoły leśne z żyznym zespołem buczyny karpackiej, łęgi nadrzeczne oraz zespoły szuwarowe i wypełnione wodą starorzecza. Są to tereny występowania cennych gatunków roślin i zwierząt Pozostałe dwie strefy to: strefa zabudowy miejskiej z Górą Parkową oraz od południowego –zachodu strefa otwartych terenów rolnych [Zachariasz 2004a]. Parki i zieleńce Klasyfikacja typów i rodzajów zieleni miejskiej może być różna z uwagi na przyjęte kryteria i podziały. W przypadku Sanoka analizą objęto przede wszystkim tereny posiadające zapisy prawne o różnym charakterze: parki i tereny rekreacyjnosportowe (z placami zabaw dla dzieci), zieleńce, skwery i pasy zieleni przyulicznej oraz cmentarze), tereny leśne, obszary spotu, ogródki działkowe, zieleń przyuliczna, zieleń 166 wzdłuż rzeki i potoków, tereny zieleni o charakterze zabytkowym i chronionym: Park Podworski, Park Etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Park Krajobrazowy Gór Słonnych, Dolina Sanu, Skarpa [Szulczewska, Kaftan 1996] Zasadniczy wpływ na model kształtowania terenów zieleni miejskiej ma środowisko naturalne, głównie topografia, a drugi istotny czynnik to rozwój historyczny. Oba w sposób zasadniczy przyczyniły się do uformowania pasmowego układu Sanoka w jego obecnych granicach administracyjnych. W początkowym okresie powstawania miasta atutem było znaczne zróżnicowanie wysokości terenu, przez co mógł zostać zbudowany zamek obronny. W późniejszym okresie takie właśnie ukształtowanie terenu stało się istotną barierą rozwojową dlatego też Sanok jako miasto posiadające zwarte centrum wykształcił wewnątrz zielone wyspy roślinności, tj. np. Park Miejski, czy Skarpę. W tej sytuacji proponowany model to system mieszkalny: pasmowy (historyczny) i plamowy, gdzie zielone wyspy urządzonych terenów zieleni połączone zostają zielonymi ciągami. Idea jest taka, by forma terenów zieleni przyjęła postać ciągu, by powstały przestrzenie linearne, tworzące rodzaj nieregularnej siatki łączącej istniejące i różnego rodzaju projektowane tereny zieleni. W oparciu o istniejące tereny otwarte proponuje się stworzenie systemu parków, terenów rekreacyjnych o różnej wielkości i różnym stopniu urządzenia, pozostające w układzie hierarchicznym, co ważne jest dla mieszkańców. Zasadnicza rolę i formę pasmowa narzucają systemowi parki największe, ale każdy z nich począwszy od najmłodszego odgrywa w układzie swoja ważna rolę. W ramach systemu zaprojektowano kilka typów parków [Domański 1966] Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami daje możliwość scalenia kilku parków w park kulturowy. Dla kilku elementów systemu terenów zieleni oraz ważnych przestrzeni publicznej Sanoka proponuje się właśnie taką formę ochrony. Byłby to szlak historyczny od Parku Miejskiego przez plac św. Michała, Rynek, plac św. Jana i zamek do Parku Skarpa, dalej kładką poprzez linearny park wzdłuż Sanu, aż do Skansenu. W pobliżu są też Muzeum Budownictwa Ludowego oraz Park Krajobrazowy Gór Słonnych oraz proponowany Park Euroregionu Karpaty i Park „Militarny”, które już poza parkiem kulturowym stanowiłyby dopełnienie programu [Chojnacka 2002]. 167 PERSPEKTYWY ROZWOJU OBSZARÓW ZIELONYCH SANOKA ZAGROŻENIA SZANSE ROZWOJU po cieciach pielęgnacyjnych może znowu dawać możliwość atrakcyjnych wglądów w panoramy miasta, możliwość stworzenia wieży widokowej na wzgórzu, co w połączeniu z kopcem da nową wartość, stworzenie atrakcyjnych stref wejściowych do parku, przyrodnicze ścieżki dydaktyczne, ścieżki zdrowia, wyposażenie dodatkowe (zjeżdżalnie, promenada, „stake park” itp.), teren dawnej skoczni – potencjalne miejsce lokalizacji toru zjeżdżalni, stacja pomp – pod warunkiem adaptacji, np. na kaskadę. zbytnia komercjalizacja, zbyt bogaty program niszczący naturalność parku, erozja wynikająca ze złego stanu technicznego ścieżek i dzikich ścieżek, brak poczucia bezpieczeństwa, niewłaściwa lokalizacja ścieżek rowerowych może stanowić zagrożenie dla użytkowników parku. System ten uzupełniają liczne rozproszone ogrody prywatne przydomowe, które jakkolwiek nie są dostępne dla osób postronnych, stanowi istotna część bilansu zieleni miejskiej tereny użytkowane rolniczo w granicach administracyjnych miasta [Zachariasz 2004b]. Literatura Chojnacka I. 2002. Ochrona zieleni w przepisach prawa, Nowe uwarunkowania prawne i wskazówki praktyczne utrzymania i pielęgnacji terenów zieleni Domański J. 1966. Ziemia Sanocka, Kraków Kiryka F. 1995. Sanok. Dzieje miasta, Rozwój przestrzenny miasta. Sanok Szulczewska B, Kaftan J. 1996. Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta. Warszawa Zachariasz A. 2004a. Koncepcja zagospodarowania terenów zielonych Sanoka, Sanok Zachariasz A. 2004b. Zieleń jako element kompozycji miasta współczesnego. Kraków Zając E. 1998. Szkice z dziejów Sanoka. Sanok 168 Greenness on ground town Sanok Summary Sanok is located in the south-east of Poland, in a hilly area cut through by a few river valleys – San. On the river winding its way through wooded mountains and hills, a settlement called Sanok was established. Sculpture of the earth surface and geographical conditions resulted in the fact that Sanok has been a part of the history if the Sub-Carpatian area for more than 800 years. The center and major part of the town is situated on a hill. A park hillock is the highest point of the town. This is an area of high natural and landscape value. Sanok area enchants tourists not only with its beautiful countryside and climate but also with the kindness of people and the richness of its culture. However the Sanok consists not only of primeval nature, an unpolluted environment and the vicinity of the Bieszczady mountains. It is also a fantastic potential investment area. 169 ROLNICTWO EKOLOGICZNE W WOJ. PODKARPACKIM W LATACH 2000 - 2003 Autorzy: Ewa Kaczor, Agata Lachor, Paweł Germański, Marta Pisarek Opiekun: dr inż. Marta Pisarek Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów, Sekcja Agroekologii Uniwersytet Rzeszowski, ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: rolnictwo ekologiczne, województwo podkarpackie Wstęp Rolnictwo ekologiczne to najbardziej przyjazna środowisku produkcja rolnicza oparta na wykorzystaniu naturalnych procesów zachodzących w gospodarstwie, niezależnie od kraju, w którym jest ono stosowane. Dzięki uprawie bez chemicznych środków produkcji i kontrolowanych metod uprawy roślin i chowu zwierząt, rolnictwo ekologiczne przyczynia się do zachowania bioróżnorodności i ochrony zasobów naturalnych, a także produkcji żywności o wysokiej jakości. Obecnie rolnictwo ekologiczne w Europie jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się sektorów produkcji rolnej. W 2003 roku powierzchnia upraw ekologicznych w krajach UE wynosiła 4 792 381 ha, co stanowiło 3,51 % w stosunku do ogólnej powierzchni użytków rolnych. Natomiast liczba gospodarstw, które prowadziły produkcję metodami ekologicznymi wynosiła 139 046, co stanowiło 1,99 % ogólnej liczby gospodarstw w krajach UE. W Polsce propagowanie rolnictwa ekologicznego zaczęło się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Wtedy to pierwsza grupa rolników po specjalnych szkoleniach zdecydowała się przestawić swoje gospodarstwa na produkcję ekologiczną. W Polsce w 2003 roku zarejestrowanych w systemie było 2 286 gospodarstw. Najwięcej gospodarstw ekologicznych, w których produkcja odbywała się zgodnie z kryteriami rolnictwa ekologicznego znajdowało się w województwach: świętokrzyskim, lubelskim i mazowieckim, co stanowiło ponad 51% ogółu gospodarstw posiadających certyfikat zgodności. Liczba i powierzchnia gospodarstw ekologicznych w woj. podkarpackim Informacje o kształtowaniu się liczby gospodarstw i powierzchni upraw ekologicznych w Polsce IJHAR-S opracowała na podstawie wyników kontroli 170 upoważnionych do tego jednostek. W 2003 roku Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi upoważnił do prowadzenia kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności w rolnictwie ekologicznym 6 jednostek. Są to: Polskie Centrum Badań i Certyfikacji SA, Oddz. w Pile, Jednostka Certyfikacji Produkcji Ekplogicznej PNG, Sp. z o.o. w Zajączkowie koło Kielc, BIOEKSPERT Sp. z o.o w Warszawie, AGROBIO TEST Sp. z o.o w Warszawie, COBICO Sp. z o.o w Krakowie, EKOGWARANCJA PTRE Sp. z o.o w Lublinie. Liczba i powierzchnia gospodarstw objętych kontrolą w Polsce, w tym również woj. Podkarpackim z roku na rok zwiększa się. W 2001 roku upoważnione jednostki certyfikujące na Podkarpaciu skontrolowały ogółem 195 gospodarstw rolnych. Ogólna powierzchnia gospodarstw kontrolowanych w analizowanym roku wyniosła blisko 7 tyś. ha. Z zestawienia danych w tabeli 1 wynika, że liczba gospodarstw objętych kontrolą w 2003 roku wynosiła już 288 gospodarstw, czyli o 48 % więcej niż w 2001 roku. Wraz z liczbą gospodarstw zwiększała się również powierzchnia, która w 2003 roku osiągnęła 9 286,69 ha. Podkarpacie na tle pozostałych województw dominuje pod względem liczby i powierzchni skontrolowanych gospodarstw. Tab. 1. Liczba i powierzchnia skontrolowanych gospodarstw na Podkarpaciu w latach 2001 - 2003 Rok Liczba Powierzchnia w ha w tym Liczba przetwórni gospodarstw Ogółem 2001 195 6 973,12 5 405,37 0 2002 231 7 098,98 5 581,96 1 2003 288 9 286,69 7 010,03 0 użytki rolne Źródło: Raport IJHAR-S 2000 - 2003 Gospodarstwa posiadające atest i będące w trakcie przestawiania produkcji Na podstawie danych zawartych w tabeli 2 wynika, że w 2001 roku było najwięcej gospodarstw ekologicznych w 2 roku przestawiania produkcji. W następnych latach nie obserwowano już tak dynamicznego wzrostu zainteresowania rolników Podkarpacia tą metodą produkcji. W 2003 roku tylko 81 gospodarstw było w 2 roku przestawiania produkcji. Należy przypuszczać, że nowy system dotacji zatrzyma tą niekorzystną tendencje zmian. 171 Wielkość powierzchni według poszczególnych rodzajów upraw W Polsce warzywnicze, metodami sadownicze, ekologicznymi oraz można użytkować uprawiać ekologicznie rośliny rolnicze, łąki i pastwiska. W 2003 r. areał tych upraw wynosił prawie 40 tyś ha. Na terenie woj. podkarpackiego w gospodarstwach z certyfikatem dominowały uprawy rolne oraz łąki i pastwiska. Struktura ta wynika z uwarunkowań przyrodniczych Podkarpacia oraz z kierunkowości użytkowania gruntów rolnych (tab. 3.). 2001 2002 2003 ogółem w tym użytków rolnych 10 703,51 379,13 48 3 649,10 2 710,50 129 4 372,56 3 780,90 Powierzchnia ha ogółem w tym użytków rolnych Liczba gosp. w 1 roku przestawiania Rok Powierzchnia ha Liczba gosp. w 2 roku przestawiania Podkarpackie Liczba gospodarstw z certyfikatem Tab. 2. Liczba gospodarstw posiadających atest i będących w trakcie przestawiania na produkcję ekologiczną w woj. podkarpackim w latach 2000-2003 Powierzchnia ha w tym ogółem użytków rolnych 8 720,27 602,04 171 5 549,34 4 424,20 88 1 747,60 1 509,50 95 1 702,20 1 361,90 78 3 265,81 1 920,81 81 1 648,32 1 308,32 Źródło: Raport IJHAR-S 2000 – 2003 Tab.3. Powierzchnia (w ha) poszczególnych rodzajów certyfikowanych upraw ekologicznych w woj. podkarpackim w latach 2000 – 2003 Uprawy Rok 2000 2001 2002 2003 505,88 528,61 473,30 548,98 Uprawy warzywne 6 258,94 6 691,66 10 371,40 14 138,90 Uprawy rolnicze 191,73 220,25 349,80 370,14 Uprawy sadownicze 346,07 386,76 533,70 826,69 Plantacje jagodowe 4 358,26 3 672,85 7 988,60 6 116,70 Łąki i pastwiska Źródło: Raport IJHAR-S 2000 - 2003 Dotacje do upraw ekologicznych i kosztów kontroli Rolnik produkujący metodą ekologiczną może uzyskać dotacje do kosztów przeprowadzanych kontroli oraz poszczególnych rodzajów upraw, które są zróżnicowane według statutu gospodarstwa (z certyfikatem, bez certyfikatu).W 2004 r. planowane są następujące dotacje: do kosztów kontroli wg. zasad ustalonych w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 kwietnia 2004r. i wypłacane przez Stację Chemiczno- 172 Rolniczą. Formularze wniosku na wypłacenie dotacji można uzyskać od wybranej, upoważnionej jednostki certyfikującej. I termin wniosku o dotację do kosztów kontroli do Stacji Chemiczno-Rolniczej upływa z dniem 31 lipca, II termin z dniem15 października. do hektara upraw ekologicznych na podstawie wniosków o przyznanie płatności z tytułu wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt. Okres składania tych wniosku do powiatowego biura Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa to wrzesień - październik Płatność uwzględnia koszty poniesione na określone gospodarowanie (straty w plonach, koszt wykonywania zabiegów, dodatkowe nakłady pracy, koszt paliwa) oraz korzyści otrzymane (oszczędności w środkach produkcji). Jeżeli w gospodarstwie prowadzona jest produkcja zwierzęca zbilansowana z produkcją roślinną stawka płatności może być podwyższona o 20 %. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 4 w latach 2000 – 2002 średnio 7,5 % dotacji przypadała dla rolników Podkarpacia gospodarujących metodą ekologiczną, w tym kwota ta w porównaniu do innych województw była najwyższa w 2002 roku. Tab. 4. Ogólna kwota (w tyś. zł) wypłaconych dotacji w woj. podkarpackim w latach 2000 - 2002 Rok województwo 2000 2001 2002 podkarpackie 114,6 511,5 397,1 pozostałe województwa 3 610,2 5 311,6 3 593,9 Źródło: Raport IJHAR-S 2000 - 2003 Podsumowanie Rolnictwo ekologiczne ma w Polsce duże możliwości rozwoju. Bardzo ważnym elementem jest promowanie ekologicznych metod produkcji, połączone z kampanią informacyjną zarówno wśród producentów jak i konsumentów. Należy podkreślić rosnące zainteresowanie żywnością ekologiczną. W przyszłości to zjawisko będzie się nasilać, bowiem konsumenci w coraz większym stopniu chcą nabywać produkty żywnościowe o najwyższej jakości, bezpieczne dla zdrowia, bez środków konserwujących i pozostałości środków ochrony roślin, nawozów sztucznych, a więc wyprodukowanych metodami ekologicznymi. 173 Na najbardziej intensywny rozwój rolnictwa ekologicznego mogą wpływać możliwości wynikające z naszego członkostwa w Unii Europejskiej, głównie w postaci wsparcia finansowego. Argumentem dodatkowo przekonującym do podjęcia działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego jest kierunek rozwoju wspólnej polityki rolnej. Zgodnie z jej reformą zaakceptowaną w czerwcu 2003 r. kładzie się nacisk na rozwój obszarów wiejskich, w ramach, którego zdecydowanie większe znaczenie przewidywane jest dla rolnictwa ekologicznego i jego produktów. Literatura Niniejsza praca została opracowana na podstawie Raportów Inspekcji Jakości Handlowych Artykułów Rolno-Spożywczych www.ijhar-s.gov.pl 174 SPOSOBY ZWALCZANIA ŚLIMAKÓW NAGICH Autorzy: Barbara Kempanowska, Marta Pisarek Opiekun: dr inż. Marta Pisarek Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów, Sekcja Agroekologii „Fitofagusie” Uniwersytet Rzeszowski, ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: ślimaki, zwalczanie prewencyjne, zwalczanie interwencyjne Wstęp Już od kilkunastu lat masowe występowanie na Podkarpaciu ślimaków nagich na polach uprawnych i silne uszkodzenia roślin są przyczyną masowych strat gospodarczych, szczególnie w ogrodnictwie [Pisarek i Wacław 2002, Sionek 2003]. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że do tej pory brak jest jednej skutecznej metody zwalczającej te groźne szkodniki. Dlatego też w niniejszej pracy na podstawie dostępnej literatury scharakteryzowano aktualne sposoby ograniczania liczebności ślimaków nagich w agrocenozach. Metody prewencyjne W zwalczaniu szkodliwych ślimaków należy przede wszystkim wykorzystać dostępne, ekologiczne metody zapobiegawcze zmierzające do stworzenia niekorzystnych warunków dla życia ślimaków. Obejmują one profilaktyczne zabiegi higieniczne i agrotechniczne całkowicie bezpieczne dla środowiska [Kozłowski 2000a]. Podstawowym zabiegiem higienicznym jest osuszanie zbyt wilgotnych terenów, wykaszanie traw i zarośli w pobliżu upraw oraz usuwanie resztek roślinnych, kompostów i różnych przedmiotów leżących na ziemi, jeżeli nie są wykorzystywane jako pułapki do wyłapywania ślimaków (kamieni, desek, gruzu, złomu). W miejscach tych ślimaki chronią się podczas dnia, składają jaja i znajdują kryjówki w czasie zimy [Kozłowski 2000b, Sionek 2003]. Jednym z podstawowych elementów profilaktyki jest ostrożność przy nabywaniu materiału nasadzeniowego ze szkółek i punktów sprzedaży roślin ozdobnych. Zdarza się, że sprzedawany tam materiał pochodzi z terenów, na których występują licznie szkodliwe gatunki ślimaków [Sionek 2003]. Zabiegi agrotechniczne powinny sprowadzać się do utrzymania gleby w jak najlepszej strukturze [Sionek 2003]. Częste bronowanie wykonane zaraz po zbiorze roślin, przy słonecznej, suchej pogodzie powoduje szybkie wysychanie i zamieranie wyrzuconych na powierzchnię gleby jaj i młodych ślimaków. W uprawie przedsiewnej istotne jest ugniecenie gleby i zniszczenie przestworów, które są kryjówką ślimaków. Ważne jest również odpowiednie zmianowanie roślin zapewniające szybki zbiór roślin z pól i pozostawienie ich nie zachwaszczonych, w dobrej strukturze [Kozłowski 1996]. Wiele roślin posiada właściwości odstraszające ślimaki, dlatego też można je wysiewać w pobliżu roślin chronionych. Rośliny odstraszające to: gorczyca biała, wrotycz pospolity, krwawnik pospolity [Anonim 2001], koniczyna biała [Kozłowski 2000b], rośliny z rodziny babkowatych [Kozłowski 2000 a], mięta, lawenda szerokolistna, szałwia lekarska, ogórecznik lekarski, hyzop lekarski [www.haywardm.supanet.com]. Dobrym sposobem ochrony cennych roślin przed ślimakami jest w pobliżu tych roślin wysiew roślin szczególnie atrakcyjnych dla ślimaków, takich jak: lucerna, sałata, podagrycznik zwyczajny, rzepak (odmiany dwuzerowe) [Kozłowski 2000a], łubin, 175 słonecznik, bieluń dziędzierzawa. Siewki tych roślin przynęcają ślimaki i są chętniej przez nie zjadane niż inne rośliny uprawne [Kozłowski 2000a, Kozłowski 2000b]. Inny sposób zapobiegania uszkodzeniom roślin to stosowanie odmian mniej wrażliwych na żerowanie ślimaków. Nie znaleziono dotychczas roślin całkowicie odpornych na te szkodniki. Istnieją jednak przykłady występowania zróżnicowanej odporności, np. w przypadku odmian ziemniaka, rzepaku i pszenicy ozimej [Kozłowski 2003]. Pisarek, Wacław [2002] wykazały, że rośliny ozdobne takie jak: starzec popielny, zatrwian wrębny, czarnuszka damasceńska, tawułka chińska, bergenia grubolistna, lwia paszcza, goździk brodaty, goździk kropkowany nie są uszkadzane przez ślimaki nagie. Metody mechaniczne Oprócz metod zapobiegawczych w ochronie roślin przed ślimakami stosuje się również metody interwencyjne, do których należą metody: mechaniczna, biologiczna oraz chemiczna. Metoda mechaniczna polega na bezpośrednim wyłapywaniu ślimaków z grządek. Pomocne w tym mogą być różnego rodzaju przynęty i pułapki.Dobrą przynętę stanowią duże liście kapusty, sałaty, żywokostu, rabarbaru. Na grządkach wykłada się po kilka liści układając je w stos. Liście te należy zmieniać, co 4-5 dni. Inne przynęty wabiące ślimaki to: otręby, podkiełkowane ziarno pszenicy, skórki pomarańczy, surowe bulwy ziemniaka. Jako przynęty można również używać wyrwanych chwastów pozostawionych na stosie w jednym miejscu [www.haywardm.supanet.com] lub kolb kukurydzy, które wykłada się w pobliżu roślin chronionych. Ślimaki gromadzą się wokół nich, dzięki czemu łatwiej jest je wyłapać i zabić wrzucając np. do pojemnika z niegaszonym wapnem [Sionek 2003]. Rolę pułapek mogą spełniać deski albo dachówki, pod które wykłada się liście kapusty lub łopianu, resztki ziemniaków czy marchwi albo otręby. Funkcję pułapek mogą również spełniać słoje wkopane w glebę, talerzyki lub podstawki pod doniczki układane na powierzchni gleby, pod którymi umieszcza się przynęty, takie jak: pocięte kawałki warzyw, owoców, otręby, piwo itp. Pułapki dobrze jest nakryć kawałkami desek lub płytą pilśniową [Świder 2001]. Pułapki rozmieszcza się równomiernie w miejscach szczególnie opanowanych przez ślimaki, co około 1,5-2 m i przegląda w odstępach 2-, 3-dniowych w celu uzupełnienia brakującej przynęty oraz wybrania zwabionych ślimaków [Sionek 2003]. Skutecznym sposobem chronienia roślin przed ślimakami jest stosowanie barier zabezpieczających. Wokół roślin chronionych można usypywać bariery z popiołu, trocin, plew jęczmienia, wapna niegaszonego. Jako barier można też używać świeżej suchej sadzy zmieszanej z ostrym żużlem, ostrego piasku gruboziarnistego, rozgniecionych skorupek jaj, liści ostrokrzewu i ciernistej róży, które skutecznie powstrzymują ślimaki. Ponadto barierami mogą być: igły sosnowe, resztki materiału bawełnianego, którymi obwiązuje się łodygi roślin, sucha słoma, rozdrobniona kora, rozdrobnione aromatyczne zioła takie jak: mięta, wrotycz pospolity, melisa [www.haywardm.supanet.com]. Ślimaki podczas kontaktu z tymi materiałami giną na skutek odwodnienia organizmu spowodowanego wydzielaniem dużej ilości śluzu. Wapna nie można stosować podczas deszczowej pogody, ponieważ nie przyniesie to spodziewanego rezultatu z uwagi na pozbawienie właściwości parzących tej substancji [Sionek 2003]. 176 Efektywne, ale kosztowne jest wykorzystywanie barier metalowych wykonanych z blachy miedzianej, ponieważ ślimaki unikają kontaktu z miedzią. Można je ustawiać na ziemi wokół roślin lub montować z nich opaski z kołnierzem wokół pni drzew [Sionek 2003, www.slugrings.co.uk]. Metody biologiczne Biologiczne zwalczanie ślimaków sprowadza się do wykorzystywania drapieżców, pasożytów i preparatów roślinnych. Dużą rolę w ograniczaniu liczebności ślimaków odgrywają drapieżne owady, w tym szczególnie chrząszcze (Carabidae, Staphylinidae, Silphidae), płazy (żaby, ropuchy), gady (jaszczurki), ptaki (krukowate, bażanty) i ssaki (jeże, krety, ryjówki). Na przykład stała obecność kilku ropuch w szklarni lub ogrodzie utrzymuje populację ślimaków na bardzo niskim poziomie. Dlatego w pobliżu ogrodów należy chronić pożyteczne zwierzęta poprzez pozostawianie bujnych zarośli, żywopłotów, roślinnych pasów ochronnych, budek lęgowych dla ptaków [Kozłowski 2000a, Kozłowski 2000b]. Istnieje możliwość wykorzystania entomofagicznych nicieni z rodzaju Steinernema i Heterorhobditis do biologicznego zwalczania niektórych gatunków ślimaków nagich. Skuteczność tej metody zwalczania jest uzależniona od wielu czynników środowiska tj. wilgotności gleby i wilgotności względnej powietrza, rodzaju gleby, gatunku ślimaka. Potencjalne gatunki nicieni rozwijające się na ślimakach to: Steinernema carpocapsae, Steinernema glaseri, Steinernema feltiae, Heterorhabditis bacteriophora, Phasmarhabditis hermaphrodita [Jaworska 1996, www.republika.pl]. Żerowanie ślimaków ograniczają ekstrakty sporządzone z różnych gatunków roślin, takich jak: bylica estragon, jaskółcze ziele, wierzbownica kosmata, bodziszek czerwony, mydlnica lekarska [Kozłowski 2003] oraz wywar z gotowanych nasion jodły [Anonim 2001]. Skuteczność ślimakobójczego działania wykazują substancje występujące w olejkach lotnych i żywicach roślin z gromady nagozalążkowych i roślin z rodziny astrowatych [Kozłowski2003]. Wyciągiem z mchu można spryskiwać liście sałaty i innych zagrożonych roślin. W rezultacie ślimaki tracą apetyt oraz omijają opryskane rośliny. Wyciąg sporządza się z 50 g wysuszonego mchu, który zalewa się 1 l wody i odstawia na 24 godziny. Następnie odcedza się macerat i otrzymuje roztwór gotowy do użycia [Anonim 2002]. Badania przeprowadzone przez Pataj i in.[2003] dowiodły, że 5 i 10 % maceraty z ząbków czosnku w dużym stopniu ograniczały pobieranie pokarmu przez ślimaki, a ponadto w przypadku zastosowania ekstraktu 10 % stwierdzono wysoką ich śmiertelność. Ponadto po ich zastosowaniu odnotowano zmniejszenie masy ciała ślimaków w porównaniu do masy początkowej. Myśliwiec i Pisarek [2004] oraz Legięć i Pisarek [2004] potwierdzają dużą skuteczność działania takiego wyciągu. Ponadto 10 % wodny wyciąg ze świeżych ząbków czosnku powodował deformacje morfologiczne brzuchonogów [Legięć i Pisarek 2005]. Brytyjscy naukowcy przygotowali z czosnku spray o nazwie Ecoguard, który okazał się świetnym odstraszaczem nagich ślimaków wyrządzających szkody w uprawach m. in. sałaty i brukselki [Anonim 2003]. Efektem doświadczeń prowadzonych przez amerykańskich naukowców jest odkrycie, że ślimaki są wrażliwe na działanie kofeiny. Opryskiwano 2 % roztworem kofeiny podłoże w doniczkach zasiedlonych przez jeden z gatunków roślinożernych ślimaków nagich. Kofeina zmienia rytm serca ślimaków, dlatego też po 48 godzinach następowała 92% śmiertelność osobników [Anonim 2003]. W Wielkiej Brytanii jako pestycydu używa się roztworu sporządzonego z chwastów i kuchennych odpadków. Miesza się je z wodą w stosunku 50:50. Następnie 177 pozostawia się na 3-8 tygodni. Gdy z roztworu zacznie unosić się woń należy nim obficie skropić podłoże, ale nigdy nie wolno skrapiać nim roślin. Podłoże można też skrapiać zaczynem chleba. Ślimaki zamierają po jego zjedzeniu [www.haywaardm.supanet.com]. . Metody chemiczne Zwalczanie chemiczne ślimaków polega na stosowaniu zarejestrowanych i zalecanych moluskocydów. W tym celu wykorzystuje się preparaty w formie granulowanych przynęt zawierające merkaptodimetur (Mesurol Schneckenkorn 04 GB, Mesurol Alimax 02 RB), metaldehyd (Anty-Ślimak Spiess 04 GB, Ślimax 04 GB, Ślimakol 06 GB) [Kozłowski 2003] działające na ślimaki żołądkowo oraz kontaktowo lub parzące jak potas w formie siarczanowej i chlorkowej (Ślimak-Stop 47 FG) [Wykaz 2003]. Preparaty, których substancją czynną jest merkaptodimetur, rozsypuje się na zagrożonych plantacjach rzutowo na całą powierzchnię gleby. W cennych uprawach można je rozsypywać również pasowo, wzdłuż rzędów i brzegów zagonów (szerokość pasa 3-5 cm), a także wokół chronionych roślin. Przez 24 godziny po zabiegu nie wolno podlewać roślin, a po obfitych opadach deszczu zabieg należy powtórzyć. Preparatów zawierających mataldehyd używa się w razie potrzeby, po zauważeniu pierwszych szkód. Środki rozsypuje się równomiernie w międzyrzędziach i wzdłuż brzegów zagonów. Nie wolno nimi posypywać liści roślin uprawnych. Jednorazowe użycie środków ochrony roślin (moluskocydów) nie umożliwia całkowitego zwalczenia ślimaków, ponieważ szkodniki te mogą występować jednocześnie w różnych fazach rozwojowych. Duże szanse na przeżycie mają jaja oraz osobniki młodociane. Największą skuteczność zwalczania uzyskuje się, gdy ślimaki dorastają. Dobrze jest, gdy zabieg obejmuje swym zasięgiem jak największy teren opanowany przez ślimaki. W przeciwnym razie w miejsce wytępionych pojawiają się osobniki migrujące z sąsiednich terenów, na których nie prowadzono ochrony chemicznej. Najlepsze efekty zwalczania uzyskuje się stosując moluskocydy w godzinach popołudniowych lub wieczorem [Sionek 2003]. Na terenie ogrodów przydomowych i działek moluskocydy można wykorzystywać tylko w zamykanych pułapkach przynęcających. W tym celu do dużych podstawek pod doniczki lub innych naczyń wsypuje się po kilkanaście granul moluskocydu. Naczynia należy przykryć obciążonymi deskami lub płytami, pozostawiając 0,5 cm szczelinę umożliwiającą przedostanie się ślimaków do wnętrza pułapki. Ustawia się je w zacienionych miejscach w kilku punktach. Przez kilka kolejnych dni należy wybierać z pułapek martwe ślimaki [Kozłowski 2000b]. Należy pamiętać, że preparaty chemiczne używane do zwalczania ślimaków są substancjami szkodliwymi dla środowiska, a zwłaszcza dla fauny glebowe (dżdżownic, stawonogów) i kręgowców (kretów, jeży, ptaków, psów, kotów). Przynęcają one ślimaki tylko przez 4-5 dni od ich zastosowania [Kozłowski 2000b]. Literatura Anonim 2001. Ekologiczne sposoby zwalczania i odstraszania ślimaków. Mój Piękny Ogród, 3: 56. Anonim 2002. Nie ma rady na ślimaki. Mój Piękny Ogród, 5: 44-45. Anonim 2003a. Kofeina zwalcza ślimaki. Hasło Ogrodnicze, 4: 14. Anonim 2003b. Czosnkiem w ślimaka. Polityka, 39: 76. Jaworska M. 1996. Możliwości biologicznego zwalczania pomrowów. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Rośl., 36(2): 23-25. 178 Kozłowski J. 1996. Ślimaki mogą doszczętnie zjeść rzepak. Top Agrar Polska, 7-8: 44-45. Kozłowski J. 2000a. Groźne ślimaki cz.I. OWK, 20: 30-31 Kozłowski J. 2000b. Groźne ślimaki cz.II. OWK, 21: 35. Kozłowski J. 2003. Chemiczna i agrotechniczna metoda zwalczania ślimaków w roślinach rolniczych i alternatywne sposoby obniżania ich liczebności. Ochr. Rośl., 1: 12-14. Legięć I., Pisarek M. 2004. Zastosowanie czosnku do zwalczania ślimaków nagich z rodzaju Arion. Mat. III Międzynarodowej i IV Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk. „Przyszłość rolnictwa ekologicznego w Europie po przystąpieniu krajów Europy Środkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej”, 18-20 marca 2004, Wrocław: 73-77. Legięć I., Pisarek M. 2005. „Badania nad zastosowaniem maceratów z czosnku pospolitego, cebuli zwyczajnej i chrzanu pospolitego do zwalczania ślimaków nagich”. Mat. V Międzynarodowej i VI Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk. „Rolnictwo ekologiczne a produkt regionalny i lokalny”, 17-18 marca 2005, AR Wrocław: 76-80. Myśliwiec A. Pisarek M. 2004. Wpływ wodnych ekstraktów z leczniczych roślin przyprawowych na żerowanie ślimaków nagich z rodzaju Arion. Mat. III Międzynarodowej i IV Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk. „Przyszłość rolnictwa ekologicznego w Europie po przystąpieniu krajów Europy Środkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej”, 18-20 marca 2004, Wrocław: 73-77. Pataj S., Świędrych M., Pisarek M. 2003. Wpływ wodnych wyciągów z wybranych roślin leczniczych na żerowanie ślimaków nagich z rodzaju Arion. Mat. II Międzynarodowej i III Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk. „Rolnictwo ekologiczne a rozwój obszarów wiejskich”, 20-21 marca 2003, Wrocław: 45-49. Pisarek M., Wacław M. 2002. Występowanie ślimaków nagich z rodzaju Arion sp. na roślinach ozdobnych. Prog. Plant Protection/Post Ochr. Rośl. 42(2): 726-729. Sionek R. 2003. Coraz bardziej uciążliwe ślimaki. Hasło Ogrodnicze, 7: 13-16. Świder A. 2001. Jak zwalczać niebezpieczne dla upraw ślimaki. Biul. Inf.-Handlowy ODR Boguchwała, 6: 17-18. www.haywardm.supanet.com/barriers.html www.haywardm.supanet.com/baiting.html www.haywardm.supanet.com/pesticides.html www.republika.pl www.slugrings.co.uk Wykaz środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu i stosowania decyzjami wydanymi do dnia 6 maja 2003r., 2003. Ochr. Rośl., 7/8: 8-66. 179 WYSTĘPOWANIE, SZKODLIWOŚĆ I ZWALCZANIE OWSA GŁUCHEGO AVENA FATUA L. Autorzy: Elżbieta Kornalska, mgr Marcin Kuczera Opiekun: Dr inż. Joanna Puła Koło Naukowe Rolników Akademia Rolnicza w Krakowie 31-120 Kraków, Al. Mickiewicza 21 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: owies głuchy, występowanie, szkodliwość, metody zwalczania Wstęp Owies głuchy (Avena fatua L.) jest jednym z najgroźniejszych chwastów pól uprawnych w Polsce [Kieć 2000], opanował też pola uprawne nieomal całego świata. Należy do najgroźniejszych chwastów Europy, Azji, Ameryki, Australii i Afryki. W Europie zajmuje pierwsze miejsce w zachwaszczeniu zbóż jarych, dwunaste – ozimych i piętnaste rzepaku [Kieć 2000]. Zaliczamy go obok perzu właściwego i miotły zbożowej do gatunków najbardziej znanych i najpospolitszych w całej strefie umiarkowanej naszego kontynentu [Skrzyczyńska i in. 1996]. Praca ma na celu przedstawienie owsa głuchego jako jednego z najgroźniejszych chwastów w uprawie roślin, a zwłaszcza w zbożach jarych, szkodliwość tego chwastu oraz metody zapobiegania jego występowaniu. Materiał W niniejszym artykule przeglądowym do przedstawienia zagadnienia wykorzystano szereg wyników badań, które możemy odnaleźć w wielu publikacjach naukowych poświęconych problemowi, jakim staje się w obecnym czasie powszechne występowanie owsa głuchego. W pracy skupiono się na scharakteryzowaniu szkodliwości i sposobów zwalczania tego chwastu. Wyniki Jedną z przyczyn inwazji owsa głuchego są niewątpliwie jego zdolności adaptacyjne Avena fatua L. Roślina ta jest jednorocznym chwastem jarym wcześnie wschodzącym. Jest to chwast piętra górnego – przerasta w fazie kwitnienia roślinę uprawną, a jego wysokość mieści się w granicach od 90 do 150 cm. Jest to roślina, która może wytworzyć do 1000 nasion. Zachowują one siłę kiełkowania w glebie 180 przez 3-8 lat [Rola i Nowicka 1995]. Na charakterystyczne cechy tego chwastu w fazie wegetatywnej składają się: pierwszy liść jest długi i wąski o pionowym pokroju, liście skręcające się w lewo, na granicy pochwy i blaszki liściowej nie ma tzw. „uszek”. W fazie generatywnej wyróżniają go: wiecha z płonnymi górnymi kwiatkami, oplewione i owłosione, ziarniaki z długą, śrubowato skręconą ością o właściwościach higroskopijnych [Paradowski 2003]. W Polsce botanicznych ekologicznymi, południowo-wschodniej owsa głuchego, biologicznym które i istnieje różnią genetycznymi. dziesięć się opisanych cechami Poszczególne odmian morfologicznymi, odmiany mają zróżnicowany wpływ na jakość plonu [Kieć 2002]. W Polsce północnej Korniak [1996] zlokalizował 4 odmiany botaniczne tego chwastu. Obecnie można odnotować systematyczną ekspansję owsa głuchego w całym kraju. W warunkach glebowo-klimatycznych Polski występuje w rejonach: północnym, południowo-wschodnim i zachodnim, zagrażając ponad 30% ich areału [Rola i Nowicka 1995]. Gatunek ten jest chwastem występującym głównie na glebach żyźniejszych, o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym, jednak ostatnio obserwuje się go również na glebach słabszych, o odczynie kwaśnym [Kieć 1998]. Największe zagrożenie jednak stanowi na glebach kompleksu pszennego dobrego [Praczyk 1995]. Występuje on w różnym stopniu zachwaszczenia, niemal we wszystkich roślinach uprawnych. Najczęściej i najsilniej zachwaszcza zboża jare, ale notowany jest także w zbożach ozimych – głównie w pszenicy [Skrzyczyńska i in. 1996], wobec której jest silnym konkurentem o składniki pokarmowe i wodę [Kieć 2000]. Chwast ten pobiera z gleby dwukrotnie więcej wody niż pszenica [Praczyk 1995]. Konkurencyjność zaznacza się już od momentu wschodów aż do fazy strzelania w źdźbło, co stanowi powód wysokich strat plonów i obniżenia ich jakości. Konkurencja korzeniowa wpływa na obniżenie masy i wysokości roślin, zarówno chwastów jak i roślin uprawnych oraz liczby ziarniaków w kłosie, natomiast konkurencja nadziemna wpływa na wielkość ziarniaków oraz wywołuje lekką elongacje źdźbeł [Skrzyczyńska i in. 1996]. Owies głuchy w początkowych fazach rozwoju rośnie wolniej od zbóż, ale później przerasta je ograniczając w sposób istotny dostęp światła [Kieć 2000]. Owies głuchy obserwowano również w innych uprawach, przede wszystkim w buraku cukrowym i pastewnym, grochu, ziemniaku i wielu roślinach warzywnych [Paradowski 2003]. Obecność tego gatunku w roślinach uprawnych, przy obsadzie wiech 200/m2 powoduje obniżenie plonu zbóż jarych nawet o 70%, a ozimych o 40% [Kieć 2002]. Kolejnym zagrożeniem, 181 jaki stwarza ten gatunek jest możliwość przenoszenia chorób grzybowych na rośliny uprawne [Kieć 2000]. Zwalczanie tego chwastu, mimo różnych metod i środków, nie zawsze przynosi zadowalające rezultaty. Największe trudności wynikają z ograniczonych możliwości wyizolowania go z materiału siewnego, dużej żywotności nasion, nierównomiernego kiełkowania i rożnego tempa wzrostu. Mechaniczne metody niszczenia tego gatunku są mało skuteczne. Zalecenia wielokrotnego bronowania, a nawet kultywatorowania pola w zespole uprawek pożniwnych zdają egzamin tylko w lata ciepłe o dużej ilości opadów. Wschodzący wówczas w dość licznej ilości owies głuchy może być zniszczony mechanicznie. Nie zapobiega to jednak wschodom w okresie wiosennym. Najbardziej skuteczne jest niszczenie owsa głuchego w zasiewach roślin uprawnych przy zastosowaniu odpowiednich herbicydów [Praczyk i Skrzypczak 2004]. Jednym z elementów skutecznego zwalczania owsa głuchego za pomocą herbicydów jest wczesna identyfikacja chwastu. Skuteczność herbicydu zależy nie tylko od jego właściwości, lecz również od wielu czynników zewnętrznych. Przestrzeganie określonych zasad prowadzenia zabiegów jest zatem niezmiernie istotne. Stosowanie herbicydu w sprzyjających warunkach, takich jak ciepło i duża wilgotność powietrza, co powoduje intensywny wzrost chwastów, zwiększa szybkość działania herbicydów. Niektóre gatunki chwastów bronią się przed toksycznym działaniem herbicydów. Rośliny owsa głuchego, bronią się wypuszczając korzenie przybyszowe [Praczyk i Skrzypczak 2004]. Do zwalczania owsa głuchego stosuje się głównie herbicydy dolistne jak: Grasp 250 SC, Illoxan 36 EC, Puma Uniwersal 069 EW. Jednym z najnowszych środków chwastobójczych jest Atlantis 04 WG. W celu uzyskania wysokiej skuteczności działania zaleca się stosować go z adiutantem, przystosowany jest także do łącznych zabiegów z herbicydami do zwalczania chwastów dwuliściennych [Paradowski 2003]. Jedynymi herbicydami przeciwko owsowi głuchemu stosowanymi doglebowo są Avadex BW 400 SC i Avadex BW 480 EC. Asortyment herbicydów stosowanych przeciwko owsowi głuchemu jest stosunkowo wąski, co stwarza poważne zagrożenie występowania odporności owsa głuchego na herbicydy. Odporność na herbicydy oznacza dziedziczną zdolność chwastu do przeżycia i wydania nasion po oprysku dawką herbicydu letalną dla wrażliwej formy chwastu. Dlatego, jako odporną klasyfikujemy każdą roślinę, która przeżywa po zastosowaniu polowej dawki herbicydu i jest zdolna do dalszego wzrostu i reprodukcji. O odporności można mówić, jeżeli w porównaniu do lat poprzednich 182 zostanie stwierdzony spadek skuteczności stosowanego herbicydu. Zjawiska odporności owsa głuchego na herbicydy nie należy w żadnym wypadku lekceważyć. Aby ograniczyć niniejsze zjawisko, należy zmianować herbicydy, czyli stosować preparaty o różnych substancjach czynnych, bądź mieszaniny herbicydów [Stokłosa i Kieć 2005]. Podsumowanie 1. Owies głuchy jest agresywnym chwastem jednoliściennym, rozpowszechnionym na polach Polski, zachwaszczającym przede wszystkim zboża jare. 2. Szkodliwość tego chwastu to przede wszystkim obniżenie plonu rośliny uprawnej, poprzez działanie konkurencyjne chwastu. 3. Stosowanie metod mechanicznych nie przynosi zamierzonych efektów. Skuteczne efekty można osiągnąć tylko poprzez łączenie tych metod z zabiegami herbicydowymi. Literatura Kieć J. 1998. Avena fatua L. also hazardous for acid soils. Z. PflKrankh. PflSchutz, Sonderh, 16: 187-189. Kieć J. 2000. Zróżnicowanie morfologiczne, ekologiczne i enzymatyczne gatunku Avena fatua L. występującego na polach polski południowo wschodniej. Zesz. Nauk AR w Krakowie, 260: 5-70. Kieć J. 2002. Owies głuchy – roślina pożyteczna czy groźny chwast? Postępy Nauk Rolmiczych, 2: 39-46. Korniak T. 1996. Studies on the variability of common wild oat (Avena fatua, Poaceae) in north-eastern Poland. Fragmenta Floristica et Geobotanica, 41: 501-505. Paradowski A. 2003. Charakterystyka i zwalczanie owsa głuchego. Ochrona Roślin, 2: 14-17. Praczyk T. 1995. Czym jest owies głuchy. Agrochemia, 4: 27. Praczyk T., Skrzypczak G. 2004. Herbicydy. PWRiL. Rola H., Nowicka B. 1995. Nowe możliwości zwalczania owsa głuchego w zbożach jarych. Ochrona Roślin, 3: 11-12. Skrzyńska J., Skrzypczyński T., Rzymowska Z. 1996. Występowanie Avena fatua L. w zbożowych jarych województwa siedleckiego. Zesz. Nauk AT-R w Bydgoszczy, 196: 197-204. Stokłosa A., Kieć J. 2005. Owies głuchy odporny na herbicydy w Polsce południowowschodniej. Wieś Jutra, 4: 1-2. Occurrence, mischievousness and fighting against wild oat (Avena fatua L.) Summary Wild oat very common weed, that mostly infertates spring cereals. The use of mechanical methods in fighting against this weed is not sufficient, that is the reason for frequent use of post-emergence. As a result resistant biotypes which are difficult to destroy. Key words: wild oat, occurrence, mischievousness, weed destroying 183 PRÓBA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO W POSZCZEGÓLNYCH POWIATACH WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Autorzy: Karol Król, Piotr Gola Opiekun: dr Tomasz Wojewodzic Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Koło Naukowe Rolników Sekcja Ekonomiki Rolnictwa Wstęp W dobie galopującego postępu technicznego, rozwoju wszelakich dziedzin nauki, technologii, komputeryzacji i motoryzacji, co nieuchronnie wiąże się z eksploatacją zasobów środowiska naturalnego, pojawił się problem jego degradacji. Potrzeba ochrony środowiska staje się stopniowo priorytetem wszystkich jednostek: małych firm, przedsiębiorstw, wreszcie gmin i powiatów, które działając w warunkach wolnej konkurencji, dyrektyw i restrykcji. prawnych związanych z ochroną środowiska, przywiązują do niej coraz większą wagę. W Polsce obserwujemy stały rozwój infrastruktury, który nierozerwalnie związany jest z rozwojem gospodarczym niosącym ze sobą ingerencję w środowisko naturalne. Niezbędnym staje się więc wykonywanie analiz dotyczących poziomu degradacji i dewastacji środowiska naturalnego, a także działań mających na celu powstrzymanie lub złagodzenie negatywnego oddziaływania człowieka na lokalną przyrodę, które ułatwić powinny procesy decyzyjne, dotyczące lokalizacji inwestycji gospodarczych jak również wyboru miejsca zamieszkania, nauki czy pracy. Materiał i metody Wpływ człowieka na środowisko naturalne stanowi ważny element zainteresowań polityki proekologicznej. Jest to jednak zjawisko bardzo złożone i trudne do jednoznacznej oceny za pomocą metod opisowych. Bardzo przydatne do tego typu badań są metody analizy wielowymiarowej. Jedną z nich jest metoda unitaryzacji zerowanej [Kukuła 2000]. Głównym celem opracowania było ustalenie siły negatywnego oddziaływania człowieka na środowisko w poszczególnych powiatach województwa małopolskiego. W wyniku przeprowadzonych obliczeń podjęto próbę delimitacji województwa ze względu na występującą antropopresję i sporządzono ranking powiatów ze wzglądu na badane zjawisko. W badaniach posłużono się metodą unitaryzacji zerowanej oraz 184 metodą ekspercką. Największe trudności sprawił dobór cech opisujących badane zjawisko czego głównym powodem jest brak pełnej bazy statystycznej. Po studiach dostępnych informacji statystycznych, wybrane zostały parametry i mierniki, których kwantyfikacja była możliwa we wszystkich powiatach. Mimo zawężenia w ten sposób zbioru zmiennych opisujących, przyjęta metoda pozwoliła na stosunkowo precyzyjny podział powiatów. W badaniach pominięte zostały powiaty grodzkie: Kraków, Tarnów i Nowy Sącz za względu na ich specyfikę (do 1998r. miasta wojewódzkie). Wpływ na środowisko naturalne scharakteryzowano więc za pomocą następujących wskaźników: x1 - ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków w % ludności ogółem (S) x2 - emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych w tonach na hektar (D) x3 - procentowy udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem (S) Próba uwzględnienia czwartej cechy - wydatków budżetowych gmin na ochronę środowiska zł/ha przyniosła negatywne rezultaty ponieważ wysoką ocenę uzyskały powiaty przemysłowe, gdzie wielkość wydatków na ochronę środowiska jest determinowana przez ich ścisłe skorelowanie z wielkością emitowanych zanieczyszczeń. Jeżeli wysoka wartość analizowanej cechy diagnostycznej sprzyjała wysokiej ocenie badanego zjawiska (jakości środowiska) to zmienna ta jest stymulantą, jeżeli natomiast na korzyść analizowanego zjawiska przemawia niska wartość analizowanej zmiennej, to zmienna ta nosi nazwę destymulanty (D). W analizowanym przypadku występują dwie stymulanty i jedna destymulanta. wyjściowe dotyczące powiatów województwa małopolskiego wykorzystane w obliczeniach pochodzą z Bazy Danych Regionalnych [GUS, BDR...] i obejmują rok 2003. Obraz liczbowy badanego przez nas zjawiska tworzy macierz: gdzie xij oznacza cechę xj w obiekcie Pi (w i – tym powiecie). Zatem każdy z r – powiatów zostanie opisany przez s = 3 zmienne. x11 x12 ... x1s x21 x22 ... x2s X ij = ... ... ... ... xr1 xr2 ... xr3 i = 1,2,...,r j = 1,2,...,s Zastosowana w obliczeniach metoda unitaryzacji zerowanej polega na znormalizowaniu zmiennych objaśniających za pomocą następujących formuł matematycznych: 185 dla destymulant: Zij xij min xij max xij min xij dla destymulant: Zij max xij xij max xij min xij Tak otrzymane zmienne Zij przyjmują wartości z przedziału [0,1], z tym, że „1" otrzymuje obiekt o najkorzystniejszej wartości badanej zmiennej, a „0" o najmniej korzystnej. Znormalizowane zmienne objaśniające tworzą macierz Zij i mogą być poddawane przekształceniom ilorazowym. Zij = z11 z21 ... zr1 z12 ... z1s z22 ... z2s ... ... ... zr2 ... zr3 W ogromnej większości prac empirycznych w których konstruowana jest zmienna syntetyczna przyjmuje się założenie o jednakowych wagach wybranych zmiennych diagnostycznych. Stan ten jest w przeważającej mierze wynikiem braku informacji o okolicznościach mających wpływ na zróżnicowanie znaczenia i roli cech diagnostycznych. Jednak wagi przyporządkowane poszczególnym zmiennym nie powinny być takie same [Kukuła 2000, Wojewodzic 2000]. Wartościowanie wpływu poszczególnych cech na ocenę badanego zjawiska budzi zawsze wiele kontrowersji i dyskusji, nie zmienia to jednak faktu o konieczności podejmowania takich prób. Po dokładnej analizie dobranych zmiennych diagnostycznych nadano im odpowiednie wagi korzystając z metody eksperckiej (tab. 1). Tab. 1.Wartości wag zmiennych diagnostycznych Wpływ cechy na środowisko Wyszczególnienie Wagi cząstkowe m1 m2 m3 0,37 0,25 0,39 m1, m2 ,m3 – dobrane zmienne opisujące Źródło: badania własne Wagi zostały dobrane na podstawie średniej arytmetycznej uzyskanej z sumy ocen przypisanych poszczególnym zmiennym przez ekspertów w anonimowej ankiecie tematycznej. W skład grona eksperckiego weszło sześciu pracowników naukowych Akademii Rolniczej w Krakowie oraz autorzy opracowania. 186 Aby uzyskać syntetyczny miernik poziomu antropopresji w poszczególnych powiatach zsumowano wartości poszczególnych cech opisujących dla każdego powiatu, po uwzględnieniu wag cząstkowych. Uzyskana w ten sposób miara przyjmować będzie wartości od 0 do 1, przy czym wartość jeden (wzorcową) może uzyskać ten obiekt, który uzyskałby najlepszą ocenę w przypadku wszystkich branych pod uwagę cech. Wyniki Na województwo małopolskie składa się 19 powiatów ziemskich i 3 grodzkie (nieuwzględnione w obliczeniach). Najlepiej zorganizowaną gospodarkę ściekową w 2003 r. Posiadały powiaty tatrzański i oświęcimski gdzie ponad 56% ludności było obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków (tab. 2). Tab. 2.Wpływ człowieka na środowisko naturalne w województwie małopolskim według powiatów (2003) Powiaty Bocheński Brzeski Chrzanowski Dąbrowski Gorlicki Krakowski Limanowski Miechowski Myślenicki Nowosądecki Nowotarski Olkuski Oświęcimski Proszowicki Suski Tarnowski Tatrzański Wadowicki Wielicki Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków w % ludności ogółem X1 37% 19% 44% 30% 36% 24% 22% 26% 27% 23% 43% 51% 56% 21% 17% 20% 59% 34% 23% Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych (t/ha) X2 1,0 1,0 77,4 0,0 1,0 25,6 0,1 0,1 0,3 0,0 0,2 3,9 15,9 0,0 0,2 0,2 0,1 1,4 1,0 Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem [%] X3 57% 70% 44% 9% 79% 30% 94% 86% 14% 100% 87% 58% 1% 15% 35% 73% 100% 12% 1% Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy Danych Regionalnych [GUS, BDR...] Na następnych miejscach plasowały się powiaty olkuski i chrzanowski. Wyraźnie w tyle pozostały powiaty brzeski i suski, gdzie wielkość tego wskaźnika wyniosła odpowiednio 19% i 17%. Brak systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków gospodarczo-bytowych powoduje negatywne oddziaływanie na stan środowiska oraz znacznie obniża atrakcyjność inwestycyjną tych powiatów. Uboga sieć kanalizacyjna stwarza różnice w dostępności do infrastruktury komunalnej społeczności lokalnej, przez co znacznie obniża standard życia mieszkańców. Inwestycje na gruncie ochrony środowiska warunkować będą dalszy rozwój tych powiatów. Najmniejszą emisją 187 zanieczyszczeń pyłowych i gazowych mogą poszczycić się powiaty proszowicki, dąbrowski i nowosądecki co wynika z faktu, iż na terenie tych powiatów nie zlokalizowano żadnych uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych emitujących szkodliwe gazy i pyły, a same powiaty są ostoją przyrody. Natomiast powiatem emitującym najwięcej zanieczyszczeń jest powiat chrzanowski, który cechuje stosunkowo duży stopień przekształceń środowiska naturalnego. W centralnej i zachodniej, uprzemysłowionej części powiatu zlokalizowane są liczne zakłady przemysłowe m.in.: zakłady chemiczne, rafineria w Trzebini, Ocynkownia Śląska. Jednocześnie znaczną część obszaru powiatu zajmują użytki rolne i tereny leśne oraz znaczny procent powierzchni objęty jest ochroną i znajduje się w obszarze Jurajskich Parków Krajobrazowych. Powiaty tatrzański i nowosądecki to powiaty w całości objęte prawną ochroną środowiska, której celem jest zachowanie w możliwie niezmiennej formie walorów przyrodniczych oraz stworzenie stref ochronnych. Jest to jeden z czynników który istotnie wpływa na naturalny charakter tych powiatów (parki narodowe, krajobrazowe i inne), co plasuje je w czołówce rankingu. Powiaty oświęcimski i wielicki posiadają najmniej terenów objętych prawną ochroną. Opracowany ranking (tab. 3) obrazuje duże zróżnicowanie poziomu ochrony środowiska i stopnia wpływu człowieka na środowisko naturalne województwa małopolskiego. Tab. 3. Miernik wpływu człowieka na środowisko naturalne Oczyszczalnie ścieków Powiaty Bocheński Brzeski Chrzanowski Dąbrowski Gorlicki Krakowski Limanowski Miechowski Myślenicki Nowosądecki Nowotarski Olkuski Oświęcimski Proszowicki Suski Tarnowski Tatrzański Wadowicki Wielicki Nakłady inwestycyjne Obszary prawnie chronione ocena ranking ocena ranking ocena ranking 0,18 0,02 0,23 0,11 0,17 0,06 0,04 0,07 0,09 0,05 0,23 0,30 0,34 0,04 0,00 0,02 0,37 0,14 0,05 6 18 4 9 7 12 15 11 10 14 5 3 2 16 19 17 1 8 13 0,24 0,24 0,00 0,25 0,24 0,16 0,25 0,25 0,24 0,25 0,25 0,23 0,20 0,25 0,25 0,25 0,25 0,24 0,24 11 12 19 1 13 18 6 4 10 3 7 16 17 2 9 8 5 15 14 0,22 0,27 0,17 0,03 0,30 0,11 0,36 0,33 0,05 0,39 0,33 0,22 0,00 0,06 0,13 0,28 0,39 0,04 0,00 10 8 11 17 6 13 3 5 15 2 4 9 18 14 12 7 1 16 19 * im niższa ocena tym oddziaływanie na środowisko jest bardziej negatywne. Źródło: obliczenia własne. 188 Miernik* Ranking 0,64 0,53 0,40 0,39 0,71 0,34 0,65 0,65 0,39 0,68 0,81 0,76 0,54 0,34 0,38 0,55 1,00 0,43 0,29 8 11 13 14 4 17 6 7 15 5 2 3 10 18 16 9 1 12 19 Najniższą ocenę otrzymał powiat wielicki (0,29) co wynika z faktu iż posiada on ubogą sieć kanalizacyjną oraz nikły odsetek terenów prawnie chronionych, mimo niewielkich zanieczyszczeń pyłowych. Natomiast najwyżej w rankingu uplasowały się powiaty tatrzański (1), nowotarski (0,81) i olkuski (0,76) do czego przyczyniły się stosunkowo duża powierzchnia terenów objętych ochroną i relatywnie dobrze zorganizowana gospodarka ściekowa. Wnioski W dzisiejszych czasach priorytetem jest szybki rozwój gospodarczy zapewniający wzrost produkcji dóbr materialnych, dający nowe miejsca pracy - likwidujący bezrobocie. Niesie to za sobą zniszczenie środowiska i związane z tym uciążliwości dla życia. Postęp techniczny powinien być natomiast realizowany w warunkach ochrony środowiska, aby mogła urzeczywistnić się koncepcja rozwoju zrównoważonego. Duże zanieczyszczenie środowiska w danym powiecie może wynikać zarówno z lokalnych uwarunkowań np. lokalizacji uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych, a może być również efektem złego zarządzania na szczeblu lokalnym lub regionalnym. Najczęściej jednak główną barierą jest brak środków na usprawnienie funkcjonowania lokalnej gospodarki lub odległa pozycja działań sprzyjających ochronie środowiska w hierarchii celów przedsiębiorstw i władz lokalnych. Likwidacja „emitentów” dających często pracę lokalnej społeczności nie rozwiąże problemu, a wręcz przyczyni się do degradacji społecznej i gospodarczej tych terenów. Walka o zmniejszenie antropopresji powinna się odbywać przynajmniej na dwóch frontach: - zmniejszenie emisji zanieczyszczeń przez przedsiębiorstwa: nowoczesne przyjazne środowisku technologie, - zmniejszenie ilości zanieczyszczeń emitowanych przez gospodarstwa domowe: budowa sieci kanalizacyjnych, nowoczesnych wysypisk odpadów, likwidacja niskiej emisji (spalanie węgla, mułu węglowego itp.) Działania te muszą być oparte z jednej strony na represji (coraz wyższe kary za zanieczyszczanie środowiska), a z drugiej strony coraz większe możliwości skorzystania ze środków publicznych na dofinansowanie budowy instalacji chroniących środowisko. Coraz więcej samorządów terytorialnych dostrzega ten problem i walka z zanieczyszczeniami staje się ich priorytetem. Powiaty w których antropopresja jest na mniej zaawansowanym poziomie, to powiaty o mniejszym stopniu przekształcenia 189 środowiska, powiaty o dużej ilości terenów naturalnych lub półnaturalnych i rekreacyjnych. Tu przyroda nie została w tak dużym stopniu zniszczona przez działalność człowieka. Priorytetem nie jest dążenie do osiągnięcia homeostazy w środowisku lecz jej ścisła ochrona, gdyż często środowisko naturalne jest gospodarczym atutem tych powiatów, przyciągającym rzesze turystów. Ochrona środowiska nie jest tylko ważna dla ekologów, lecz powoli staje się przedmiotem zainteresowania ekonomistów i przedsiębiorstw, które inwestując w ochronę środowiska inwestują w swój wizerunek i pośrednio w jakość swoich wyrobów. Literatura GUS. Baza Danych Regionalnych, „www.stat.gov.pl” Kukuła K. 2000. Metoda unitaryzacji zerowanej. PWN, Warszawa Wojewodzic T. 2000. Ocena rozwoju społeczno gospodarczego powiatów województwa małopolskiego. Zesz. Nauk. nr 78, AR w Krakowie. www.powiat-chrzanowski.pl An attempt to estimate the effect of human activity on environment in Małopolska region Summary This elaboration demonstrates the method of noughtly initharisation like an appliance the note of the natural environment’s grade. A lot of reaserches could give the note about emission of motes and poison-gases, community infrastructure and quantity of law protect places. That treatment helped to group districts in malopolskie province in the regard of great level of protection environment. 190 BYDŁO RASY SALERS – W ASPEKCIE EKOLOGICZNYM Autorzy: Leszek Kurowski, Agata Goławska, Agnieszka Kowalewska Opiekun: Dr Grażyna Niedziałek Studenckie Naukowe Koło Hodowców Zwierząt Akademia Podlaska ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce Słowa kluczowe: Salers, cechy rasy Salers, zalety rasy Salers, umaszczenie, wygląd Od zarania dziejów ludzkość kierowała kroki w kierunku zagospodarowania wokół siebie, otoczenia i udomowienia zwierząt. Jednym z pierwszych gatunków, które sobie podporządkowała było bydło. Jego znaczenie w codziennym życiu stało się nieocenione. Podobnie dzisiaj, gatunek ten jest jednym z czołowych hodowanych na świecie. W obecnym czasie, gdy kwestie dotyczące ekosfery czy ekologii są upraszczane i bagatelizowane a wręcz zaniedbywane, bydło jako gatunek wszechobecny jeszcze raz zostaje doceniony, a jego zmienność genetyczna i różnorodność użytkowania, pozwala mu się plasować w czołówce zwierząt wykorzystywanych w ekologicznych systemach produkcji mięsa i mleka. Od kilkunastu lat daje się zaobserwować ukierunkowanie produkcji w kwestii pozyskiwania mleka i mięsa. Jednak nie można mówić w obecnych czasach o produkcji bez intensyfikacji wytwarzania surowców pochodzenia zwierzęcego. Powstaje w tym miejscu dylemat na poziomie ekologii i jakości między innymi, mleka i mięsa. Powstającą niszę ekologiczną w zagospodarowaniu nieużytków zielonych, które z różnych względów powiększają się z roku na rok, może wypełniać z powodzeniem produkcja żywca wolowego. Możliwości te wydają się bardzo logiczne a zwiększające się perspektywy na eksport wołowiny o wysokich standardach ekologicznych, dietetycznych i kulinarnych są uzasadnieniem tego twierdzenia. W obecnych czasach, gdy w grę wchodzi bardzo ważny problem dyktowania warunków, co do jakości mięsa wołowego przez konsumentów. Rola rodzimych ras stała się marginalna. Zarówno w przypadku produkcji mleka jak i mięsa rasy krajowe wykorzystywane są praktycznie wyłącznie, jako materiał do krzyżowania towarowego. Tak dzieje się już od kilkunastu lat w chowie bydła mięsnego. Rasy, takie jak nizinne czarnobiała, polska czerwona czy czerwono-biała są bazą do wytworzenia i uzyskania na kanwie metod hodowli, efektu heterozji. Od wielu lat, stosowane jest na bazie krzyżowania towarowego, zwiększenie produkcji żywca z jednoczesnym doskonaleniem walorów opasowych i ogólnie rozumianej wartości rzeźnej. Szeroka gama ras mięsnych 191 wyhodowanych na świecie, a zwłaszcza ras europejskich, powszechnie stosowanych w naszym kraju do zwiększenia efektywności produkcji kulinarnego mięsa wołowego od wielu lat znajduje z powodzeniem uznanie Polskich hodowców. Od niespełna kilku lat na terenie naszego kraju, zaczęto również stosować do krzyżowania rasy mniej znane takie jak Hereford czy Salers. Znalazły one uznanie szczególnie u producentów produkujących żywiec w oparciu o ekstensywne systemy żywienia i wykorzystujących niezagospodarowane obszary zielone lub te, które zostały zaniedbane uprawowo (rekultywacja terenów). Wymagania ludzi na całym świecie, związane z jakością spożywanego, mięsa wołowego sprawiają, iż hodowcy zmuszeni są utrzymywać rasy bydła lub ich krzyżówki dające dobrej jakości mięso i w dość krótkim czasie. Muszą to być rasy, które charakteryzują się dobrym wykorzystaniem paszy, uzyskujące wysokie dzienne przyrosty masy ciała, utrzymywane w niemal, że naturalnych warunkach (najlepiej przy jak najmniejszych kosztach poniesionych na ich hodowlę). Salers jest bardzo starą rasą, pochodzącą z Francuskiego miasteczka o nazwie: Salers, leżącego w Masywie Centralnym. Za rodzimą siedzibę Salers-ów uznaje się: AUVERGE - rejon południowo - centralnej Francji. Jest to izolowany górzysty obszar o skalistym terenie, położony do 1600 metrów nad poziomem morza [Kalinowski 2003], o ostrym i wilgotnym klimacie [www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers], z dziennymi wahaniami temperatur dochodzącymi do 25 °C. Z bardzo długimi, mroźnymi i śnieżnymi zimami, oraz porą letnią o wysokich temperaturach [Kalinowski 2003], i dużą z ilością opadów [http://odr.zetobi.com.pl/ wierz/bydło/salers/html]. Prowadzi się na tym terenie o ubogich górskich glebach pochodzenia wulkanicznego [Dobicki 1996], małą produkcję, jeśli chodzi o uprawę zbóż, więc bydło zostało zmuszone do korzystania niemal całkowicie z takich pasz jak: trawa w lecie i siano zimą [www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers]. Tak, więc trudne warunki miały pozytywny wpływ na kształtowanie się rasy i utrwalenie jej pozytywnych cech [Kalinowski 2003]. Salersy to bydło o umaszczeniu brunatno-czerwonym (brunatno- machoniowym) o gęstej sierści [Kalinowski 2003], (z lekko lokującymi się włosami) [Sobek 1994], która stanowi doskonałą barierę ochronną, zarówno przed insektami jak i wysokimi temperaturami, co jest istotnym elementem w układzie termoregulacyjnym 192 zwierzęcia [Gołyś 1993]. U zwierząt tej rasy występują również nosiciele genu czarnego umaszczenia i takie osobniki stosunkowo często spotykane są w populacji amerykańskiej [Sobek 1994]. Śluzawica i kiść ogonowa są jasne [Kalinowski 2003] występują również białe plamy pod brzuchem [Jasiorowski i Przysucha 2003]. Głowa jest trójkątna z charakterystycznymi [Gołyś 1993], zwłaszcza u krów [Sobek 1994], długimi rogami w kształcie liry, barwy jasno-kremowej i ciemnymi końcami. Występują też osobniki bezrożne. Rasa ta dobrze znosi pobyt w oborach na uwięzi i intensywny opas z wykorzystaniem pasz treściwych. Doskonale nadaje się do hodowli ekstensywnej, potrafi się długo paść, aby zapewnić sobie odpowiednią ilość pożywienia. Również dobrze bydło to radzi sobie w klimacie gorącym, gdzie głównymi problemami są: niedobór wody, wysokie temperatury i konieczność pokonywania dużych odległości, aby zdobyć wystarczającą ilość pokarmu. Bydło Salers jest rasą późnodojrzewającą. We Francji pierwsze krycie stosuje się u dwuletnich jałówek, ale równie dobre wyniki uzyskuje się kryjąc je w wieku 18 miesięcy. Pełną dojrzałość hodowlaną osiągają w wieku 5 lat. Krowy tej rasy charakteryzują się doskonałym instynktem macierzyńskim [Gołyś 1993]. Łatwo się zacielają wskaźnik płodności, czyli odsetek zacielonych krów wynosi u Salersa 95% plenność - 102%, śmiertelność cieląt od urodzenia do odsądzenia 6%. Generalnie na 100 pokrytych (nie wycielonych) krów rasy Salers, odsądza się przeciętnie 90 cieląt. Do Polski pierwsze czystorasowe jałówki sprowadzono w 1990 r. W tej chwili pogłowie czystorasowych Salersów w kraju sięga kilkuset sztuk [Kalinowski 2003]. Rasa ta jest zarejestrowana w Polsce od 1996 r. [http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/ bydło/salers.html.], a wpisanych do ksiąg hodowlanych mamy jedynie 330 krów i jałowic Salersów. Nasieniem buhajów Salers unasiennia się u nas rocznie (w 2003 r.) ok. 1600 krów ras mlecznych głównie cb i hf, stąd rasa ta nie odgrywa jeszcze w naszym kraju większej roli [Jasiorowski i Przysucha 2003]. 193 Cechy rasy Salers: Zdolność idealnego wykorzystania nawet najsłabszej jakościowo paszy objętościowej oraz, gdy pasza jest lepszej jakości - szybkie gromadzenie zapasów w organizmie, Wysokie tempo wzrostu (roczne jałówki ważą 320 kg. a buhajki 435 kg.) oraz dobra przydatność do opasu intensywnego, podczas, którego dzienne przyrosty buhajków dochodzą do 1400 g., Brak jakichkolwiek problemów z kończynami, zdolność do pokonywania bardzo długich dystansów [Kalinowski 2003], Bardzo dobre wyniki w rozrodzie a szczególnie duża łatwość wycieleń, nawet w przypadku krzyżowania z rasami ciężkimi (średni okres międzywycieleniowy wynosi 374 dni), Wysoka jak na mięsną rasę, produkcja mleka (4000 tyś. litrów na rok), o zawartości tłuszczu 3,6% i białka 3,4%, Idealnie rozwinięte cechy macierzyńskie, stawiające tą rasę w czołówce, jeśli chodzi o wykorzystanie krów jako mamki Zalety rasy Salers: Nieprzeciętna rozrodczość, silnie rozwinięty instynkt macierzyński, bardzo lekkie porody, Łatwość aklimatyzacji i odporność na niekorzystne warunki środowiska, Wysoka wydajność mleczna - mleko o charakterystycznym składzie preferowane w serowarstwie, Specyficzny zapach, kolor i smak mięsa, które podnosi jego atrakcyjność [http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/bydło/salers.htm]. Czynniki decydujące o wprowadzeniu rasy Salers do gospodarstwa: Zagospodarowanie użytków zdewastowanych, Wykorzystanie jałówek Salersów jako biorczynie zarodków, Wykorzystanie gorszej jakości paszy, Uzyskanie mięsa (wołowiny kulinarnej) bardzo dobrej jakości. 194 Literatura Dobicki A., 1996: Hodowla i użytkowanie bydła ras mięsnych. Chów bydła, nr.ll., AR. Wrocław., 9-14. Gołyś S., 1993: Bydło rasy Salers. Zesz. Nauk. Przegląd Hodowlany, nr.6., 14-15. Jasiorowski H., Przysucha T., 2003: Rasy mięsne: trudny wybór. Magazyn Nowoczesnego Rolnictwa - top agrar polska, nr.12., 22-25. Kalinowski M., 21-28 grudnia 2003: Więcej o salersach. Nowy Plon - tygodnik polskiej wsi. nr.51/52., 17. Sobek Z., 1994: Genetyczne podstawy doskonalenia stada. Bydło ras mięsnych - rasa Salers. Poradnik Gospodarski, nr.3., 20. http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/bydło/salers.htm www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers CATTLE RACE SALERS- IN ECOLOGICAL ASPECT Summary Cows Salers - it’s a very old race who cames from France.This race bear good a bad weather. It’s can be kept on devastated areas, because used worst quality fadder. We obtain high quality meat and a lot of milk. This race become very popular in our country. 195 WPŁYW PRZEMYSŁU ROLNO- SPOŻYWCZEGO NA ŚRODOWISKO Autor: inż. Piotr Pańków Opiekun: dr inż. Andrzej Dyszewski, mgr inż. Jarosław Uglis Studenckie Koło Naukowe „Doradztwa Rolniczego” Akademia Rolnicza we Wrocławiu Przemysł rolno- spożywczy pobiera duże ilości dobrej jakościowo wody i wyróżnia się szczególnie destrukcyjnym oddziaływaniem na środowisko przede wszystkim na czystość wód. W obecnym stanie, po częściowej restrukturyzacji i modernizacji sam przemysł spożywczy produkuje rocznie około 110 mln m3 ścieków zawierających ładunek: BZT5- 112 tyś ton O2; N- 18,5 tyś ton; P- 2,7 tyś ton. Poza tym znacząco ujemnie na czystość wód wpływają ścieki z licznych małych przetwórni płodów rolnych, zlokalizowanych na wsi. Pomimo znaczącego dla czystości wód postępu w gospodarce wodno- ściekowej zakładów przetwarzających płody rolne, wyróżniającego się zmniejszeniem zużycia wody na jednostkę produkcji i wybudowania wielu oczyszczalni nadal połowa ścieków z tej gałęzi produkcji jest niedostatecznie oczyszczona. Ścieki przemysłu rolno- spożywczego są bardzo zróżnicowane pod względem składu fizykochemicznego. Charakterystyczną dla nich cechą jest duża zawartość związków organicznych oraz zasobność w związki eutroficzne. Tab. 1. Wojew. Ilość zakładów w poszczególnych branżach (RLM>1000) MLECZ WARZ NAPOJ ZIEMN MIĘS PIWO ALKOH PASZA SŁOD RAZEM 2 4 1 7 dolnośląskie kujawsko1 2 1 3 pomorskie lubelskie 5 5 2 łódzkie 7 1 1 mazowieckie 12 5 3 4 małopolskie 2 1 opolskie 1 1 2 podlaskie 8 1 1 podkarpackie 1 1 1 pomorskie 2 śląskie 3 1 3 świętokrzyskie 2 1 wielkopolskie 1 4 1 8 warmińsko4 mazurskie zachodnio2 pomorskie Razem 51 21 4 10 24 Źródło: Opracowanie statystyczne WIOŚ we Wrocławiu 196 1 1 1 8 12 11 26 4 5 10 3 3 7 3 14 2 1 1 1 4 2 2 5 1 1 119 Charakterystyka ścieków przemysłu rolno- spożywczego Ścieki przemysłu rolno- spożywczego w zależności od branży w jakiej powstają różnią się od siebie składem fizykochemicznym i uciążliwością dla środowiska, a także możliwościami ich wykorzystania. W pracy skupiłem się na ściekach: przemysłu cukrowniczego; przemysłu ziemniaczanego; przemysłu mleczarskiego; przemysłu spirytusowego i drożdżowego; przemysłu piwowarskiego; przemysłu mięsnego. Ścieki przemysłu cukrowniczego Rozróżnia się trzy zasadnicze grupy ścieków: pochłodnicze, spławiakowe i technologiczne. Wody pochłodnicze wraz z barometrycznymi i kondensatami są schładzane i ponownie wykorzystywane, nie zasilając ogólnego odpływ ściekowego. Ścieki spławiakowe z hydrotransportu i mycia buraków podlegają mechanicznemu oczyszczaniu na łapaczach kamieni, piaskowniku, łapaczach liści i ogonków oraz osadnikach. W wyniku modernizacji obiegów wodno- ściekowych cukrownia odprowadza do biologicznego oczyszczania około 1 m3 wód zużytych na 1 tonę buraków, ale SA to ścieki znacznie stężone. Całkowite unieszkodliwienie ścieków cukrowniczych, poza mechanicznym oddzieleniem zawiesin wymaga biologicznej degradacji oraz utylizacji substancji rozpuszczonych. Ścieki przemysłu ziemniaczanego W przemyśle ziemniaczanym dominują krochmalnie produkujące skrobię ziemniaczaną w systemie kampanijnym. Poza tym przemysł ten produkuje liczne produkty i preparaty z modyfikowanej skrobi oraz tzw. spożywczą galanterię ziemniaczaną. Krochmalnia zużywa duże ilości wody i odprowadza ścieki z hydrotransport i mycia ziemniaków- ścieki spławiakowe oraz wody technologiczneścieki sokowe. Trzecia grupę nie mająca istotnego znaczenia stanowią wody pochłodnicze. Wody spławiakowe i technologiczne- sokowe poddawane są oddzielnie procesom wstępnego mechanicznego oczyszczania. Aktualnie jednostkowe odprowadzenie ścieków ogólnych na tonę przerobionych ziemniaków waha się w granicach 1-6 m3. Przy oszczędnej gospodarce wodnej z zamkniętymi obiegami- odprowadzane SA ścieki o dużym obciążeniu zawiesina pochodzenia glebowego, substancja organiczną i związkami biogennymi, przy czym azot prawie w 80% występuje w formie organicznej. Znaczącą pozycje stanowią aktualnie ścieki z produkcji pozakrochmalniczej, również z suszu warzywniczego oraz gorzelni przerabiających odpady ziemniaczane. Wody sokowe stanowią frakcję najbardziej stężonych ścieków krochmalniczych. Zmodernizowane zakłady maja zainstalowane linie odbiałczania ścieków sokowych, które pozwalają zredukować w ściekach około 50% zawiesin, wskaźników tlenowych i eutroficznych 197 Ścieki przemysłu mleczarskiego Pierwszorzędowym problemem w przemyśle mleczarskim jest zagospodarowanie serwatki. Przerób serwatki stwarza duże problemy natury techniczno- ekonomicznej, a odprowadzanie ze ściekami destrukcyjnie wpływa na środowisko. Ścieki mleczarskie zawierają małe ilości zawiesin łatwo opadających, dlatego nie stosuje się dla nich urządzeń wstępnego mechanicznego oczyszczania. Po zbiorniku wyrównawczym maja one odczyn zbliżony do obojętnego, są zasobne w substancje organiczną i pierwiastki nawozowe. Ścieki przemysłu spirytusowego i drożdżowego W tej grupie występują uciążliwe ścieki o charakterze kwaśnym i wyróżniające się dużą zawartością suchej masy, wysokimi wskaźnikami zużycia tlenu i zasobnością w azot, a szczególnie w potas i siarczany. Są to ścieki bardzo trudne do oczyszczenia, a wartościowe pod względem nawozowym. Ścieki przemysłu piwowarskiego Ścieki piwowarskie charakteryzują się nierównomiernością spływu i stężeń, zawierają zanieczyszczenia stałe i łatwo opadające, są alkaliczne i obciążone odpadowymi związkami węgla oraz niewielkimi ilościami azotu i fosforu. Przy ściekach z browarów szczególną uwagę należy zwrócić na zrzuty uderzeniowe alkalicznych ścieków, stąd konieczne SA zbiorniki wyrównawcze, najlepiej z możliwością wymieszania ścieków. Ścieki z browarów łatwo ulęgają procesom biodegradacji. Ścieki przemysłu mięsnego Ścieki przemysłu mięsnego zawierają tłuszcz, krew, treść przewodu pokarmowego, skrawki mięsa, skór i jelit, kości, szczecinę i włosie oraz rozpuszczone sole mineralne i drobnoustroje przewodu pokarmowego. Jakość tych ścieków określają wskaźniki sanitarne (miano Coli typu jelitowego), wskaźniki tlenowe oraz ilość zawiesin, wyciągu eterowego (tłuszczu), chlorków i składników nawozowych (NPK). Odpływy tych ścieków charakteryzują się dużą nierównomiernością odpływu godzinowego i dobowego oraz koncentracji. 198 Województwo dolnośląskie kujawskopomorskie lubelskie łódzkie mazowieckie małopolskie opolskie podlaskie podkarpackie pomorskie śląskie świętokrzyskie wielkopolskie warmińskomazurskie zachodniopomorskie Ilość zakładów 7 Ładunki zanieczyszczeń w ściekach surowych BZT5 ChZT Zaw. og Nog 3 3 3 kg O2/m kg O2/m kg/m kg N/m3 23698 31869 11526 1891 Pog kg P /m3 183 8 15114 4672 2069 175 111 12 11 26 4 5 10 3 3 7 3 14 11856 5503 19604 8417 10289 21810 9986 6948 7643 2171 14741 18665 6916 47689 13549 14221 28688 13036 11767 11627 4363 17217 4210 1671 8997 3572 352 8958 2131 1961 1724 2064 5354 347 209 1532 41 241 986 87 1166 142 85 826 89 39 295 11 17 274 53 247 36 37 570 4 3762 4257 272 61 7 2 3500 5802 977 147 34 7936 2004 Razem 119 175041 234338 55837 Źródło: Opracowanie statystyczne WIOŚ we Wrocławiu Charakterystyka fizyczno- chemiczna ścieków surowych Województwa Ilość zakładów dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie łódzkie mazowieckie małopolskie opolskie podlaskie podkarpackie pomorskie śląskie świętokrzyskie wielkopolskie warmińsko- mazurskie zachodnio- pomorskie Średnia Razem 7 8 12 11 26 4 5 10 3 3 7 3 14 4 2 BZT5 ChZT Zaw. og g O2/m3 g O2/m3 g/m3 2510 5256 1155 1196 2311 859 956 1767 396 1584 2610 765 1695 2902 792 976 821 181 10412 14219 524 1827 2898 894 1885 2654 484 2263 3813 575 1437 3863 882 1517 2785 1333 2569 5032 1300 1836 3121 577 1415 2107 680 2272 3744 760 Nog g N/m3 231 71 59 78 124 42 212 100 54 518 61 61 215 129 86 136 Pog g P /m3 31 70 15 15 25 14 13 25 25 105 18 24 166 14 20 38 119 Źródło: Opracowanie statystyczne WIOŚ we Wrocławiu 199 Wnioski 1. Ścieki przemysłu rolno - spożywczego są bardzo zróżnicowane pod względem składu fizykochemicznego; 2. Charakterystyczną dla nich cechą jest duża zawartość związków organicznych oraz zasobność w związki eutroficzne; 3. Biorąc pod uwagę zasobność nawozowa tych ścieków, a także umiejscowienie zakładów przemysłu rolno- spożywczego na terenach wiejskich, preferowane jest oczyszczanie tych ścieków metodami naturalnymi; 4. Ścieki przemysłu rolno- spożywczego wpływają w sposób destrukcyjny na środowisko, co spowodowane jest wysokimi wskaźnikami zużycia tlenu, silnie alkalicznym, bądź kwaśnym odczynem, dużą zawartością biogenów; 5. Są to ścieki trudne do oczyszczenia, ze względu na nierównomierny ich dopływ do miejsca oczyszczania dopływy uderzeniowe oraz nierównomierny dopływ ładunków zanieczyszczeń wraz ze ściekami; 6. Nie oczyszczone ścieki tego przemysłu działają destrukcyjnie na wody powierzchniowe, wody podziemne, i glebę; 7. W wodach powierzchniowych ścieki takie poprzez gwałtowna zmianę pH wody oraz dostarczenie dużej ilości biogenów powodują zanik życia biologicznego, następnie następuje proces eutrofizacji, dalszy dopływ ścieków powoduje rozpoczęcie procesu zarastania zbiornika; 8. Ścieki przemysłu mięsnego mogą doprowadzić do bakteriologicznego skażenia gleb i wód, co może prowadzić do powstawania lokalnych ognisk chorób zakaźnych; 9. Wszystkie te aspekty przemawiają za uregulowaniem gospodarki ściekowej i odpadowej przemysłu rolno- spożywczego, gdyż ścieki i odpady powstające w trakcie procesów technologicznych we wszystkich branżach tego przemysłu są bardzo uciążliwe dla środowiska. Literatura Praca zbiorowa pod redakcją Stanisława Bieszczada i Jerzego Soboty. 1999. Zagrożenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczo- rolniczego. Wyd. AR Wrocław. Kutera J. 1990. Unieszkodliwianie i wykorzystanie ścieków przemysłu spirytusowodrożdżowego w rolnictwie - Mat. instr. IMUZ nr 81, Falenty. Kutera J. 1988. Wykorzystanie ścieków w rolnictwie, Warszawa. Rupiński L. 1998. Zagospodarowanie odpadów przemysłu mięsnego. Eko- Efekt, NFOSiGW, Warszawa. Informacje i opracowania statystyczne GUS Warszawa 1996. 200 WPŁYW PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ NA ŚRODOWISKO Autor: inż. Małgorzata Piotrowska Opiekun: dr inż. Andrzej Dyszewski, mgr inż. Jarosław Uglis Studenckie Koło Naukowe „Doradztwa Rolniczego” Akademia Rolnicza we Wrocławiu Produkcja zwierzęca oddziałuje na środowisko przyrodnicze pośrednio lub bezpośrednio: o bezpośrednio poprzez emisję z budynków inwentarskich zanieczyszczeń powietrza (pyły, gazy, drobnoustroje, hałas); o pośrednio poprzez ścieki odzwierzęce (gnojowica, gnojówka) czy odpady (soki kiszonkowe). Zanieczyszczenia te przedostając się do środowiska glebowo-wodnego mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi. Równie ważnym zagadnieniem jest zagospodarowanie padłych zwierząt, które ze względów sanitarno-epidemiologicznych powinny być traktowane w sposób szczególny. Zanieczyszczenia pyłowe W powietrzu atmosferycznym, a także w powietrzu pomieszczeń inwentarskich znajdują się domieszki mechaniczne w postaci drobnych cząstek pochodzenia organicznego i nieorganicznego. Cząstki o wielości do 5m nazywamy pyłami, a powyżej 5m kurzem. Pyły o cząstkach mniejszych niż 0,1 m nazywane są dymami. Pyły pochodzenia organicznego dzielimy na: roślinne- cząstki suchych roślin, paszy, pyłki kwiatowe itp., zwierzęce- cząstki suchych odchodów, sierści, nabłonka, skóry, mączki paszowe itp. Pyły pochodzenia nieorganicznego dzielimy na: chemiczne- pyliste nawozy sztuczne, środki owadobójcze (insektycydy), chwastobójcze (herbicydy), grzybobójcze (fungicydy) itp., mineralne- cząstki gleb, skał, sadze, substancje min prod przez zakłady przemysłowe W skład cząstek pyłowych mogą wchodzić także zarodniki grzybów oraz jaja i larwy niektórych pasożytów, tworząc tzw. pyły uorganizowane. Źródłem zapylenia pomieszczeń inwentarskich są same zwierzęta (sierść, zniszczony nabłonek), a także ściółka (słoma, trociny, itp.) i pasze (siano, otręby, mieszanki treściwe, premiksy). Zapylanie może wzrastać nawet kilkanaście razy przy wykonywaniu takich czynność jak: zadawanie paszy (szczególnie pylistej), ścielenie, czy sprzątanie pomieszczeń. Zanieczyszczenie skóry pyłem prowadzi do jej podrażnienia, świądu i stanów zapalnych. Pył osiadając na skórze powoduje zatykanie kanałów, gruczołów łojowych wskutek czego skóra się odtłuszcza, staje się mniej elastyczna i łatwiej przez to ulega mechanicznym uszkodzeniom, pęknięciom, stwarzając możliwości wejścia drobnoustrojów i zakażenia organizmu. Zanieczyszczenie oczu pyłami może wywołać stany zapalne spojówek, zwłaszcza, gdy pyły występują w postaci kurzu, lotnego popiołu i różnego rodzaju cząstek o ostrym uziarnieniu. 201 Działanie pyłu na układ oddechowy zależy od charakteru chemicznego pyłu i jego rozdrobnienia. Pyły o wielkości powyżej 100 są całkowicie zatrzymywane na błonie śluzowej nosa i gardła. Pyły o uziarnieniu od 5 do 10 docierają do oskrzelików płucnych, a pył o wielkości poniżej 1 jest usuwany stąd przy oddychaniu i kaszlu, reszta przenika w głąb płuc do węzłów chłonnych i naczyń limfatycznych, osadza się tam i powoduje schorzenia w postaci pylic. Szczególnie patogenny jest zalegający w naczyniach limfatycznych pył węglowy i pył krzemowy, który może wywołać pylice węglowa lub pylice krzemową. Cząstki pyłów będące nośnikami zarodników grzybów dostając się do płuc mogą wywoływać grzybicę płucna. Pyły wdychane przez dłuższy okres czasu bez względu na charakter powodują zawsze podrażnienie błony śluzowej nosa, przekrwienie i nieżyt oskrzeli, otwierając tym samym drogi wejścia drobnoustrojom warunkowo chorobotwórczym, co prowadzi do licznych stanów chorobowych górnych i dolnych dróg oddechowych. Zawartość pyłów w powietrzu pomieszczeń gospodarskich i inwentarskich jest bardzo różna może wynosić w tuczarniach przemysłowych i brojlerniach fermowych w czasie zadawania paszy nawet 2000 drobin/m3 (pomiar konimetryczny), chociaż średnie wartości są znacznie niższe ilustruje je tabela 1: Tab. 1. Nazwa fermy System Rodzaj i sposób zadawania Zapylenie- ilość utrzymania paszy cząsteczek/cm3 min. max. Agrokompleks bezściółkowy pasza granulowana 22 66 40 (tuczarnia) wysypywana na podłogę Bisprol bezściółkowy pasza półpłynna zadawana do 10 36 20 (tuczarnia) koryt Gostyń ściółkowy pasza sypka zadawana 6 364 73 (brojlernia) (słoma) mechanicznie do korytek Bios (brojlernia) ściółkowy pasza sypka zadawana 11 277 103 (trzcina) mechanicznie do półautomatów cylindrowych Kurnik dla niosek bateryjnopasza sypka zadawana 135 341 176 (ferma) klatkowy automatycznie do korytek rynienkowych Źródło: [1] Przy pomiarach grawimetrycznych zapylenie powietrza w pomieszczeniach inwentarskich na ogół nie przekracza 1-6 mg/m3, lecz zważywszy na intensywna wymianę powietrza (nawet 30- krotna w okresie letnim w budynkach dla trzody chlewnej i drobiu) emisja tych zanieczyszczeń do środowiska zewnętrznego może być bardzo duża. Zmniejszenie emisji pyłów na zewnątrz pomieszczeń inwentarskich jest trudnym zabiegiem technicznym, aczkolwiek możliwym. Najlepszym sposobem jest zastosowanie specjalnych filtrów sprzężonych z urządzeniami wentylacyjnymi i recyrkulacyjnymi. W krajach zachodnich stosuje się filtry wypełnione włóknem szklanym lub specjalna tkanina, która wychwytuje do 90% pyłów o koncentracji do 20 mg/m3. najlepsze efekty dają filtry elektryczne, które nawet przy bardzo dużym zapyleniu (200mg/m3) wychwytują 99% pyłów. Obniżenie emisji zapylenia w budynkach inwentarskich, a tym samym ograniczenie ich emisji do środowiska można uzyskać tez przez: 202 nawilżanie powietrza wentylacyjnego i zwiększenie zawartości pary wodnej wewnątrz pomieszczeń, zastosowanie lamp ultrafioletowych i jonizatorów (jonizacja ujemna), zmianę konsystencji skarmianej paszy (z sypkiej na granulowaną). Zanieczyszczenia gazowe Amoniak- jest gazem bezbarwnym o silnym charakterystycznym zapachu, dobrze rozpuszcza się w wodzie. powstaje podczas rozkładu związków organicznych zawierających białko (aminonifikacja). W pomieszczeniach inwentarskich powstaje zatem z rozkładu kału i moczu, przy czym rozkład ten wymaga obecności bakterii i grzybów oraz enzymów. Największe stężenie amoniaku występuje w strefie gnojowicowej, a następnie w strefie przebywania zwierząt. Stężenie amoniaku wzrasta w pomieszczeniach wraz ze wzrostem temperatury powietrza, w czasie poruszania gnojowicy, przy jej przepompowywaniu oraz przy stosowaniu wentylacji podciśnieniowej w pomieszczeniach z podłoga szczelinową. Duże stężenie amoniaku występuję przede wszystkim w tych pomieszczeniach, w których niewłaściwie odbywa się usuwanie odchodów i niesprawna jest kanalizacja. Wówczas może przekraczać nawet 50 ppm. Także w obiektach ściółkowych np. przy utrzymaniu drobiu czy cieląt i owiec na tzw. ściółce głębokiej, stężenie amoniaku w strefie nadściółkowej może wynosić 40-60 ppm. Natomiast w górnej warstwie ściółki na głębokości ok. 3-5 cm stężenie amoniaku może nawet sięgać 600-1000 ppm. Szkodliwe działanie amoniaku na zwierzęta rozpoczyna się od ostrego zapalenia spojówek oczu i błon śluzowych układu oddechowego. Przy wyższym stężeniu występuje obrzęk płuc, wylewy krwawe do tchawicy i oskrzeli. We krwi amoniak zmienia hemoglobinę w hematynę zasadową, przez co obniża poziom hemoglobiny w ustroju, a poprzez wiązanie kwasu glutaminowego obniża się przemiana tlenowa, obniża się poziom frakcji -globulinowych białek, wzrasta pH krwi. Zmiany te występują wyraźnie wskutek spadku ogólnej odporności organizmu pod wpływem amoniaku. Dlatego tez zwierzęta utrzymywane w pomieszczeniach o dużym stężeniu amoniaku znacznie częściej zapadają na choroby zakaźne. Dla młodych zwierząt toksyczna dawka wynosi 0,03%. Produkcja amoniaku od zwierząt domowych i ich odchodów płynnych szacowana jest na świecie na 26 mln t/rok. Z badań amerykańskich wynika, że zanieczyszczenie powietrza amoniakiem w pobliżu dużych ferm bydła jest największe. Stwierdzono, że w rejonie koncentracji dużych ferm hodowlanych (140 tys. sztuk bydła) codziennie do otoczenia trafiło 25,7 t związków azotowych, głównie moczu, które w 90-95% w ciągu tygodnia przechodzą w amoniak, ulatniając się do atmosfery. Z innych badań wynika, że w wyniku wentylacji mechanicznej budynków fermowych na 40 tyś tuczników do otoczenia przedostawało się 9,7 kg/h samego amoniaku, a w szczególnych warunkach przykry zapach rozchodzi się w promieniu 4 km. Z podobnych badań wynika, że z fermy w obsadzie 25tyś tuczników wydziela się w ciągu godziny 10 kg/amoniaku, co powoduje wzrost jego koncentracji na obszarze 600 km2. w kurniku o obsadzie 6 tys. niosek produkcja tego gazu rocznie wynosi 3,43 t, zakładając, że DJP produkuje 9,8 t odchodów o zawartości 118 kg Siarkowodór-jest gazem bezbarwnym o nieprzyjemnym zapachu zgniłych jaj, dobrze rozpuszcza się w wodzie i cieczach organicznych. powstaje przy gniciu substancji białkowych zawierających aminokwasy siarkowe. H2S jest głównym 203 składnikiem gazów jelitowych. Wysokie stężenia H2S mogą powstawać w podobnych warunkach jak w przypadku amoniaku, najczęściej przy fermentacji gnojowicy, a także przy nieprawidłowym składowaniu odchodów stałych (obornik). Autorzy niemieccy dokładnie określili skład tych gazów powstających przy mieszaniu gnojowicy. Obok metanu (60%) i CO2 (35%), było 2-8% siarkowodoru oraz małe ilości wodoru i amoniaku. Trujące działanie tej mieszaniny pochodzi ze stężenia siarkowodoru. Uwalnianie tego gazu z gnojowicy uzależnione jest od czasu jej przechowywania, dolewania do niej wody, przepompowywania do kolektorów, homogenizacji czy spławiania kanałów podrusztowych. Jako gaz cięższy od powietrza może długo zalegać w strefie przyziemnej z prądami powietrza być przenoszony na duże odległości, nawet wiele kilometrów od ferm, oczyszczalni, czy zbiorników gnojowicy. Wpływ H2S i NH3 emitowanych praktycznie przez wszystkie budynki inwentarskie na florę i faunę otoczenia ferm i gospodarstw hodowlanych, a także ewentualne skażenie wód powierzchniowych nie było przedmiotem badań i trudno określić znaczenie tych gazów w ogólnej degradacji środowiska przyrodniczego. Ich ujemny wpływ na środowisko powietrzne (powietrze atmosferyczne) jest jednak oczywisty. Odory- oprócz silnie toksycznego i cuchnącego siarkowodoru uwalniają się z gnojowicy, szczególnie przy wzroście pH w kierunku zasadowym, także i inne substancje lotne jak: aminy, związki karbonylowe, merkaptany, różne alkohole, ketony, aldehydy oraz szczególnie przenikliwie cuchnące- indol i skatol. Określa się je mianem odorów. Rozprzestrzenianie się odorów w środowisku powietrznym jest bardzo szybkie, gdyż łatwo przemieszczają się z wiatrem. Odory jako mieszanina różnych gazów charakteryzują się słabą zdolnością do mieszania się z powietrzem atmosferycznym, dlatego tez ich strumień wyrzucony przez urządzenia kanalizacyjne- dochodzi w dużym stężeniu do strefy przyziemnej na duże odległości. Merkaptany są wyczuwalne dla człowieka już przy stężeniu 0,00018 ppm, gdy amoniak dopiero przy 5 ppm, a siarkowodór przy 1-2 ppm. Zmniejszenie emisji toksycznych gazów i odorów z pomieszczeń inwentarskich, gdzie stosuje się ściółkowy system utrzymania zwierząt, jest łatwiejsze niż w przypadku bezściółkowej technologii. Wystarczy bowiem dodatek ściółki np. superfosfatu lub formaliny, które to związki neutralizują wydzielanie się amoniaku i innych gazów. Dobre efekty daje też zastosowanie do ściółki: zeolitów (krystalicznych glinokrzemianów), bentonitu (mieszanina glinokrzemianów ze związkami Na, Ca, Mg, żelaza i cynku), węgla brunatnego (odmiany ziemistej), który to minerał nie tylko wykazuje działanie bakteriostatyczne i dezodoryzujące, lecz znacznie poprawia wartość nawozową głównie pomiotu kurzego. W systemach bezściółkowych szczególnie gdy produkowana gnojowica przechowywana jest w odkrytych kanałach czy zbiornikach trudno zapobiec jest emisji gazów i odorów. Wszelkie dodatki środków chemicznych, w tym dezynfekcyjnych, nie dały jak dotychczas pozytywnych rezultatów. Pewne ograniczenia emisji lotnych substancji zapachowych można uzyskać poprzez: zastosowanie intensywniejszego napowietrzania (aeracja) w specjalnych zbiornikach za pomocą aeratorów mechanicznych lub w przepływowych lagunach ziemnych; 204 zastosowanie środków maskujących (np. w postaci kulek plastikowych), rozrzucanych na powierzchni gnojowicy co ogranicza parowanie i zmniejsza powstawanie szkodliwych zapachów nawet o 98%. Środki neutralizujące w postaci różnych preparatów chemicznych stosowanych do gnojowicy (np. biocydy) lub bezpośredni w pomieszczeniu (dezodoranty) produkowane w latach sześćdziesiątych w USA i Europie Zachodniej nie dały dobrych efektów, gdyż często mieszanina woni była gorsza niż poprzedni odór. Natomiast jako dezodorant stosowany był ozon, który silnie utlenia szkodliwe gazy- efekt neutralizujący uznano za dobry. Generatory ozonu produkowane są i dostępne są na rynku, jednak intensywna ozonizacja i jonizacja dodatnia powietrza może działać ujemnie na organizmy zwierzęce i ludzkie. Podejmowano również próby utleniania wszystkich gazów powstających z gnojowicy poprzez spalanie do tego celu potrzebna jest temperatura 600C i z tego powodu aparatura jest kosztowna, sposób nie znajdował zastosowania w praktyce. W ostatnich latach pojawiły się także biopreparaty (produkty biotechnologiczne), które stosowane są do ściółki i obornika jak i gnojowicy, znacznie ograniczają emisję toksycznych gazów oraz odorów. Dostępne na naszym rynku są takie preparaty jak: Biosaun, Cerbiolisier, De-odorase, Micro-Aid. Zagrożenia mikrobiologiczne W budynkach inwentarskich oprócz mikroorganizmów dostających się wraz z powietrzem wentylacyjnym występują drobnoustroje, których źródłem są: człowiek, zwierzęta, ściółka, gnojowica, pasze. W obiektach inwentarskich najczęściej występuje saprofityczna flora bakteryjna (ziarniaki, bakterie kwasu mlekowego, pleśnie), lecz jeżeli w pomieszczeniach znajduje się zarażone zwierze, chore lub będące tylko nosicielem wirusów, bakterii i wydalające zarazki, to w powietrzu tego pomieszczenia zawsze spotkamy drobnoustroje chorobotwórcze (laseczki różycy, prątki gruźlicy, chorobotwórcze paciorkowce i gronkowce, wirusy pryszczycy), w postaci bioareozoli. Ilościowy i jakościowy skład mikroflory powietrza uwarunkowany jest wieloma czynnikami głównie natury techniczno- technologicznej (typ budynku, sposób utrzymania zagęszczenie zwierząt, rodzaj urządzeń grzewczych, wentylacyjnych i kanalizacyjnych) oraz mikroklimatycznej (temperatura, wilgotność powietrza, stężenia domieszek gazowych i zapylenie, oświetlenie, jonizacja). Jest oczywiste że drobnoustroje w procesie wentylacji przedostają się na zewnątrz z wiatrami przenoszone są na dalekie odległości. Liczba ich jest olbrzymia np. z typowej brojlerni wraz z 1 g pyłu usuwa się na zewnątrz 200-300 tyś. Bakterii. Natomiast z kurnika bakteryjnego o obsadzie 50 tys. Niosek usuwa się w ciągu godziny 52,5-90,7 mld bakterii i 312-545 mln grzybów. Wiele z nich przedostaje się do gleby, roślin, wody, gdzie mogą znajdować warunki do życia i dalszego rozmnażania. Generalnie powietrze atmosferyczne nie jest sprzyjającym środowiskiem dla życia grzybów, bakterii i wirusów, m.in. wskutek działania promieni ultrafioletowych. Mimo to patogenna flora bakteryjna i grzybowa oraz chorobotwórcze wirusy i pasożyty przedostające się do zewnętrznego środowiska mogą wywoływać u ludzi i zwierząt wiele chorób zakaźnych i inwazyjnych. 205 Ograniczenie stopnia zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza w budynkach inwentarskich, a więc emisji do środowiska zewnętrznego powietrznych zanieczyszczeń biologicznych dokonujemy poprzez: bieżące ogólne zabiegi dezynfekcyjne i dezynfekcje pomieszczeń, zastosowanie specjalnych filtrów wentylacyjnych lub recyrkulacyjnych ze środkami dezynfekcyjnymi, zastosowanie promieni ultrafioletowych (lamp kwarcowo- rtęciowych), utrzymanie ogólnej higieny zwierząt i pomieszczeń. System pasów zieleni jest najbardziej naturalnym postępowaniem profilaktycznym i zbliża się do podstawowych zasad rolnictwa ekologicznego. Zaleca się organizowanie stref i izolowanych i ochronnych z udziałem: drzew wysokich; buk zwyczajny, grab zwyczajny, klon, jesion wyniosły, wiąz, drzew średni wysokich; klon, olsza czarna, grab, wierzba iwa, jarząb pospolity; krzewów: głóg, czeremcha amerykańska, łza dzika, dereń biała, bez czarny lilak. Mogą być one być uformowane w strukturze zwartej, ażurowej i przewiewnej. Prawidłowo zagospodarowane strefy ochronne są najlepszym sposobem izolacji uciążliwych dla naturalnego środowiska obiektów hodowlanych i fermowych. Odchody zwierzęce W procesie chowu zwierząt gospodarskich powstaje odpadowy produkt w postaci odchodów. W zależności od technologii produkcji i systemu utrzymania zwierząt powstaje obornik bądź gnojowica, które to produkty posiadają odmienne właściwości fizykochemiczne oraz biologiczne i w różny sposób są usuwane z pomieszczeń inwentarskich, inaczej magazynowane i utylizowane, inaczej oddziaływają na środowisko rolnicze i przyrodnicze. Obornik w przeciwieństwie do gnojowicy nie stanowi w zasadzie zagrożenia dla środowiska rolniczego i przyrodniczego, gdyż zachodzą w nim procesy biotermicznego odkażania w czasie których giną prawie wszystkie drobnoustroje. Warunkiem jest odpowiednie pryzmowanie obornika i niezbyt wysoka (do 70%) zawartość w nim wody. Także w oborniku zbyt suchym i zamarzniętym procesy termobiologiczne ulęgają osłabieniu. Wysoką temperaturę wynoszącą 60-45C wytwarzają drobnoustroje mezofilne w warunkach dostępu powietrza , a następnie drobnoustroje termofilne. W czasie tych procesów wytwarzają się pewne ilości gazów (amoniak, metan, dwutlenek węgla, siarkowodór), ale nie są one tak uciążliwe jak przy gnojowicy i nie powodują w zasadzie , skażenia powietrza atmosferycznego wokół budynków inwentarskich czy składowisk obornika (gnojownie). Dodatkowo powstające przy prawidłowym jego składowaniu gnojówka (mocz z domieszka wody), która powinna być odprowadzana do osobnych szczelnych i przykrytych zbiorników. Także i ona nie stanowi zagrożenia dla środowiska, chyba, że będzie przedostawała się w dużych ilościach do wód powierzchniowych czy gruntowych. Jej biogenne właściwości prowadza do zjawisk eutrofizacji. 206 Tab. 2. Średnia dzienna produkcja odchodów przez zwierzęta gospodarskie (wg Rokickiego i Kolbuszeskiego 1996) Gatunek i grupa wiekowa zwierząt Bydło: Krowa zasuszona Krowa dojna Opas 300-500 kg Jałowizna 6-12 m-cy Jałowizna 12-24 m-cy Cielęta Trzoda chlewna: knur locha warchlak (30kg) tucznik (90kg) tucznik (110kg) Owce: Maciorka, tryk Jagnię Drób: Kura Indyk Kaczka Gęś Źródło: [1] Odchody w [kg] stałe płynne razem Obornik w [kg] Gnojowica w [kg] 19 28 22 10 20 4 16 17 13 5 8 10 35 45 35 15 28 14 25-35 30-45 25 12-20 15-25 5-14 40-50 50-60 40-50 20-30 30-40 5-20 5 6 1,5 3 4,3 8 10 3 6 7 13 16 4,5 9 11 8 9,5 2,3 5,2 6,7 15 18 5 10 12,5 1,2 0,7 1,5 0,8 2,7 1,4 ----- ----- 0,18 0,35 0,25 0,30 Obornik zawiera 20-30% suchej masy, w tym głównie materii organicznej, z czego 60% stanowi tzw. Próchnica czynna ( czynnik humusotwórczy). Jest ona bardzo dobrym nawozem organicznym, nie zagrażającym środowisku wodnemu, nie daje ujemnych efektów w środowisku glebowym, nawet przy wysokich dawkach. Gnojowica Gnojowica powstaje w pomieszczeniach bezściółkowych, jest to płynna mieszanina kału i moczu z domieszką niewykorzystanych resztek paszy oraz wody używanej do celów technologicznych, lub higienicznych. Występuje w formie gęstej lub rzadkiej, gdy jej sucha masa stanowi mniej niż 8% masy całości gnojowicy ekologicznego punktu widzenia ważne są pewne właściwości gnojowicy. Zachodzą w niej procesy fermentacji beztlenowej (gnilnej), dlatego też w budynkach bezściółkowych w pobliżu zbiorników magazynujących gnojowicę, czy oczyszczalni ścieków fermowych powietrze skażone jest uciążliwymi i toksycznymi gazami. W gnojowicy nie zachodzą procesy biotermicznego odkażania, charakterystyczne dla obornika, toteż czas przeżywalności zarazków zwiększa się wydatnie. Mogą one skażać nie tylko samą glebę, lecz wodę i rośliny uprawne, w tym pasze dla zwierząt gospodarskich. Najlepszym sposobem unieszkodliwiania byłoby oczyszczanie jej (mechaniczne, chemiczne, biologiczne) w specjalnych oczyszczalniach ścieków. Jest to jednak najdroższy sposób utylizacji i nie zawsze skuteczny, następuje wprawdzie wysoka redukcja BZT5 i ChZT, nawet do 97%, lecz zawartość biogenów N P K bywa różna, a ścieki oczyszczone nie są wolne od drobnoustrojów. Innym sposobem dezynfekcji chemicznej gnojowicy jest dezynfekcja chemiczna przy równoległej jej homogenizacji. Obecnie szerokie zastosowanie maja różne preparaty dezynfekcyjne, charakteryzujące się dobrym działaniem niszczącym bakterie, wirusy i grzyby, nie uszkadzające jednocześnie materiałów budowlanych i urządzeń metalowych. Pewnym problemem jest jednak wpływ tych środków na środowisko 207 glebowe i wodne, dlatego też nadmierna chemizacja gnojowicy nie jest najlepszym rozwiązaniem z punktu wiszenia ekologicznego. Soki kiszonkowe Soki (odcieki) kiszonkowe są bardzo agresywnym, uciążliwym odpadem o znacznej uciążliwości. Odpad ten, którego ilość zwiększa się w zależności od koncentracji zwierząt może stanowić przyczynę zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych oraz powodować poważne straty w produkcji zwierzęcej: śnięcie ryb, zachorowania i upadki cieląt, prosiąt itp. im wyższa zawartość suchej masy zawartej w surowcach przeznaczonych do kiszenia, tym mniej powstaje soków i odwrotnie. Odczyn soków kiszonkowych waha się od pH 4,2-4,9. W celu ochrony wód powierzchniowych i podziemnych przy wyborze miejsca i budowie zbiorników prowizorycznych, czy stałych silosów kiszonkowych należy bezwarunkowo przestrzegać następujących zasad: wybierać miejsca suche, poza rejonem ciągów i ujęć wodnych z dobrym połączeniem z siecią dróg utwardzonych; wybór miejsca zakładania zbiornika winien być uzgodniony ze służba gospodarki wodnej i ochrony środowiska; soki kiszonkowe należy wprowadzać przez boczne kanały, rowami ściekowymi do szczelnie izolowanych dołów; opracować skuteczne metody utylizacji i zagospodarowania kwaśnych soków kiszonkowych. Jedną z metod likwidowania soków kiszonkowych jest wprowadzenie ich do gleb ornych soki kiszonkowe z wyjątkiem soków z kiszonej lucerny nie zawierają dużych ilości azotu i potasu. Ilość pozostałych składników pokarmowych P Ca Mg jest również znikoma. Po wprowadzeni do gleby soki kiszonkowe neutralizowane są przez zasady glebowe. Soki kiszonkowe można stosować na polach przeznaczonych pod uprawę zbóż, roślin okopowych i jednorocznych roślin pastewnych pod warunkiem, że zabiegi będą zakończone najpóźniej 21 dni przed siewem, lub wysadzeniem rozsady. W celu uniknięcia niebezpieczeństwa skażenie wód powierzchniowych i podziemnych na glebach lekkich dawka nie powinna przekroczyć 30 t/ha natomiast na pozostałych rodzajach gleb można stosować dawki w wysokości 45 t/ha. Padłe zwierzęta Zagospodarowanie padłych zwietzat stanowi pewien problem sanitarnoepidemiologiczny, gdyż rozkładające się zwłoki mogą być źródłem mikrobiologicznego skażenia środowiska oraz przyczyna wielu chorób w tym zakaźnych. Orientacyjnie można podać, że na przykład w dużej fermie brojlerów o produkcji rocznej 100 tysięcy ptaków (5 wstawień) masa padłych kurcząt (przy upadkach 5%) wynosi około 2500 kg miesięcznie czyli 30 t rocznie. Możliwe są następujące sposoby racjonalnego zagospodarowania padłych zwierząt: wykorzystanie bezpośrednie na cele paszowe dla zwierząt futerkowych, mięsożernych (lisy, tchórze, jenoty, fretki), lecz w ograniczonym zakresie; wykorzystanie do produkcji biokompostów i celów nawozowych (głownie padłego drobiu), co wymaga zastosowania odpowiedniej technologii, a przede wszystkim specjalnych pojemników kompostowych oraz dodatków słomy i zużytej ściółki; spalanie zwierząt średnich- metoda biologicznie bezpieczna, nie stwarza zagrożeń dla środowiska, ale proces spalania jest długotrwały i powoduje 208 wydzielenie uciążliwych zapachów, popiół z padłych zwierząt ma małą wartość nawozową, ale nadaje się jako składni k do produkcji różnych biokompostów. Wnioski 1. 2. 3. 4. 5. 6. Produkcja zwierzęca oddziałuje na środowisko przyrodnicze w zróżnicowany sposób i może stanowić zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi; Zanieczyszczenia pyłowe stanowią zagrożenie dla środowiska zarówno w budynkach inwentarskich jak i na zewnątrz tych budynków; W budynkach inwentarskich powstają również niebezpieczne gazy, których stężenia są wyjątkowo duże. Do gazów tych należą głównie: amoniak, siarkowodór i metan, a także inne związki chemiczne, które określa się jako odory (fetory); Produkcja zwierzęca jest również źródłem wszelkich zanieczyszczeń mikrobiologicznych, mogą być one przyczyną schorzeń zarówno u ludzi jak i u zwierząt; Bardzo skutecznym sposobem ograniczenia emisji wszelkich zanieczyszczeń powietrza (pyły, gazy, drobnoustroje) z budynków inwentarskich czy oczyszczalni i zbiorników ścieków są strefy ochronne w postaci pasów zieleni. Odchody zwierzęce powstające podczas produkcji zwierzęcej charakteryzują się dużą zawartością związków organicznych, z uwagi na zasobność nawozową tych odpadów, możliwe jest wykorzystanie ich w gospodarstwie rolnym. Literatura Bieszczada S., Sobota J. 1999. Zagrożenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczo- rolniczego. Wyd. AR Wrocław. Sapek A. 1995. Emisja amoniaku z produkcji rolniczej. Post. Nauk. Rol., Nr 2,. Rokicki E., Kolbuszowski T. 1998. Higiena zwierząt. Wyd. Fundacja Rozwoju SGGW, W-wa Bodak E., Dobrzański Z. 1997. Ekotoksykologiczne problemy chowu zwierząt w rejonach skażeń metalami ciężkimi. Wyd. Elma, Wrocław Łomotowski J., Winniczek R., Splecki E. 1997. Próba bilansu odpadów organicznych i przemysłowych w Polsce. Ekoinżynieria nr 9 209 KOMPOSTOWANIE ODPADÓW WEDŁUG TECHNOLOGII MUT KYBERFERM Autorzy:Anna Raś, Krzysztof Gondek Akademia Rolnicza w Krakowie, Katedra Chemii Rolnej Al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków Słowa kluczowe: odpady, kompostowanie, system MUT Kyberferm Wstęp Kompostowanie jest naturalnym procesem stale przebiegającym w środowisku. Było ono znane już w starożytności, kiedy to gromadzono odpadki domowe, rolnicze i przerabiano je na kompost. W myśl współczesnej definicji kompost, to nawóz organiczny otrzymywany w wyniku fermentacji różnych materiałów organicznych wymieszanych i ułożonych w pryzmie. Współczesne technologie umożliwiają wytwarzanie kompostów z różnych odpadów, których wykorzystanie może być wszechstronne. Warunki do prawidłowego prowadzenia procesu kompostowania Niezbędnymi warunkami do prawidłowego prowadzenia klasycznego kompostowania i uzyskania dobrego kompostu są: duża zawartość części organicznych i odpowiedni stosunek węgla do azotu (C:N) w kompostowanej masie; optymalne C:N wynosi 30, przy wahaniach 25 – 40, odpowiednie rozdrobnienie kompostowanej masy, optymalna zawartość wody (50 – 60%). Dużą rolę kompostowanego, w procesie która powinna kompostowania gwarantować odgrywa struktura odpowiednie warunki surowca wodne i powietrzne dla rozwoju mikroorganizmów tlenowych, w całej masie kompostowanej [Siuta 1999]. W cyklu kompostowania możemy wyróżnić trzy fazy biotermiczne: faza I – bardzo intensywnego rozkładu substancji organicznej powodującego wzrost temperatury do 60 – 75o C faza II – intensywnego, malejącego w czasie, rozkładu substancji organicznej powodującego sukcesywne obniżanie temperatury do 40 – 30o C, faza III – spowolnionego rozkładu substancji organicznej i sukcesywnego obniżenia temperatury do poziomu otoczenia [Siuta 1999]. 210 Systemy kompostowania na świecie Rozwój przemysłu oraz postępująca urbanizacja terenów przyczyniły się do gwałtownego postępu technik i technologii kompostowania. Zagadnienie to stało się na tyle dochodowe, że zainteresowały się nim duże firmy przemysłowe. W Polsce kompostowanie na skalę przemysłową rozpoczęto w latach pięćdziesiątych. Stosowane dotychczas na świecie systemy kompostowania można podzielić na dwie grupy: kompostowanie w pryzmach na otwartej przestrzeni kompostowanie w specjalnych komorach Kompostowanie w pryzmach jest najstarszą i najprostszą metodą uzyskiwania kompostu. Mogło się ono odbywać bez wstępnej obróbki materiału poddanego kompostowaniu lub po jego wstępnym rozdrobnieniu i wymieszaniu. Do pierwszej grupy zaliczane są systemy: „Indore”, bardzo prymitywny, dotyczył kompostowania odpadów domowych z fekaliami w rowach wykopanych w ziemi; „Van Maanev”, który polegał na kompostowaniu surowych odpadów ułożonych w wysokie pryzmy (ok. 6 m) i przerzucaniu napowietrzającym; w systemie „Baden Baden” wprowadzono ulepszenia w procesie naturalnego kompostowania, a polegające na wprowadzeniu perforowanych rur w dolnej części pryzmy dla lepszego jej napowietrzenia oraz przesiewaniu uzyskanego kompostu. Technologie kompostowania należące do drugiej grupy (kompostowanie w specjalnych komorach) przewidywały wstępne przygotowanie i rozdrobnienie odpadów poddawanych kompostowaniu. Wydatnie przyspieszało to przebieg procesu kompostowania, zmniejszało ilość tzw. odpadu oraz zmniejszało zapotrzebowanie terenu pod kompostownię. Do systemów uwzględniających w swojej technologii wstępne przygotowanie materiału można zaliczyć m.in.: system „Dorr-Oliver”, który polegał na przerobie w pryzmach wstępnie rozdrobnionych odpadów w specjalnej, wolnoobrotowej maszynie rozdrabniającej [Antolak 2002]. Postęp technologiczny nie ominął również technologii kompostowania. Zaczęto poszukiwać technologii bardziej wydajnych i niezależnych od warunków pogodowych i pór roku. Pojawiła się, więc technologia kompostowania w specjalnie przygotowanych komorach. Podstawową jego cechą jest to, że zasadniczy proces biochemiczny odbywa się w wydzielonej obudowanej przestrzeni tzw. „komorze” w sztucznie utrzymywanych, optymalnych warunkach technologicznych (wilgotność, temperatura, natlenienie masy kompostowanej) [Antolak 2002]. 211 Poszczególne systemy kompostowania w komorach różnią się między sobą głównie budową komór oraz tym, że nie we wszystkich stosuje się obróbkę wstępną kompostowanego materiału. Dodatkowo systemy te można podzielić w zależności od rodzaju komór [Antolak 2002]: kompostowanie w komorach otwartych kompostowanie w komorach zamkniętych Pod względem technologicznym wszystkie systemy dzielą się na: kompostowanie w komorach o ruchu ciągłym masy kompostowanej kompostowanie w komorach o procesie stacjonarnym Przykładem współczesnego komorowego kompostowania odpadów mogą być systemy: „Venot-Pic”, gdzie stosuje zestaw 6 pionowych komór zamkniętych, o przekroju kwadratowym i wysokości 10 m. Proces przerobu biochemicznego jest realizowany kolejno w poszczególnych komorach przez okres 4 – 6 dni; system „Triga” stanowi jakby następny etap ewolucji wyżej wymienionego systemu, skupia, bowiem cały zestaw komór w jednej obudowie, mającej kształt pionowego walca, podzielonego na cztery sekcje (komory) przez prostopadle do siebie usytuowane, pionowe przegrody współśrodkowe, ponadto stosuje się tu poza rozdrobnieniem, szczepienie odpadów specjalnymi bakteriami w celu przyspieszenia procesu kompostowania w komorze [Antolak 2002]. Do najbardziej popularnych technologii stosowanych w Polsce zalicza się system „Dano”. To oryginalna metoda kompostowania odpadów miejskich, których rozdrobnienie, mieszanie i biologiczny rozkład odbywają się w obrotowej komorze zamkniętej zwanej „biostabilizatorem”, mającej kształt długiego, poziomego bębna. Szybkość obrotowa bębna wynosi 0,5 – 1,5 obr/min. Powietrze jest doprowadzane pod ciśnieniem za pomocą przewodów rozmieszczonych wzdłuż bębna i zakończonych na ich końcach zaworami wlotowymi powietrza. Proces technologiczny w tym systemie składa się z dwóch etapów: przyspieszonego wstępnego przerobu w biostabilizatorze (czas 3 – 5 dni), dojrzewania w pryzmach kompostowych z przerzucaniem napowietrzającym i ewentualnym nawilżaniem (ok. 4 mies.). W Polsce kompostownie pracujące w tym systemie znajdują się w Warszawie i Katowicach. Innym systemem powstałym w Europie – Austria jest system „Mut”, 212 który jest zmodyfikowaną wersją systemu „Dano”, w której powiększono „biostabilizator” z przerobu 50 t odpadów do 120 t oraz obróbkę końcową. Surowce do kompostowania Olbrzymia i cały czas zwiększająca się baza surowców do kompostowania innych niż odpady komunalne niejako zmusza do jej wykorzystania. Możemy wyróżnić następujące źródła mas biologicznych stanowiących substrat do kompostowania: gospodarstwa rolne (w tym ogrodnictwo), nieprodukcyjna roślinność o ekologicznych funkcjach na terenach otwartych (zadrzewienia, zakrzaczenia, zarośla naturalne), przetwórstwo rolno-spożywcze, przetwórstwo włókien naturalnych, zdyskwalifikowane surowce i produkty biologicznego pochodzenia, odpady biologiczne gromadzone selektywnie w miastach, osady z biologicznego oczyszczania ścieków, zieleń miejska, rekreacyjna, przemysłowa. Wbrew pozorom masa roślinna z terenów zieleni miejskiej, rekreacyjnej i przemysłowej jest bardzo cennym źródłem surowca do kompostowania. Usuwana na składowiska jako odpad jest przejawem daleko idącej niegospodarności, ponieważ może być spożytkowana w całości na cele ekologiczno gospodarcze [Siuta 1999]. Jak podaje Siuta [1999], zieleń miejska i osiedla zajmują około 65 000 ha powierzchni kraju. Przyjmując roczną produkcję masy roślinnej z 1 ha około 5 t otrzymuje się około 325 000 t surowca rocznie. Odpady roślinne pochodzące z aglomeracji miejskich oraz terenów przemysłowych stanowią ogromne zasoby materii organicznej oraz składników pokarmowych, które należy racjonalnie wykorzystać. Kompostowanie odpadów zielonych według technologii m-u-t kyberferm Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu firma M-U-T Kyberferm opracowała technologie kompostowania odpadów roślinnych, która funkcjonuje w kompostowni w Krakowie [Projekt kompostowania...]. Instalacja kompostowania według systemu M-U-T Kyberferm składa się zasadniczo z trzech grup funkcjonalnych, są to: organizacja procesu, gospodarka cieplna i kontrola emisji. Przez zintegrowanie tych grup i włączenie ich składowych komponentów, takich jak: 213 grupa I: instalacja przyjmowania odpadów; system przewietrzania; nawilżanie, grupa II: kondycjonowanie świeżego powietrza; ochładzanie powietrza poprocesowego, grupa III: oczyszczanie powietrza poprocesowego na mokro; filtr biologiczny. Dochodzi do jakościowego i ilościowego połączenia wszystkich elementów niezależnych od pojedynczych grup i składowych projektowanej instalacji, co umożliwia realizację całego przedsięwzięcia. Technika prowadzenia procesu opartego o system M-U-T Kyberferm pozwala na: pełne intensywne dojrzewanie pozyskiwanego kompostu, podniesienie temperatury materiału wsadowego do warunków umożliwiających prowadzenie procesu rozkładu lekkiej frakcji organicznej, możliwość prowadzenia procesu przy podniesionych temperaturach dla częściowej higienizacji wsadu, osuszenie materiału wsadowego, stabilizację (celowe zakwaszenie), oziębienie, skrócenie intensywnego dojrzewania, zapobieżenie wcześniejszemu załamaniu się procesu dojrzewania, prowadzenie dojrzewania końcowego na płycie z wymuszonym przewietrzaniem. W skład instalacji kompostującej odpady organiczne lub instalacji biologicznomechanicznej obróbki odpadów pozostałych (w dalszej kolejności przeznaczonych do ich termicznej obróbki) wchodzą, oprócz wyposażenia dla intensywnego dojrzewania: stanowisko przyjmowania materiału do kompostowania, stanowisko wstępnej obróbki. Dostarczony do instalacji materiał jest: międzyskładowany, rozdrabniany, mieszany, dozowany, nawilżany wodą, podawany do intensywnego kompostowania. Technika prowadzenia procesu dojrzewania według systemu M-U-T Kyberferm polega na wywołaniu w bioreaktorach reakcji aerobowych. Reakcje te wspomagane są przez sztucznie wywoływane przewietrzanie kompostowanej masy. Przewietrzanie prowadzone jest tak, aby były całkowicie zapewnione warunki prawidłowego przebiegu kompostowania: wstępne ogrzewanie materiału wsadowego, przeprowadzenie pełnej fazy dojrzewania intensywnego, wychłodzenie kompostowanego materiału. 214 Po zakończeniu intensywnego dojrzewania formowane są pryzmy dla fazy końcowej, a otrzymany dojrzały produkt końcowy poddawany jest uszlachetnianiu i przygotowaniu do sprzedaży. Skład chemiczny kompostu Wynikiem przedstawionej technologii jest produkt finalny o nazwie handlowej „Eko-kompost”. Przeprowadzone wstępne badania dotyczące składu chemicznego pobranych próbek kompostu przedstawiono w tabeli 1. Tab. 1. Skład chemiczny „Eko-kompostu” N - ogólny Sucha masa g · kg-1 440-580 P 14,4-23,7 K 2,1-4,9 Cu Cd Pb 30,0-51,0 1,20-2,00 28,0-36,0 Ca g · kg-1 suchej masy 9,2-26,7 28,3-38,6 Cr Ni mg · kg-1 suchej masy 10,0-20,6 4,72-7,19 Mg Na 3,4-6,7 0,6-2,2 Zn Mn Fe 163-544 165-550 39708850 Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że w kompoście występuje duże zróżnicowanie w zawartości suchej masy, a w suchej masie w zawartości makro-, mikroelementów oraz metali ciężkich. Zawartość podstawowych składników pokarmowych (N, P, K, Ca, Mg) jest znacząca dla wartości nawozowej kompostu i wyższa od przewidywanej przez normę BN-89/9103-09. Zawartość metali ciężkich jest znacznie niższa niż przewiduje norma BN-89/9103-09 dla kompostu klasy I oraz przepisy zawarte w ustawie o nawozach i nawożeniu [Dz. U. 2000 r. Nr 89, poz. 991]. Porównując uzyskany kompost z kompostowni w Krakowie do kompostu produkowanego w Warszawie, Pile oraz z obornikiem, należy stwierdzić jego wyższą wartość nawozową, zwłaszcza pod względem zawartości azotu, potasu i magnezu przy porównywalnej zawartości fosforu (tab. 2). Zawartość metali ciężkich kształtuje się w kompostach na zbliżonym poziomie, a jest wyższa od zawartości stwierdzonych w oborniku. 215 Tab. 2. Zawartość podstawowych składników nawozowych i metali ciężkich w kompostach i oborniku Składnik Kompost z kompostowni z Norma Obornik 89/9103-09 Krakowa Warszawy Piły [Wasiak i in. [Maćkowiak 1999] i in. 1999] -1 g · kg suchej masy N – ogólny 14,4-23,7 9,0-18,0 17,10 8,0* 17,9 P2O5 4,8-11,2 1,2-9,4 18,50 6,0* 9,3 K2O 11,2-32,1 1,1-10,4 2,00 2,0* 13,7 MgO 5,6-11,1 3,6-14,1 3,20 6,5 -1 mg · kg suchej masy Cu 30,0-51,0 13-80 35,8 300** 8,38 Zn 163-544 92-390 425,00 1500** 153 Pb 28,0-36,0 21-99 22,60 350** 9,24 Cd 1,20-2,00 0,41-1,40 2,27 5** 0,55 Ni 4,72-7,19 7-28 6,76 100** 3,90 Cr 10,0-20,6 2-42 12,99 300** 150 * nie mniej niż, ** nie więcej niż Uzyskane wyniki upoważniają do uznania badanego kompostu za nawóz organiczny, który bez zagrożenia dla środowiska może być stosowany w rolnictwie, szczególnie do poprawy właściwości gleby, a także utrzymania terenów zielonych i rekultywacji gruntów bezglebowych [Ustawa o nawozach i nawożeniu...] Podsumowanie Olbrzymia i cały czas zwiększająca się baza surowców do kompostowania innych niż odpady komunalne niejako zmusza do jej wykorzystania. W wyniku zastosowanej technologii firmy M-U-T uzyskuje się: odzysk cennych składników pokarmowych dla roślin oraz substancji organicznej, oszczędność pojemności składowisk odpadów komunalnych, a przez to wydłużenie okresu ich eksploatacji, wysoki współczynnik utylizacji biomasy odpadowej, uniezależnienie od warunków pogodowych i klimatycznych, niskie koszty eksploatacji oraz małe zużycie energii elektrycznej, cenny nawóz organiczny o wszechstronnym zastosowaniu. 216 Literatura Antolak T. 2002. Kompostowanie odpadów miejskich w warunkach Polskich. Poradni „Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie”, http://www.otzo.most.org.pl/publikacje/poradn/6kompos.htm Maćkowiak Cz., Żebrowski J., Giergielewicz B. 1999. Wartość nawozowa kompostów produkowanych według technologii spółki wodno-ściekowej „GWDA” Piła-Leszków. Mat. I Konf. Nauk. „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”, 16-18.06.1999, Puławy-Warszawa, 81-96. Norma branżowa BN-89/9103-09. Unieszkodliwianie odpadów miejskich -kompost z odpadów miejskich. Projekt kompostowania odpadów biologicznych. System M-U-T Kyberferm -mat. niepublikowane, 05.1999, Stockerau, ss. 14. Siuta J. 1999. Kompostowanie i wartości użytkowe kompostu. Mat. I Konf. Nauk, Techniczna „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”, 16 – 18.06.1999, Puławy – Warszawa, 7-20. Siuta J. 1999. Zasoby surowców do kompostowania. Mat. I Konf. Nauk, - Techniczna „ Kompostowanie i użytkowanie kompostu”, 16 – 18.06.1999, Puławy – Warszawa, 21-36. Ustawa o nawozach i nawożeniu opublikowana 26.07.2000, Dz. U. Nr. 89, poz. 991. Wasiak G. Mamełka D., Jaroszyńska J. 1999. Kompostowanie odpadów roślinnych z terenów zieleni miejskiej Warszawy. Mat. I Konf. Nauk. „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”, 16-18.06.1999, Puławy-Warszawa, 61-74. Waste composting using mut kyberferm technology Summary A large and still growing base of organic raw materials of waste origin caused a considerable progress in seeking more efficient composting technologies independent on the weather conditions or on seasons. Trying to answer the needs M-U-T Kyberferm company developed a technology of plant waste composting, which is in use at a composting plant in Krakow. In result of application of M-U-T company technology it is possible to recover nutrients valuable for plants and organic substance, saving the space on municipal landfill sites which would prolong the time of their utilization, cause a high index of waste biomass utilization irrespectively of the weather and climatic conditions and low operating costs with low energy consumption, and finally a valuable organic fertilizer for universal use. Keywords: wastes, composting, MUT Kyberferm system 217 BIOGAZ JAKO ŹRÓDŁO ENERGII ODNAWIALNEJ Autorzy: Anna Rogowska, Barbara Filipek-Mazur Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Słowa kluczowe: biogaz, energia, „gaz wysypiskowy” Wstęp Działalność gospodarcza i bytowa człowieka powoduje wytwarzanie ogromnych ilości ścieków i odpadów pochodzących z gospodarstw domowych, rolnictwa i z produkcji przemysłowej. Jedną z metod uzupełniania, ewentualnie zastępowania, tradycyjnych paliw węglowych i materiałów pędnych jest wykorzystanie biogazu. Dodatkowym argumentem przemawiającym za korzystaniem tego źródła energii jest intensyfikacja hodowli zwierząt na terenach rolniczych wymuszająca rozwiązywanie problemów ekologicznych stwarzanych przez niewłaściwą gospodarkę odchodami zwierzęcymi, których ilość często przekracza możliwości ich bezpośredniego stosowania jako nawozu. W związku z tym konieczne jest stosowanie innych bezpiecznych dla środowiska naturalnego metod ich utylizacji. Do wytwarzania biogazu z powodzeniem mogą być wykorzystane odchody zwierzęce, jak również wszelkie inne odpady z produkcji roślinnej zawierające celulozę i inne cukry. W odpadach tych w określonych warunkach zachodzą procesy biochemiczne zwane fermentacją. Wyróżnić można następujące rodzaje fermentacji zachodzących jednocześnie lub sukcesywnie, są to: - fermentacja amonowa, - fermentacja wyzwalająca azot, której podlegają substancje azotowe, - fermentacja utleniająca, - fermentacja kwasowa, - fermentacja metanowa, której podlegają substancje węglowodanowe, zwłaszcza zawierające celulozę [Dreszer i in. 2003]. Biogaz jest gazem palnym składającym się w znacznym stopniu z metanu (CH4) i dwutlenku węgla (CO2), a pozostałą część stanową wodór, tlen, siarkowodór, azot i inne [Lewandowski 2000]. Z bilansu prawidłowo przeprowadzonej fermentacji, która przebiega w trzech fazach (hydroliza, fermentacja kwaśna, fermentacja metanowa) wynika, że z 1 kg 218 substancji organicznej otrzymuje się około 0,4m3 biogazu, o wartości opałowej 16,8 - 23 MJ/m3. Natomiast po oddzieleniu z biogazu CO2 jego wartość opałowa zwiększa się do 35,7 MJ/m3. Energia zawarta w 1 m3 takiego gazu odpowiada energii zawartej w: 0,93 m3 gazu ziemnego, 1,25 kg węgla, 9,4 kWh energii elektrycznej [Lewandowski 2000]. Surowce do produkcji biogazu i ich potencjał energetyczny Produkcja biogazu w znacznym stopniu zależy od składu materiału wejściowego tj. substancji wprowadzonej do komory fermentacyjnej. Surowcami podlegającymi fermentacji metanowej mogą być prawie wszystkie odpady zawierające składniki organiczne a szczególnie odpady z produkcji roślinnej i odchody zwierzęce. Znajdujące się w masie organicznej składniki różnią się zarówno pod względem szybkości ich rozkładu jak i wydajności w produkcji metanu. Szybkość rozkładu i wydajność gazu zależą od następujących czynników: - zawartości suchej masy organicznej (s.m.o) podatnej na biodegradację, - zawartości węglowodanów, tłuszczów i białek, - zawartości suchej masy – suchej masy całkowitej wprowadzonej do komory fermentacyjnej. Pierwszy czynnik tj. zawartość s.m.o decyduje o ilości substancji organicznej, która w procesie fermentacji ulega rozkładowi. Zawartość węglowodanów, tłuszczów i białek wpływa na produkcję biogazu. Z 1 kg s.m.o w wyniku anaerobowej fermentacji węglowodanów uzyskuje się 0,8 - 0,9 m3 biogazu, z tłuszczów od 1,2 do 1,5 m3, a z białek 0,65 - 0,7 m3 tego gazu [Dreszer i in. 2003]. Jako surowiec do produkcji biogazu wykorzystuje się przede wszystkim odchody zwierzęce (gnojowica, obornik), odpady z produkcji roślinnej (łęty liście, łodygi pomidorów, drobno posiekana słoma), ścieki z przetwórstwa spożywczego (serwatka) oraz ścieki komunalne. Ilość wyprodukowanego biogazu zależy w dużym stopniu od właściwości fizykochemicznych materiału wsadowego. Zazwyczaj poziom produkcji biogazu podaje się w przeliczeniu na kg suchej masy zawartej w materiale wsadowym. Jak wspomniano produkcja biogazu jest największa podczas fermentacji ekskrementów zwierząt hodowlanych, które mogą być mieszane z innymi odpadami gospodarskimi bądź z odpadami z przetwórstwa spożywczego. W zależności od składu zastosowanego 219 surowca można oczekiwać różnego poziomu i wartości opałowej produkcji biogazu. Przeciętna ilość biogazu możliwa do uzyskania z 1 m3 odchodów zwierzęcych szacowana jest na 20 – 25 m3, natomiast za ilość opłacalną pod względem ekonomiczno – technicznym uważa się 30 – 35 m3. Taką ilość gazu można uzyskać przez łączenie odchodów zwierzęcych i odpadów gospodarskich z innymi surowcami o wysokiej zawartości s.m.o jak odpady z przetwórstwa spożywczego lub masy roślinnej. Materiał wsadowy można podzielić na trzy podstawowe grupy: - rolnicze: gnojowica, obornik, gnojówka, uprawy energetyczne, pozostałości po uprawach, - przemysłowe: rzeźne, mleczarskie, cukrownicze, przemysłu farmaceutycznego, kosmetycznego, papierniczego i inne, - gospodarcze odpadki organiczne, ścieki komunalne, ścinki ogrodnicze i in. [Dreszer i in. 2003]. Ważnym źródłem pozyskiwania biogazu mogą stać się składowiska odpadów. Aktualnie w kraju jest około 800 zorganizowanych tego typu obiektów. Planuje się, że na 100 składowiskach zostaną zainstalowane urządzenia do pozyskiwania biogazu, które szacunkowo pozwolą odzyskać energię równą 7,2 PJ [Czysta energia 2004]. Zagrożenie powodowane przez „gaz wysypiskowy” Na większości zarejestrowanych w Polsce, czynnych składowiskach odpadów, nie ma pełnej kontroli emisji „gazu wysypiskowego”, który dostając się do środowiska powoduje wiele zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi i w sposób znaczący wpływa na pogłębienie się efektu cieplarnianego. Najlepszym sposobem ograniczenia zagrożeń dla środowiska spowodowanych tymi emisjami jest zbudowanie instalacji do jego odzysku i ewentualnego energetycznego wykorzystania. Wypuszczanie gazu wysypiskowego bezpośrednio do atmosfery, bez spalenia w pochodni lub innego sposobu utylizacji jest dziś – w świetle obowiązujących umów międzynarodowych i przepisów obowiązujących w UE niedopuszczalne [Czysta energia 2004]. Gospodarstwa hodowlane produkują duże ilości odchodów zwierzęcych. Tradycyjnie są one używane jako nawóz lub niekiedy składowane na składowiskach. Obydwie metody mogą powodować problemy ekologiczne związane z zanieczyszczeniem rzek i wód podziemnych, emisję odorów oraz inne zagrożenia zdrowia [Ekologia 2000]. 220 Kolejnym źródłem pozyskiwania biogazu mogą być oczyszczalnie ścieków. Do bezpośredniej jego produkcji najlepiej dostosowane są oczyszczalnie biologiczne stosowane we wszystkich typach oczyszczalni ścieków komunalnych oraz w części oczyszczalni przemysłowych. Oczyszczalnie ścieków mają stosunkowo wysokie zapotrzebowanie własne zarówno na energię cieplną jak i elektryczną, dlatego wykorzystanie biogazu z fermentacji osadów ściekowych może w istotny sposób poprawić ich rentowność [Ekologia 2000]. Wnioski Najważniejsze zalety produkcji energii z biogazu to: - energia odnawialna i czysta, która nie powoduje skażeń środowiska; - mniejszy wpływ na efekt cieplarniany CO2 uzyskanego ze spalania biogazu (około 32 razy) niż biogazu (CH4); - zdecentralizowana produkcja tej energii nie wymaga budowy linii transmisyjnych nie występują straty spowodowane jej przesyłaniem; - możliwość oszczędniejszego gospodarowania wodą; - koszty produkcji są porównywalne z kosztami produkcji energii elektrycznej z sieci elektroenergetycznej, a przy wyższej stopie oprocentowania mogą być nawet niższe; - eliminowanie nawozów sztucznych upraw rolnych. Najważniejsze z wad produkcji energii z biogazu to: - konieczność ścisłego przestrzegania reżimów procesu fermentacji (temperatury, pH, hermetyczności); - nakłady inwestycyjne na budowę zbiorników, fermentatorów, kupno silnika, prądnicy i aparatury kontrolno – pomiarowej. Obecnie technologie energetycznego wykorzystania „gazu wysypiskowego” (głównie do produkcji energii elektrycznej lub w skojarzeniu z produkcją energii cieplnej) należą do najszybciej rozwijających się gałęzi energetyki odnawialnej na świecie. W Polsce jeszcze w 1996 roku działało kilka instalacji, pod koniec 1998 roku było ich 16. Pierwsze wdrożenia dotyczyły jak dotąd instalacji produkujących tylko energię elektryczną, zaś moc zainstalowana na poszczególnych składowiskach na ogół nie przekracza 200 kW. Aktualnie istnieje tendencja budowy instalacji większych (> 1 MW) lub zwiększenia mocy instalacji już istniejących. Energia cieplna jest najczęściej zużywana na potrzeby własne operatora wysypiska, lub jest sprzedawana do mniejszych sieci ciepłowniczych bądź innych odbiorców. 221 Literatura „Czysta energia”. 2004. Miesięcznik ogólnopolski nr 11.Wyd. ABRYS. Dreszer K. , Michałem R., Roszkowski A. 2003. Energia odnawialna – możliwości jej pozyskiwania i wykorzystania w rolnictwie. Wyd. Lublin. Ekologia – czysta woda, ścieki. 11/2000. Federacja Związków Gmin i Powiatów RP. Lewandowski K. 2000. Proekologiczne źródła energii odnawialnej. Biogas as a source of renewable energy Summary Biogas is a product of anaerobic digestion to a greater degree composed of methane and carbon dioxide. Biogas may be generate using animal wastes and all wastes from plant product containing cellulose and other sugars. In Poland several installation for biogas production have been operating since 1996 and by the end of 1998 there were 16. First implemented installations were producing only electricity and the power installed on individual landfill sites did not exceed 200kW. Currently there is a tendency to construct larger installations or increase the power of already existing ones. Key words: biogas, energy, “landfill site gas” 222 UWARUNKOWANIA PRODUKCJI ROLNICZEJ NA TERENACH CHRONIONYCH Autorzy: Jolanta Szarek, Ilona Legięć, Marta Pisarek Opiekun: dr inż. Marta Pisarek SKN Ekonomistów Sekcja Agroekologii „Fitofagusie” Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii Ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów Słowa kluczowe: systemy gospodarowania, obszary chronione, rolnictwo ekologiczne Wstęp Według Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 października 2004 r. obszary chronione tworzą krajowy układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi [www.ikp.org.pl]. Należą do nich: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt taka jak: pomniki przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy [Runowski 1996]. Ponadto Dyrektywa Siedliskowa 92/43/EWG (z późniejszymi zmianami) zobowiązuje kraje członkowskie UE do ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory przez wyznaczenie spójnego systemu NATURA 2000 złożonego z: − obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia), − specjalnych obszarów ochrony siedlisk (Dyrektywa siedliskowa) [Ilnicki 2004]. Ogólna charakterystyka wybranych obszarów W Polsce utworzonych zostało 23 parki narodowe i stanowią one blisko 1 % powierzchni kraju. Obejmują obszar chroniony wyróżniający się szczególnymi właściwościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi. Na obszarze tym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie działania na terenie parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody i mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi działaniami. Część powierzchni parku lub jego całość można wydzielić jako rezerwat ścisły, w którym nie prowadzi się żadnych prac o charakterze gospodarczym. Wokół parku wyznacza się strefę ochronną, tzw. otulinę, w której obowiązują zasady ochrony środowiska zabezpieczające teren przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Utworzenie parku narodowego następuje na mocy rozporządzenia Rady Ministrów. 223 Parki krajobrazowe zajmują prawie 5 % powierzchni kraju, są to obszary obejmujące wartościach przyrodniczych i kulturowych. Celem ich tworzenia jest zachowanie, popularyzacja, upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. Wokół parku może być także utworzona strefa ochronna. Tworzenie parków leży w gestii wojewody. Rezerwaty przyrody zajmują około 0,4% powierzchni kraju. Są to obszary obejmujące ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym. Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska. Obszary chronionego krajobrazu stanowią ok.15 % powierzchni kraju. Obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie ich powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Obszary chronionego krajobrazu uwzględnia się w planach przestrzennego zagospodarowania terenu [Runowski 1996]. Województwo podkarpackie jest jednym z większych obszarów cennym przyrodniczo. Poza rozległymi kompleksami leśnymi (lesistość 36,3%) cechuje go duża powierzchnia obszarów przyrodniczych chronionych prawnie w postaci tzw. wielopowierzchniowych form ochrony przyrody, do których zalicza się 2 parki narodowe, 10 parków krajobrazowych, 16 obszarów chronionego krajobrazu oraz 88 rezerwatów przyrody. Łącznie tereny te obejmują ok. 815 tys. ha, co stanowi 47% powierzchni województwa i znajdują się przede wszystkim w jego południowej i południowo – wschodniej części. Ponadto wyróżnia się ok. 1140 pomników przyrody. Niektóre tereny woj. podkarpackiego objęte są siecią NATURA 2000 [Ruszała i Szula 2004, www.wios.rzeszow.pl]. Gospodarowanie na obszarach chronionych W odniesieniu do poszczególnych kategorii obszarów chronionych dopuszczalne są różne formy użytkowania zasobów środowiska przyrodniczego. Zróżnicowanie to wynika z odmiennego rygoru prawnego przypisanego danemu obszarowi. Obszary prawnie chronione ze względu na pełnione funkcje wykluczają takie działalności, jak: górnictwo, przemysł ciężki i inne formy działalności gospodarczej uciążliwej dla środowiska. Również gospodarka leśna i rolnictwo podlegają unormowaniom prawnym [Grzebyk 2003, www.ikp.org.pl]. Najwyższą formą ochrony jest park narodowy. Ustanawia się go na obszarach o 224 wybitnych wartościach przyrodniczych, których powierzchnia przekracza 1000 hektarów. Nadrzędną funkcją parku narodowego jest przywracanie do stanu naturalnego układów zaburzonych na skutek działalności człowieka. Gospodarowanie w parku powinno być podporządkowane nadrzędnemu celowi, jakim jest ochrona przyrody. Dopuszcza się jednak w tych obiektach pewną działalność rolniczą. Jedną z form tej działalności jest trwała uprawa łąk i pastwisk, mających ważne znaczenie ekologiczne, np. ze względu na ich wielką różnorodność biologiczną i walory krajobrazowe. Wiele tego typu ekosystemów, jeśli nie byłoby uprawianych i poddawanych pielęgnacji, mogłoby - w drodze naturalnej sukcesji - ulec przekształceniu np. w zbiorowiska zaroślowe lub leśne, a chronione w nich unikalne gatunki fauny i flory mogłyby ulec wówczas zniszczeniu [Runowski 1996, www.przyroda.katowice.pl]. Drugą z dopuszczalnych form działalności w parkach narodowych jest trwała lub okresowa uprawa gruntów ornych i ogrodów owocowo-warzywnych mających znaczenie ekologiczne np. ze względu na towarzyszące im rzadkie gatunki roślin segetalnych i zwierząt związanych z biotopami polnymi. Uprawy te mogą odgrywać także ważną rolę jako baza pokarmowa dla zwierząt żyjących w sąsiednich ekosystemach oraz jako istotny element kompozycyjny chronionego krajobrazu. Uprawy rolne w parkach narodowych mogą mieć także ważne znaczenie jako miejsce kontrolowanej uprawy niektórych gatunków roślin oraz hodowli wybranych gatunków zwierząt (przeznaczonych do zasilania ich ginącej populacji w terenie). Parkowe uprawy rolne mogą wreszcie stanowić uzupełniającą bazę żywieniową dla pracowników parków narodowych oraz naukowców prowadzących badania na ich terenie [Runowski 1996]. Użytkowanie rolnicze otulina parków narodowych oznacza przede wszystkim: −ograniczanie rozległych upraw monokulturowych, −ograniczenie chemizacji rolnictwa, −możliwie niski stopień osadnictwa i infrastruktury technicznej, −ochronę i podnoszenie różnorodności biologicznej obszaru. W parkach krajobrazowych grunty rolne, leśne i nieruchomości ustawodawca pozostawił w gestii gospodarczego wykorzystania. Jednak podmioty gospodarcze tam działające obowiązane są respektować funkcji ochronnych tych terenów, co wcale nie oznacza, że należy rezygnować z aktywności gospodarczej. Na obszarach tych w harmonii z przyrodą rozwijają się funkcje: osadnicza, rolnicza, turystyczna, oraz 225 lecznictwo uzdrowiskowe i inne bazujące na bogatych zasobach przyrodniczych i wysokiej atrakcyjności krajobrazu [Grzebyk 2003]. Za najważniejszą można uznać funkcję rolniczą, która występuje w około 70% parków krajobrazowych w Polsce. Wiele spośród tych obiektów odznacza się dobrymi lub bardzo dobrymi glebami. Większość parków krajobrazowych położona jest z dala od głównych ośrodków skażeń środowiska. Jeśli do czystości wód, powietrza i gleby doda się wysoką aktywność ekologiczną i różnorodność biologiczną tych obszarów, będą one idealnym miejscem do produkcji żywności o najwyższych walorach zdrowotnych oraz znakomitym miejscem wypoczynku [Runowski 1996]. Obszary NATURA 2000 nie podlegają ograniczeniu działalności związanej z gospodarką rolną, łowiecką i rybacką, jeżeli nie zagraża ona zachowaniu siedlisk przyrodniczych i nie wpływa negatywnie na gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony zostały one wyznaczone. Ewentualne ograniczenia działalności gospodarczej są rekompensowane w ramach programów wsparcia z tytułu obniżenia dochodowości albo na podstawie dobrowolnej umowy zawartej przez wojewodę z użytkownikiem gruntu sektora prywatnego [Ilnicki 2004]. Prawna ochrona przyrody jest jednym z podstawowych kierunków działań na rzecz ochrony środowiska i stanowi bardzo ważny element polityki ekologicznej kraju. Jednocześnie ochrona przyrody związana z tworzeniem i funkcjonowaniem obszarów prawnie chronionych staje się bardzo trudnym problemem społeczno-gospodarczym w odniesieniu do społeczności lokalnych zamieszkujących takie tereny. Społeczność często w działaniach na rzecz ochrony przyrody upatruje postępujące zubożenie i gospodarczą stagnację danego terenu [Grzebyk 2003]. Wśród producentów rolnych dużym problemem są szkody wyrządzane na ich polach przez zwierzynę leśną, ograniczenia w stosowaniu chemicznych środków produkcji, zakaz wstępu na niektórych tereny chronione itp. [Ryszkowski i Bałazy 2001]. Rozwiązanie powyższego konfliktu nie jest sprawą prostą. Wymaga współistnienia i dobrej woli obu stron – społeczności lokalnej i administracji państwowej. Tylko, bowiem takie podejście umożliwi zrównoważony rozwój obszarów chronionych, a wiec ochronę środowiska z jednoczesnym zapewnieniem odpowiedniego standardu i jakości życia mieszkańców tych terenów [Gotkiewicz. 2001]. 226 Rolnictwo ekologiczne jako system gospodarowania na terenach chronionych Największym atutem obszarów chronionych jest ich wysoka jakość ze względu na czyste środowisko naturalne. Dlatego też wskazuje się, iż głównym kierunkiem rozwoju tych obszarów powinno być rolnictwo ekologiczne [Runowski 1996; Woźniak 2002]. Jest to system gospodarowania, w którym prowadzi się racjonalne gospodarowanie nie stosując nawozów sztucznych i syntetycznych środków ochrony roślin, polegający na zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej. Dlatego też stosowanie tego systemu gospodarowania na obszarach chronionych nie obciąża środowiska, zapewniając trwałą żyzność gleby, zdrowotność roślin i zwierząt, a tym samym wysoka jakość produktów rolniczych [Bednarz 2003]. W 2001 w województwie podkarpackim notowano największy wzrost liczby gospodarstw rozpoczynających proces przestawiania produkcji. Natomiast jeszcze w 1999 r. na tym terenie istniały tylko dwa gospodarstwa posiadające certyfikat, w 2002 r. było 48 gospodarstw z atestem, 90 w roku przed uzyskaniem atestu i 91 gospodarstw w roku przestawiania. Największa ich liczba znajduje się w terenach: bieszczadzki, sanocki, lubaczowski, jarosławski, przemyski [Bednarz 2003, www.podkarpackie.pl] Literatura Bednarz B. 2003. Rolnictwo ekologiczne w województwie podkarpackim. Mat. Konf. Nauk. Gospodarowanie metodami ekologicznymi na tle zrównoważonego rozwoju południowo-wschodniej Polski. Rzeszów, 25 kwiecień 2003r.: 10. Gotkiewicz W. 2001. Gospodarstwa rolne w parkach narodowych – szanse i bariery rozwoju. Rocz. Nauk. Stowarzyszenia Ekon. Roln. i Agrobiznesu, 3(6): 90-94. Grzebyk B. 2003. Szanse i ograniczenia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach prawnie chronionych (na przykładzie gminy Baligród). Regionalne uwarunkowania ekonomicznego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Wyd. Uniwersytet Rzeszowski, 2: 296-301. Ilnicki P. 2001. Polskie rolnictwo a ochrona środowiska. Wyd. AR Poznań. Runowski H. 1996. Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego. Warszawa SGGW, 254-270. Ruszała M., Szula M. (2004). Bądź opiekunem „Wiecznie Zielonych Drzew”. Wyd. Zw. Komunalny „Wisłok”, Rzeszów. Ryszkowski L. Bałazy S. 2001. Ochrona parków krajobrazowych a działalność gospodarcza. Zakł. Bad. Środ. Roln. Leśn. PAN Poznań. Woźniak L. 2002. Możliwości i zasady funkcjonowania rolnictwa ekologicznego w obszarach górskich na przykładzie Bieszczadów. Probl. Zagospodarowania Ziem Górskich, 48: 208-213. www. przyroda. katowice.pl/człowiek.html www.ikp.org.pl/prawo-html/ustawa op 2004.html www.podkarpackie.pl www.wios.rzeszow.pl. 227 PRODUKCJA I ZASTOSOWANIE OPAKOWAŃ BIODEGRADOWALNYCH Autor: Rafał Wypich Opiekun: dr inż. Agnieszka Nawirska SKN Technologów Owoców, Warzyw i Zbóż Sekcja Ekologów „EkoTech” Akademia Rolnicza, ul. C. Norwida 25, 50-205 Wrocław e –mail: [email protected] Słowa kluczowe: opakowania, materiały biodegradowalne Wstęp W ostatnich dziesięcioleciach zapotrzebowanie na opakowania gwałtownie wzrosło i nadal wzrasta w wyniku dynamicznego rozwoju gospodarki. Do produkcji stosuje się szkło, metale, drewno, tekturę, papier i tworzywa sztuczne. Tworzywa syntetyczne w ostatnich dwóch dziesięcioleciach w znacznej mierze zastąpiły wcześniej stosowane inne materiały opakowaniowe. Są łatwe w obróbce technicznej oraz odznaczają się bardzo dobrymi właściwościami funkcjonalnymi jak: lekkość, funkcjonalność, elastyczność, nieprzepuszczalność dla wody i gazów oraz trwałość. Właśnie ta ostatnia cecha okazała się równie pożądana, jak i negatywna z uwagi na problem zalegania odpadów. Dzięki rozwojowi przemysłu na rynku pojawiły się nowe materiały stosowane jako opakowania. Zdecydowana większość opakowań, bo około 6070% wykorzystywana jest do pakowania żywności. Pozwala to przedłużyć jej trwałość, a także chroni przed stratami. Zastąpienie aktualnie produkowanych opakowań z tworzyw syntetycznych, opakowaniami z innych materiałów spowodowałoby powiększenie ich kosztów o 200% oraz wzrost masy powstałych z nich odpadów o 400%, a objętości o 250%. Większość tworzyw syntetycznych otrzymywana jest z produktów przerobu ropy naftowej. Odporność na działanie niekorzystnych czynników środowiska okazała się przyczyną groźby katastrofy ekologicznej. W aspekcie ekologicznym najkorzystniejszymi są tworzywa ulegające biodegradacji w środowisku naturalnym. Do wyrobu takich tworzyw mogą służyć substancje naturalne, głównie pochodzenia roślinnego, lub będące produktami działalności mikroorganizmów, względnie procesów chemicznych. Do biodegradowalnych substancji otrzymywanych drogą syntezy chemicznej należą między innymi polikaprolaktony. Są to związki hydrofobowe. Aby zwiększyć ich hydrofilowość i biodegradowalność stosuje się ich mieszaniny z polimerami naturalnymi, głównie skrobią. 228 Biodegradowalną substancją otrzymywana na drodze procesów chemicznych jest polikwas mlekowy. Surowcem jest kwas mlekowy otrzymywany chemicznie lub (głównie) w procesie fermentacji mlekowej. Do syntetycznych polimerów ulegających biodegradacji należy też rozpuszczalny w wodzie poli (alkohol winylowy). W tworzywach jest on stosowany łącznie z innymi składnikami. Polimery biodegradowalne biotechnologicznych. Zalicza mogą się do być nich syntetyzowane bakteryjne drogą hydrofobowe procesów poliestry hydroksykwasów alkanowych. Związki te gromadzone są jako materiał zapasowy w komórkach wielu bakterii, takich jak na przykład: Alcaligenes eutrophus, Rhodospirillum rubrum, Pseudomanas oleovorans, Azotobacter chroococcum i inne. Za pomocą metod biotechnologicznych otrzymuje się również pozakomórkowy wielocukier – pullulan. Wykorzystywany jest do produkcji biodegradowalnych błon, stosowany jako materiał opakowaniowy m.in. do żywności, zabezpieczający produkt przed przenikaniem tlenu. Szerokie zastosowanie przy wyrobie opakowań znalazły produkty celulozowe. Wśród produktów celulozowych do opakowań, oprócz powszechnie stosowanego papieru, od dawna stosowano celofan (tomofan) przeźroczystą, wytrzymałą, rozciągliwą błonę celulozową. Do wyrobu termoplastycznych tworzyw można używać produktów ubocznych przemysłu spożywczego (wysłodków buraczanych, wytłoków jabłkowych, wycierki ziemniaczanej i innych) zawierających do 40% substancji lignocelulozowych. Badane są możliwości otrzymania jadalnych błon, w których składzie obok skrobi, cukrów, i alkoholi byłoby do 45% celulozy jej pochodnych. W ostatnich czasach najczęściej stosowanym do wyrobu tworzyw biodegradowalnych produktem naturalnym pochodzenia naturalnego jest skrobia. Stosowana jest najczęściej jako dodatek-wypełniacz w tworzywach wraz z nierozkładalnymi polimerami syntetycznymi, otrzymywanych głównie z produktów przeróbki ropy naftowej. Celem jej użycia jest obniżenie masy tworzywa i rozluźnienie jego struktury w wyniku biodegradacji zawartej w nim skrobi. Śmieci w naszych czasach stanowią poważny problem ekologiczny. Wykorzystując dodatki do tworzyw sztucznych umożliwiające ich szybszy rozkład można w istotny sposób ograniczyć zagrożenie ekologiczne. W dobie dużego zapotrzebowania na opakowania i rozwoju badań w tej dziedzinie należy wykorzystać istniejący potencjał. 229 Literatura Davis G. 2003. Characterization and characteristics of degradable polymer sacks. Materials Characterization: 51, ss. 147-157 Leszczyński W.1999. Biodegradowalne tworzywa opakowaniowe. Biotechnologia: 2(45), ss. 50-64 Ren X. 2003. Biodegradable plastics: a solution or a challenge? Journal of Cleaner Production Volume: 11, ss. 27-40 Tharanathan, R.N. 2003. Biodegradable films and composite coatings: past, present and future. Trends in Food Science and Technology, ss. 71-78 Yoshida Y., Uemura T. 1994. Biodegradable Plastics and Polymers. Elsevier Science. Amsterdam, ss. 443-450 Production and usage of biodegradable wrappings Summary Most of synthetic materials are formed during processing of petroleum. The resistance on unprofitable factors of environment activities is the reason of threat of ecological disaster. In ecological aspect, the biodegradable in natural environment materials are the most profitable. These materials can be made by chemical or biotechnological reactions from natural or synthetic materials. In the last time starch is the most often used materials in production of biodegradable product as additives together with synthetic polymers. The aim of this technology is lowering of mass materials and looseness of it structure as a consequence of biodegradation of starch. Kay words: wrappings, materials biodegradable 230 SALIX VINIMALIS CZY PSEUDOMONAS AERUGINOSA ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZYDOMOWYCH OCZYSZCZALNI SOCJALNO – BYTOWYCH Autorzy: Paulina Baryza, Paweł Paprocki Opiekun: Dr Wojciech Górecki, mgr Halina Bugajska Wyższa Szkoła Humanistyczno Ekonomiczna, Wydział Ochrony Środowiska, Koło Naukowe Młodych Ekologów Ul. Okrzei 94, 87-800 Włocławek Tel. (0-54) 23-04-193 Fax. (0-54) 23-04-196 e-mail: [email protected] Słowa kluczowe: woda, zanieczyszczenia, rolnictwo, oczyszczalnie przydomowe, bakterie, wierzba Wstęp Rozwój naszej cywilizacji przyczynia się do narastającego zanieczyszczenia naszej planety. Degradowane są gleby, wody, powietrze, sukcesywnie powiększa się dziura ozonowa. A przecież to właśnie od tych czynników zależy nasze bytowanie na Ziemi. Tym samym należy szukać jak najprostszych a jednocześnie najefektywniejszych rozwiązań., Postępująca urbanizacji i rozwój przemysłu, któremu towarzyszy wzrost zapotrzebowania na wody i zwiększenie ładunku zanieczyszczeń w ściekach, sprawiły, że zapotrzebowanie na wodę w wielu regionach naszego kraju przekracza istniejące zasoby. Należy jednak podkreślić fakt, iż w Polsce od kilku lat obserwuje się racjonalizacje w gospodarowaniu zasobami wodnymi. Według grupy badaczy prowadzących badania w 1998 roku zużycie wody w Polsce w roku 2000 w stosunku do poprzedniego miało wzrosnąć prawie trzykrotnie. Tak jednak się nie stało. Ważną rolę odegrał tu aspekt ekonomiczny. W tym samym czasie ceny wody również sukcesywnie wzrosły, wymuszając w wielu gospodarstwach i gałęziach gospodarki potrzebę oszczędzania, a także stosowanie nowych technologii. Największy wzrost miał nastąpić w rolnictwie i leśnictwie, ponad dziesięciokrotny. Zużycie utrzymało się jednak na stałym poziomie. Mimo że polskie rolnictwo i leśnictwo nadal zużyła najmniej wody w Europie to jednocześnie to właśnie te gałęzie gospodarki powodują największe zanieczyszczenia. Badania Odwołując się bezpośrednio do powyższych słów należy zauważyć pozytywne aspekty tej sprawy. Od kilku lat obserwujemy w naszym kraju nie tylko wspomnianą 231 oszczędną gospodarkę wodna, ale także wzmożone działania mające na celu zahamowanie zanieczyszczeń. Dlatego właśnie rolnicy na konieczne uznali przyłączanie ich gospodarstw rolnych do regionalnych oczyszczalni ścieków. Nie zawsze jednak jest to możliwe. Chociażby ze względu na ukształtowanie terenu czy odległość gospodarstwa od oczyszczalni głównej. Niekiedy także taka inwestycja dla gminy ze względów ekonomicznych staje się nieopłacalna. Aby jednak w tym przypadku nie naradzić się na kary pieniężne, jak przewiduje Jednolity Akt Europejski, za zanieczyszczanie rzek i jezior należy wybrać najbardziej korzystne rozwiązanie. Tu doskonałym wyjściem stają się przydomowe oczyszczalnie socjalno- bytowe, rozpowszechnione na zachodzie Europy. W swojej pracy pragniemy zaprezentować dwie możliwości takich oczyszczalni. W pierwszej wykorzystano beztlenową obróbkę z udziałem bakterii. Tytułowe bakterie Pseudomonas aeruginosa mogą być zastąpione Methanobacterium lub działać wspomagane preparatami bakteryjno- enzymatycznymi. Mikroorganizmy redukują zanieczyszczenia jak w przypadku azotu organicznego nawet do 50%, a BZT5 do 45%. Drugim elementem tej oczyszczalni jest filtr gruntowy z uwzględnieniem folii nieprzepuszczalnej, kamieni, piasku i żwiru. Tu oczyszczona woda odprowadzana się do rowu melioracyjnego. W drugim rodzaju oczyszczalni także wykorzystano obróbkę beztlenową. Jednak w drugim etapie system wspomagany jest przez filtr gruntowo-korzeniowy obsadzony wierzbą odmiany Salix vinimalis. Tu redukcja zanieczyszczeń utrzymuje się na wysokim poziomie i wynosi kolejno dla azotu organicznego do 80% a BZT5 do 85%. W tym przypadku woda po procesie oczyszczenia odprowadzana jest do stawu, w którym z powodzeniem od kilku lat hodowane są ryby. Wnioski Porównaliśmy także wydajność oczyszczalni przydomowych z oczyszczalniami mechanicznymi, biologicznymi czy chemicznymi przy tym samym średnim dobowym przepływie ścieków. Wyniki są podobne, co może w przyszłości rozwiązać problem przyłączania gospodarstw do oczyszczalni gminnych w przypadku ich trudnej lokalizacji. Również zachęceniem do podejmowania takich przedsięwzięć jest fakt, iż oczyszczalnie takie są wspierane przez fundusze gminne, a także %. Ośrodki Doradztwa Rolniczego. 232 Najskuteczniejszym sposobem ochrony czystości wód jest niedopuszczenie do ich zanieczyszczenia, a najlepszym sposobem zachowania równowagi wodnej jest oszczędne gospodarowanie zasobami wód. Prawie każde wykorzystanie wody powoduje jej zanieczyszczenie, co w konsekwencji prowadzi do powstania problemu ścieków. Poprawie oszczędności zużycia wody służy mierzenie jej zużycia, co przy regulacjach ekonomicznych w zakresie opłat za wodę, przyczynia się do zmniejszenia zużycia. Celowi temu służy również stosowanie zamkniętych obiegów technologicznych z użyciem wody. Woda jest niezbędnym środkiem do życia. Bez wody umiera każde żywe stworzenie. Przez człowieka, jego chęć wejścia na wyższy szczebel cywilizacji, niszczymy nie tylko rośliny i zwierzęta, ale samych siebie. Chciejmy poświęcić czas na ochronę wód, aby móc zapewnić pewną przyszłość dla kolejnych pokoleń. Salix vinimalis whether Pseudomonas aeruginosa the comparative analysis of house sewage treatment plants social - vital Development of our civilization contributes to growing dirt of our planet. The soils of, water, be degraded air, ozone hole grows again. And yet this wane there from factors sales our existence on Word. It the same was one should was look for how the simplest and the most simultaneously effective solutions. Progressive the urbanization the and development the industry, the growth of demand which accompanies afloat and the enlargement in sewages the load of dirt’s, they caused that demand afloat in many regions our country crossed existing supplies. It was one should was however underline fact it that water supplies in Poland for several years have were observed was rationalizations in farming. According to group of explorers of leaders investigation in 1998 year the water consumption in Poland in year 2000 in relation to previous it had to grow up almost three times. So however it did not it become. Economic aspect played important part here. They in the same time of price of water growled up, extorting in many farm and branches of economy the need of saving up also again, and usage new technologies also. The largest growth had to happen in agriculture and forestry, over tenfold. Waste stayed however on solid level. Despite that she used up Polish agriculture and forestry the least water in Europe this simultaneously this just these branches of economy still the largest dirt’s because. The direct to of above mentioned words appealing was one should notice positive aspects of this matter. We for several summers have observed in our country the water remembered thrifty economics not only, but the also intensive working the having in view set-back of dirt’s. Therefore just farmers on necessary they recognized incorporation to regional sewage treatment plants of sewages their hold. It always however this possible is. Even if would with regard on form the terrain whether distance of farm from main sewage treatment plant. Sometimes also such investment for commune from aspects economic it becomes unprofitable. It to however it in this case does not it council on fine as Jednolity Europejski Act foresees, for dirtying rivers and lakes was one should was choose the most profitable solution. House 233 sewage treatment plants social become with here perfect exit - vital, widespread in the west Europe. We in our work desire to present two possibilities of such sewage treatment plants. Anaerobic processing in first was used with bacterium's part. Title bacteria's Pseudomonas aeruginosa can be Methanobacterium or act helped preparations bacteria’s - enzymes. The microorganisms reduce the dirt’s how in case of organic nitrogen even to 50%, and BZT5 to 45%. The land filter is second element of this sewage treatment plant from regard the impenetrable foil, stones, sand and gravel. Here cleaned accompanied to ameliorative ditch water. The anaerobic processing in second kind of sewage treatment plant was used also. However in second stage the system be helped by filter rundown - ridiculer planted with willow of change Salix the vinimalis. Reduction dirt’s keeps on high-level here and carries out for organic nitrogen to 80% and BZT5 to 85% in turn. In this case brush-ups water after process is accompanied to pond fish in which with success for several summers has been bred. We compared from mechanical sewage treatment plants the efficiency of house sewage treatment plants also, biological whether chemical thereat the only average 24 hour flow of sewages. The results are similar, which can in future solve problem of incorporation of to communal sewage treatment plants the farms in case their difficult location. The fact is encouraging to treat of such undertakings also that sewage treatment plants such be supported by communal funds, and also the Ośrodki of Rolniczego Doradztwa. The best is the way of protection of cleanness waters the exclusion to their dirt, and the farming is the best way of behavior of water balance thrifty the supplies of waters. Almost every utilization water causes in consequence her dirt, what it leads to rise of problem of sewages. Measurement near economic controls her waste, what in range of payments for water serves the improvement of economy of water consumption, it contributes to decrease of waste. The usage of closed technological circulations serves aim this from use the water also. Water is to life indispensable centre. Every alive creation without water dies. By man, his desire of entry on higher rung of civilization, we destroy the not only plants and animals, but only me. Let's want to dedicate on protection of waters the time to can assure for next generations sure future. Kay words: water, dirt’s, house sewage, bacteria, plants 234 OCHRONA ŚRODOWISKA A PRZETWÓRSTWO SUROWCÓW ZWIERZĘCYCH Autor: Tomasz Kalbarczyk Opiekun naukowy: mgr inż. Wiesława Zeleźna, dr inż. Julian Kalinowski SKN „AUDYT” Akademia Rolnicza Wrocław Coraz częściej spotykamy się, na co dzień z oznakami zanieczyszczenia środowiska. Zwiększająca się liczba prowadzonych procesów powoduje powstawanie ogromnych ilości odpadów, co w konsekwencji prowadzi do negatywnych zjawisk natury gospodarczej, bytowej a nawet zdrowotnej. Człowiek musi prowadzić nieustanne działania w celu ograniczania ilości produktów ubocznych, bo tylko w taki sposób można ustrzec Ziemię przed jej ekologiczną zagładą. Odpady powstają nieomal w każdej dziedzinie przemysłu począwszy od metalurgicznego a skończywszy na spożywczym. Z tego ostatniego zwłaszcza niewykorzystane części surowca są szczególnie niebezpieczne dla środowiska z powodu dużej zawartości substancji organicznych. Ogromnym problemem dla technologów projektujących linie produkcyjne są odpady przemysłu mięsnego. Obecne w nich białka są świetnym podłożem do namnażania bakterii gnilnych, robaków i innych. Nieodpowiednie zagospodarowanej ich może doprowadzić do infekcji i zatruć całych biosystemów. Nasuwa się, więc pytanie: „co z nimi robić?” Zabiegi zakładów mięsnych zmierzają coraz częściej w kierunku wykorzystywania odpadów w różnych gałęziach gospodarczych, odbiegając jednocześnie od pospolitego ich spalania. Powodem tego są powstające podczas termicznego rozkładu związków pyły wydzielane do atmosfery. Sprzyja to powstawaniu chmur pyłowych i postępowaniu efektu cieplarnianego. Aby skupić się na metodach walki z odpadami przemysłu mięsnego należy sobie uzmysłowić, z jakimi substancjami ma się do czynienia. W każdej przeciętnej masarni po przetwórstwie surowca pozostają: tłuszcze, krew, kościec, organy, skóry oraz sierść. Wynika z tego, że wykorzystaniu ulega tylko około 60-70% surowca. Krew zawiera wiele różnorodnych białek, które odzyskuje się i wykorzystuje się w produkcji pasz i hydrolizatów białkowych. Proces odzysku polega na tym, że do surowca wprowadza się rozpuszczalne związki wapnia od 0,1 do 0,2% masowychw przeliczeniu na chlorek wapnia oraz dodaje się od 0,5-2,5% wagowych soli sodu lub potasu i ewentualnie dodaje się witaminy, aminokwasy, mikroelementy a także substancje smakowoaromatyczne. Następnie pozostawia się na czas niezbędny do zestalenia się produktów w całej objętości. Zestalony produkt tnie się na kawałki i poddaje termicznemu utwardzaniu. Białka te mogą służyć także jako podstawa pasz dla ryb. Karma ta zwłaszcza dla karpia, jest sporządzana jako pasza sucha w postaci granulowanej, składającej się z krwi bydlęcej zakonserwowanej kwasem mrówkowym, odpadów nasion buraków pastewnych lub cukrowych, preparowanych na jednokiełkowe. W procesie technologicznym wykorzystuje się również łój wołowy, sól kuchenną i witaminy. Domieszka preparowanych odpadów buraka wynosi od 10-40% w stosunku wagowym do masy sporządzone karmy. Karma utrzymuje się przez ok. 48 godz. w wodzie o temp. 20oC i w tym czasie jest pobierana w całości przez ryby. Skład odpadów z nasion buraka zawiera ok. 89% suchej masy, w której znajduje się białko 11-12%, włókno surowe i związki bezazotowe wyciągowe. Nasuwa się pytanie, co robić jednak z odpadami w fazie stałej typu: rogi, racice i szczecina? Ostatnio nowoczesne zakłady wprowadziły technologie, podczas której zawierające duże ilości keratyny surowce poddaje się płukaniu, rozdrabnianiu i termohydrolizie 28% HCl 235 w 120oC przez około 6 h. Następnie prowadzi się wychładzanie, odtłuszczenie, oczyszczenie (węgiel aktywny 5-10% masy surowej), filtrację i odparowanie. Otrzymuje się przydatne do celów paszowych aminokwasy i kompleksoaminę. Ważnym elementem walki z odpadami jest wytwarzanie mączek paszowych z krwi technicznej. Technologia składa się z 3 lub 2 faz: alternatywnie stosowanego wstępnego suszenia, a ponadto wyjaławiania i dosuszania. Wstępnie krew suszy się w temp. 60oC lub 100oC. Z chwilą ostatecznego odwodnienia rozpoczyna się drugi okres (temp. 130oC w czasie ok. 30 min.). Następuje wyjaławianie i koagulacja. Trzecią fazą technologii jest końcowe suszenie do poziomu ok. 10% w temperaturze 80-90oC. Ważnymi działaniami w sferze ochrony środowiska jest wykorzystywanie zawartości przewodów pokarmowych zwierząt oraz osadów ściekowych przemysłu mięsnego do celów rolniczych. Odpady poubojowe z przemysłu mięsnego (zawartość żołądków i jelit) oraz osady ściekowe z zakładów mięsnych przewożone są sukcesywnie na wyznaczony i odpowiednio zabezpieczony teren (izolacja podłoża, zorganizowany spływ odcieków) znajdujący się poza zakładem. Przy zastosowaniu urządzeń specjalistycznych układa się je przemiennie ze słomą zbożową i wapnem nawozowym w kształcie pryzm o przekroju trapezowym. Ułożone pryzmy przerzuca się, co dwa tygodnie i przez okres pierwszych 6 tygodni nawilża osadami ściekowymi bądź gnojowicą. Pierwsza faza procesu trwa trzy miesiące. Następnie przefermentowaną masę przenosi się w nowe miejsca i formuje pryzmy. Rozpoczyna się faza dojrzewania kompostu, która trwa kolejne trzy miesiące. Nieodłącznym odpadem przemysłu mięsnego są skrawki skór wieprzowych, które zastosowanie znalazły podczas produkcji żelatyny. Odpady skór i skrawków skór wieprzowych poddawane są rozdrobnieniu i obróbce kwaśnej trwającej około 80 godzin, intensywnemu płukaniu i zakwaszaniu 2% roztworem HCl do pH < 2. Następnie prowadzony jest proces kilkakrotnej ekstrakcji gorącą wodą. Otrzymany bulion podlega przefiltrowaniu i zagęszczeniu. Powstały produkt w wyniku schładzania ulega żelatynizacji. Następnie prowadzone jest suszenie, separacja i konfekcjonowanie żelatyny. Odpady przemysłu mięsnego znalazły uznanie w obuwnictwie. Chodzi tutaj o produkcję butów z wtórnej skóry zwierzęcej. Technologia produkcji wtórnej skóry na wewnętrzne elementy obuwia składa się z następujących etapów: - rozdrobnienie i rozwłóknienie odpadów skór garbowanych w środowisku wodnym; - przygotowanie masy włóknistej wraz z natłuszczaniem, barwieniem i dogarbowaniem. Sklejanie masy włóknistej środkami wiążącymi w postaci dyspersji wodnej; - formowanie arkuszy lub taśmy wtórnej skóry i prasowanie; - wykończanie. Wtórna skóra stosowana jest na: podpodeszwy, zakładki, między podeszwy obuwia. Na uwagę zasługuje także fakt, że wtórne wykorzystanie znalazły również odpady przemysłu drobiarskiego. Powstające w zakładach drobiarskich odpady pierza, odchody drobiowe, osady z oczyszczalni ścieków oraz inne komponenty uzyskiwania niezbędnej wilgotności pryzmy oraz wymaganego stosunku C:N w zależności od ilości odpadów pryzmy kompostu. Niestety bardzo często spotkać można zwolenników walki z odpadami mięsnymi za pomocą metody utylizacji. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że w ostatnich czasach nastąpił rozwój choroby BSE, która to może przejść nawet na człowieka na skutek spożycia mięsa pochodzącego od zwierząt skarmianych zakażoną paszą. Na szczęście nawet w tej linii pozbywania się odpadów zaszły ostatnio duże zmiany. Mianowicie proces utylizacji został odpowiednio zmodyfikowany dla każdej grupy odpadów, co pozwala na otrzymanie mniejszych ilości dymów i nisko skażonych popiołów. 236 Powyższe przykłady są dowodem na to, że człowiek nieustannie wkłada ogromny trud w działania minimalizujące ostateczną ilość odpadów. Uzyskując przy okazji inne przydatne surowce przyczynia się do zmniejszenia powierzchni składowisk wysypiskowych i ogranicza powstawanie niezwykle niebezpiecznych dla środowiska dzikich wysypisk. Wtórne przetwórstwo odpadów cieszy się ostatnio dużą popularnością także w innych gałęziach przemysłu. Ciągle jednak pozostaje niedosyt związany z lokalnymi rozmiarami powyższych procesów związanych z brakiem środków finansowych. Środowisko naturalne należy niewątpliwie do bezcennych dóbr, o które należy walczyć bez względu na koszty, jakie pociąga za sobą ta walka. Literatura Ekologiczny słownik ochrony środowiska Siemiński M. 2003. Środowiskowe zagrożenia zdrowia. PWN, Warszawa. Kalimowska A. 2003. Ekologia – wybór przyszłości, Warszawa. Ryłka-Gutowska E.1996. Ekologia z ochroną środowiska. Wyd. Oświata, Warszawa. Kucowski C., Landys D., Przekwas M. 1994. Technologia ochrony środowiska, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa. Pezacki W. Przetwarzanie niejadalnych surowców zwierzęcych Dienszczykow M.T. Odpady przemysłu spożywczego i ich wykorzystanie. Ekologia i ochrona środowiska a żywność 237 DAWNE METODY OCHRONY ROŚLIN PRZED CHOROBAMI Autor: Anna Pietryga Opiekun: mgr Wojciech Pusz SKN Fitopatologów i Badaczy Agrocenoz „SKOSIK” Akademia Rolnicza we Wrocławiu Historia fitopatologii sięga czasów starożytnych. Już w Biblii umieszczane są opisy szkód powodowanych przez rdze roślin uprawnych. Najstarsze opisy chorób roślin pozostawił po sobie filozof grecki Teofrast (370-286 p.n.e.). Pierwszymi metodami ochrony roślin przed rdzą były ofiary składane bożkom Rubigo i Rubigus, aby nie zsyłali klęski rdzy. Średniowiecze niewiele wniosło do wiedzy na temat chorób roślin. Dopiero skonstruowany w XVIII wieku przez Holendra Leeuwehoeka mikroskop wpłynął na dynamiczny rozwój mikrobiologii i fitopatologii. Aż do XIX wieku panował pogląd, według którego mikroorganizmy w tym grzyby miały stanowić wydzieliny chorych tkanek - teoria autogenicznego powstawania chorób roślin. Początkiem ery patogenicznej było opisanie przez Prevosta, kiełkowania zarodników grzyba powodującego śnieć cuchnącą pszenicy. Nasilenie badań była adekwatne do nasilenia występowania danych chorób grzybowych. Epidemia zarazy ziemniaka w Irlandii, stała była przyczyną głodu i wskutek niej około 1 500 000 ludzi wyemigrowało do Ameryki Północnej, stała się również powodem, dla którego ludzie bardziej zainteresowali się przyczynami chorób. Koniec XIX wieku przyniósł odkrycie wirusów, do czego przyczynili się Holendrzy i Rosjanin Dymitr Iwanowski. Początki polskiej fitopatologii przypadają na początek XIX wieku, kiedy w tym okresie Szęsny Kudelka wydał książkę pod tytułem „Choroby roślin gospodarskich”. Dużą rolę w rozwoju polskiej fitopatologii odegrali organizatorzy placówek badawczych. Największy wkład w dalszy rozwój wnieśli Ludwik Garbowski, Wincenty Siemaszko i Karol Zaleski. Celem badań było prześledzenie rozwoju fitopatologii w Polsce i sposobów jakimi ludzie starali się zapobiegać rozwojowi chorób. Aby zapewnić jak najszerszy na ten temat pogląd, w materiale do badań znalazło się wiele unikatowych pozycji, które dziś są cennym źródłem informacji na temat stanu wiedzy ludzi, którzy dopiero odkrywali złożoność i bogactwo świata mikroorganizmów. Dawne metody ochrony roślin opierały się często na zapobieganiu ich występowania na polu. Nie istniał bogaty zestaw środków chemicznych jak dzisiaj, 238 jednak ludzie tak jak teraz spotykali się z patogenami, które również i wtedy powodowały duże szkody. Podstawową metodą ochrony roślin był dobór stanowiska pod rośliny, dlatego też dużo uwagi zwracano na polepszenie warunków powietrznowodnych gleby i na jej żyzność. Rodzaj nawozów, terminy zabiegów, konieczność uprawek odgrywały dużą rolę. Zaprawiano nasiona co dzisiaj jest uznane za najlepszy i najmniej kosztowny zabieg. Jednak do zapraw stosowano nie tylko środki chemiczne, których dzisiaj stosuje, ale także moczenie ziarna w wodzie w dokładnie ustalonej temperaturze. Zabiegi agrotechniczne, takie jak przekopywanie międzyrzędzi było ważnym zabiegiem ograniczającym występowanie wielu chorób ziemniaka. Brak skutecznych środków chemicznych w zwalczaniu zarazy ziemniaka był przyczyną pierwszych metod zapobieganiu choroby poprzez kontrolowany przewóz przez granicę materiału roślinnego. W obecnych czasach kwarantanna stanowi istotny sposób rozprzestrzeniania się chorób roślin. Kiedyś jak i obecnie duży problem stanowią rdze, przed którymi chroniono rośliny poprzez zaprawianie nasion. Inny sposób uprawy roli a także dobór środków ochrony roślin jest powodem masowego pojawiania się innych gatunków patogenów. Niegdyś dużym problemem była głownia, której dziś zapobiega się poprzez zaprawianie. Podobnie jak sporysz ziarna zbóż posiadający właściwości halucynogenne był liczny na wielu polach co jednak nie stanowiło zbyt dużego problemu, gdyż jego przetrwalniki były skupowane w aptekach. Zrównoważony sposób uprawy a także bardzo mała ilość dostępnych chemicznych środków ochrony roślin spowodowały, że jest tak wiele różnic w porównaniu z dzisiejszymi gospodarstwami konwencjonalnymi. Badanie rozwoju i rozprzestrzeniania się czynnika chorobotwórczego stawało się kluczem w rozwiązywaniu problemów chorób roślin. Jak ważnym i potrzebnym działem jest fitopatologia może świadczyć fakt, że jej rozwój prowadzi do zmniejszenia wahań cen na rynku produktów rolnych a także to, że sprawne prowadzenie nowoczesnego gospodarstwa rolnego bez wiedzy z zakresu fitopatologii i ochrony roślin nie jest możliwe. 239 WYKORZYSTANIE GRZYBÓW W OCHRONIE ROŚLIN Autor: Wojciech Pusz Pracownia Fitopatologii, Katedra Ochrona Roślin Akademia Rolnicza we Wrocławiu e-mail: [email protected] Ochrona roślin jest nauką rolniczą, której celem nadrzędnym jest ochrona plonu przed organizmami szkodliwymi. Do agrofagów zalicza się wirusy, bakterie, grzyby, zwierzęta oraz rośliny. Największy rozkwit tej nauki przypada na XX wiek, chociaż początki ochrony roślin sięgają czasów starożytnych. Od wieków uczeni oraz praktycy wymyślali różne sposoby zwalczania niepożądanych organizmów na polach uprawnych i w ogrodach. Do najstarszych metod ochrony roślin należy metoda mechaniczna oraz agrotechniczna. Początki stosowania środków chemicznych to połowa XIX wieku gdy wykorzystywano ciecz bordoską do ograniczania występowania chorób roślin. Począwszy od masowego wprowadzenia do praktyki rolniczej środków ochrony roślin opartych na DDT i wynikających z tego faktu zagrożeń dla środowiska naturalnego, zaczęto zastanawiać się nad innymi, alternatywnymi metodami ochrony roślin. Zwrócono wówczas uwagę na metodę biologiczną, jako bardzo bezpieczną dla środowiska i samego człowieka. Metoda biologiczna polega na zastosowaniu wrogów naturalnych agrofagów w celu ograniczenia ich populacji do niegroźnego dla roślin uprawnych poziomu. Obecnie w praktyce rolniczej największe znaczenie mają pajęczaki, nicienie i owady drapieżne oraz pasożytnicze, które żerując niszczą populację szkodników. Wykorzystuje się także drapieżne ssaki do zwalczania gryzoni. Z mikroorganizmów największe znaczenie mają bakterie ale także próbuje się wprowadzać do ochrony biologicznej wirusy. Ostatnią i coraz bardziej docenianą grupą „wrogów naturalnych” są grzyby. Grzyby są organizmami cudzożywnymi. Grzyby odgrywają ogromnie pożyteczną rolą w biocenozie, rozkładając martwą substancję organiczną. Oprócz reducentów wśród grzybów znajdziemy także symbiontów, które współżyjąc z roślinami umożliwiają im przeżycie. W końcu królestwo grzybów to pasożyty; zarówno roślin, grzybów jak i zwierząt. W biologicznej metodzie ochronie roślin grzyby pasożyty odgrywają podstawową rolę. Grzyby owadobójcze należą do różnych jednostek systematycznych. Najbardziej znanym gatunkiem grzyba owadobójczego, wykorzystywanego w praktyce jest gatunek Beauveria bassiana. Grzyb ten infekuje np. stonkę ziemniaczaną ale także inne 240 szkodniki. Gatunki należące do rodziny owadomorków (Entomophorales) porażają wiele gatunków owadów i uważa się, że w to one w głównej mierze są przyczyną redukcji liczby owadów w środowisku. próby zwalczania owadów przez B. bassiana rozpoczęto już pod koniec XIX wieku. Grzyby wykorzystuję się także do zwalczania nicieni, w tym mątwika burakowego i mątwika ziemniaczanego. W zachodniej Europie prowadzi się badania nad wykorzystaniem patogenów roślinnych do ograniczania zachwaszczenia. Są udane próby zwalczania szarłatu szorstkiego, chwastnicy jednostronnej oraz komosy. W Polsce badania tego typu są prowadzone na bardzo małą skalę. Dotychczasowe obserwacje potwierdzają, iż w środowisku występują grzyby, które mogą być lub są potencjalnymi wrogami naturalnymi chwastów. W 1998 roku w miejscowości Nadolice Małe położonej na południowy wschód od Wrocławia znaleziono po raz pierwszy w Polsce grzyb Ustilago trichophora porażający chwastnicę jednostronną. W sezonie wegetacyjnym 1999 r. obserwowano przebieg choroby na 50 roślinach. Badania wykazały, że patogen ten powoduje obniżenie wysokości roślin, zmniejszenie długości głównej wiązki korzeniowej oraz zmniejsza zdolność chwastnicy do tworzenia większej liczby wiech. W 2004 roku zaobserwowano masowe porażenie szarłatu szorstkiego, zachwaszczającego uprawę szarłatu uprawnego. Z porażonych łodyg wyizolowano grzyb Phomopsis amaranthicola, który jest wymieniany w literaturze światowej jako jeden z potencjalnych wrogów szarłatu szorstkiego. Wykorzystanie grzybów w ochronie roślin to problem nowy i warty podkreślenia. Grzyby są podstawowym ogniwem w biocenozie i można wykorzystać w przyszłości ich naturalne cechy i właściwości w walce ze szkodnikami i chorobami roślin uprawnych. 241 ASPEKT PROEKOLOGICZNY W ZAKRESIE HODOWLI BYDŁA MIĘSNEGO Autor: Agnieszka Ruszkiewicz Opiekun: Dr inż. Maciej Adamski Studenckie Koło Naukowe Hodowców Bydła Akademia Rolnicza we Wrocławiu Wstęp W obecnych czasach najważniejszym elementem w chowie bydła mięsnego jest wyprodukowanie po najmniejszych kosztach jak najlepszej jakości wołowiny przy jednoczesnym zachowaniu czystości środowiska. Możliwe staje się to przy utrzymaniu bydła w systemie ekstensywnym zgodnie z warunkami naturalnymi. Trzeba przyznać, że bydło mięsne nie jest konkurencyjnym dla bydła mlecznego na użytkach zielonych. Rasy Highlanedr i Galloway mają niewielkie wymagania pokarmowe, a dodatkowo ich utrzymanie ma także znaczenie estetyczne. Wprowadzenie tego bydła często powoduję ożywienie krajobrazu i zaciekawienie przechodniów. Po 1989 roku nastąpiły w Polsce zmiany, których efektem jest wzrost powierzchni nie użytkowanych rolniczo gruntów ornych i trwałych użytków zielonych. Jest to szczególnie zauważalne w pasie woj. północnych, pomorskich, zachodnich i rejonie Pogórza Sudeckiego. Istnieje zatem możliwość rozwoju tych terenów pod kątem wprowadzenia tutaj hodowli bydła mięsnego jako tego, które w sposób najbardziej efektywny potrafi wykorzystać odłogujące trwałe UZ i zaniedbane, podlegające degradacji GO. Jeśli chodzi o Pogórze Sudeckie to czynnikami, które decydują o nieopłacalności produkcji roślinnej są: - trudne warunki klimatyczne - dużo opadów - opóźnienie wegetacji - nachylenie stoków - wysokie nakłady związane z prowadzeniem produkcji W chwili obecnej najważniejszy jest rachunek ekonomiczny i to on będzie decydował o wyborze odpowiedniej rasy. Ma to związek z tym, że nie każda rasa zdoła utrzymać się na ubogich, wysoko położonych pastwiskach. Takich problemów nie ma jednak ze szkockimi rasami. Dodatkowym czynnikiem przemawiającym za wprowadzeniem do hodowli ras ekstensywnych- bo o nich tutaj mowa – jest to, że w chwili obecnej obserwujemy nadmierną intensyfikację rolnictwa co niejako 242 wymusza ograniczenie areału. Właśnie te nie użytkowane tereny są szczególnie podatne na degradację. W krajach UE zostało to już zauważone przez ekologów, którzy domagają się: - ochrony środowiska naturalnego - gospodarowania zgodnie z zasadami ekologii - kształtowania i zachowania krajobrazu wiejskiego Można powiedzieć, że jest to także efekt coraz większego zainteresowania społeczeństwa zdrowym trybem życia, który wymaga zdrowej żywności, powrotu do natury. Wszystkie te czynniki powodują konieczność wprowadzania alternatywnych sposobów gospodarowania, gdzie dobro środowiska naturalnego i zwierzęcia jest celem nadrzędnym. Konsekwencją tego jest zagospodarowywanie terenów, które musiały zostać wyłączone z produkcji ze względu na odgórnie nałożone limity produkcyjne dla danego gospodarstwa. Od wielu lat farmerzy chcąc utrzymać w odpowiedniej kulturze rolnej odłogowane grunty oraz czerpać z nich zyski wprowadzają do gospodarstw ekstensywne rasy zwierząt gospodarskich a w szczególności bydło i owce. Jest to zjawisko bardzo popularne już w Danii, Austrii, Franci, Niemczech, Szwajcarii. Są one także bardzo popularne w gospodarstwach o profilu ekologicznym i agroturystycznym. W Polsce taki sposób wykorzystania terenów leżących odłogiem powinien być preferowany przez rolników i popierany przez państwo. W gospodarstwach takich bydło rodem ze Szkocji, GALLOWAY i HIGHLANEDR- ze względu na soją urodę, łagodne usposobienie, niskie wymagania pokarmowe i pielęgnacyjne oddziaływanie na środowisko może być czynnikiem podnoszącym ich atrakcyjność. GALLOWAY- jest to jedna z najstarszych znanych ras zwierząt gospodarskich. Pierwsze wzmianki znajdujemy w kronikach rzymskich z II w.n.e. Dominującym umaszczeniem jest czarne ale spotyka się zwierzęta: czerwone białe dun (blond), belted (pasiaste), które stanowią ok. 10% populacji, jednak wszystkie mają czarne uszy. Pierwszy związek hodowców został zarejestrowany w Wlk. Brytanii w 1887r. Wysokość w kłębie: buhajów-128, krów-120, a masa ciała odpowiednio: 800 i 550kg. SCOTTISH HIGHLANDER- dokumentacja i inne zapisy określają te rasę już w XVIIIw, gdzie powstała Księga Stadna Rasy Highlander, która pierwszy raz była publikowana w 1885r. wraz z rodowodami. Zaczyna ono zdobywać coraz większą popularność w Europie, a od 20 lat obserwowany jest stały wzrost liczebności w krajach UE. Zalety tych zwierząt zostały już docenione przez hodowców USA, Kanady, 243 Australii, Nowej Zelandii i Niemiec. Cechami rozpoznawczymi są długa, ruda sierść i groteskowo wygięte, rozległe poroże. Występują także odmiany barwne: czarna, czerwona, biała, dun(blond). Nie pomylę się stwierdzając, że jest to najpiękniejsza rasa bydła a i niewiele innych zwierząt gospodarskich może dorównać im urodą. Dzięki temu, jako nieliczna z ras, została nie zmieniona przez wieki. Wysokość w kłębie: buhaj-125-135, krowa-110-120, masa ciała: 650-750; 450-550kg. Ojczyzną tego bydła są górzyste i wyżynne rejony pd-zach. Szkocji, gdzie towarzyszy człowiekowi od niepamiętnych czasów. Cechą, która pozwoliła na rozprzestrzenienie się tego bydła od Szkocji po Argentynę, Nową Zelandię, Peru i USA jest fenomenalna zdolność adaptacji do każdych warunków utrzymania. Te dzikie szkockie tereny ukształtowały zwierzęta pod względem odporności na ekstremalne warunki pogodowe i małe wymagania paszowe. Dodatkowo, zwierzęta tych ras są w sposób szczególny przystosowane do trudnych warunków środowiskowych. Wynika to z dwóch faktów: wrodzonej odporności na choroby oraz tego, że jako jedyna rasa bydła posiada podszerstek przykryty włosami pokrywowymi. Właśnie to powoduje, że mogą one przebywać na kwaterach przez cały rok bez uszczerbku na zdrowiu i korzystania z jakichkolwiek, najprymitywniejszych nawet wiat, które jeśli znajdują się na pastwisku są chętnie przez nie odwiedzane( ochrona przed wiatrem). Długa sierść i podszerstek zabezpiecza je przed działaniem wiatru, śniegu i deszczu. Są one w stanie przeżyć na biednych w trawę górskich obszarach i pastwiskach trudno dostępnych dla innych ras, gdzie warunki klimatyczne są niesprzyjające, gdzie deszcze nieustannie padają a wiatry kołyszą długi włos. Ponadto wyróżniają się niską śmiertelnością cieląt, dobrymi walorami macierzyńskimi (opiekuńczość), stosunkowo znaczną mlecznością, oraz dobrymi przyrostami dziennymi. Wszystko to sprawia, że zwierzęta tych ras świetnie się aklimatyzują w różnych warunkach. Dodatkowo wolne wypasy tych ras sprzyjają poprawie runi pastwiskowej w trudno dostępnych terenach poprzez naturalne uzdatnianie tego terenu w azot i inne substancje organiczne wydalone jako nie strawione produkty przemiany materii. Rasy te mają niezwykle małe wymagania żywieniowe. Zadowalają się prymitywnymi pastwiskami o ubogiej runi na których mogą przebywać cały rok. W zasadzie wystarcza im to co znajduje się na kwaterze. Z równą pasją pobierając młodą soczystą trawę jak i stare, suche badyle. 244 W okresie zimowym, szczególnie w czasie ciężkich zim konieczne jest dokarmianie na kwaterze. Dążąc do minimalizacji nakładów pracy można zastosować żywienie na zapas polegające na wywożeniu na kwaterę co kilka dni balotów słomy lub siana. Chcąc ograniczyć straty paszy do minimum można ją zostawiać pod specjalnie przygotowanymi budkami- paśnikami. W okresie letnim zwierzęta nie dostają jakichkolwiek pasz dodatkowych. Kwatery, jeżeli są, powinny być o dużej powierzchni tak aby zwierzęta mogły na nich przebywać przez okres kilku tygodni lub miesięcy. Bardzo ważny jest stały dostęp do wody, składników mineralnych i witamin. Braki te są uzupełniane poprzez wystawianie lizawek o pełnym składzie mineralnym i witaminowym. Najważniejszym problemem w żywieniu tych ras nie jest niedożywienie ale przekarmienie. Podanie pasz treściwych lub innych powodujących nadmierne odkładanie zapasów tłuszczu może doprowadzić do powikłań w rozrodzie, tzn. trudności w zacielaniu, powikłania przy porodach. Rasy szkockie należą do prymitywnych i jako takie cechują się późną dojrzałością rozpłodową, np. Galloway 20-27 m-cy; Highlander 30-32 m-ce. Jałówki zacielane są po raz pierwszy przy masie 300-350kg. Nie stosujemy w ich przypadku synchronizacji rui i zabiegu inseminacji ponieważ osiągane efekty są nieadekwatne do poniesionych nakładów. Zwierzęta przebywając cały rok na pastwisku wykazują bardzo wyraźne objawy rui. Spowodowane to jest działaniem czynników pogodowych, żywieniem i obecnością buhaja. Cielęta rodzą się drobne, o masie ciała: u Galloway 27-29kg.; Highlader 22-25kg. Cechuje je niezwykła żywotność. Długo przebywają z matkami 9-12 m-cy. i nie chodzi tu tylko o kontakt z matką ale i karmienie nawet tak wyrośniętego cielęcia. Ponieważ są to rasy typowo mięsne to produkcja mleka ogranicza się do potrzeb bytowych cielęcia. Przed zbliżającym się porodem krowa opuszcza stado i szuka ustronnego miejsca. Poród przebiega – w przytłaczającej większości – bez jakichkolwiek komplikacji. Po porodzie krowa wylizuje cielaka a następnie zjada łożysko. W czasie porodów rola hodowcy ograniczona jest tylko do dyskretnej obserwacji stada a interwencja człowieka powinna następować w skrajnych przypadkach. Duża odporność i żywotność połączona z małymi wymogami pokarmowymi stwarza możliwość wykorzystania tych zwierząt dla potrzeb ochrony i pielęgnacji środowiska, stref ochronnych parków narodowych i krajobrazowych, skansenów budownictwa wiejskiego. 245 Wiadomo od dawna, że behawior pastwiskowy zwierząt roślinożernych, a w szczególności przeżuwaczy może modyfikować szatę roślinną pastwiska a także wpływa na glebę, wodę, populacje ptaków, ssaków i owadów. Efekt ten postanowiono wykorzystać min. we Francji i Szwajcarii gdzie prowadzone od początku lat 90-tych badania i obserwacje potwierdziły korzystny wpływ wypasu kombinowanego – z owcami – na tereny objęte doświadczeniem. Jak się okazuje te stosunkowo niskie i lekkie zwierzęta stanowią poważną konkurencję dla maszyn, które wprowadzone do takich stref ochronnych mogły zaburzyć delikatną równowagę ekosystemu. Wprowadzenie tego bydła o długiej, rudej sierści i długich rogach powoduje ożywienie krajobrazu, intryguje zwiedzających i przechodniów co może stanowić reklamę danego obiektu. Hodowcy przewidują dalszą ekspansją tych ras. Obszary, na których możliwe będzie utrzymywanie tych zwierząt będą się stale powiększać. Przyczyną tego zjawiska mogą być ruchy ekologiczne, które podkreślają naturalność tej hodowli. Mogą wchodzić w grę obszary zupełnie nie nadające się dla człowieka lub częściowo przeobrażone przez przemysł lub rabunkowa gospodarkę rolną. Głód ziemi pod zabudowę i intensywne rolnictwo spycha hodowlę bydła ras mięsnych na wyżej położone tereny i tutaj też mogą wygrać te rasy dzięki swoim wrodzonym cechom. Walorami ras mięsnych są niskie nakłady finansowe i mała liczba osób zatrudnionych do obsługi. Oprócz hodowli w czystym rozumieniu jest ono wykorzystane jako ciekawy element krajobrazu i do zagospodarowania gruntów porzuconych przez rolników. Uważam, że jest to ciekawa informacja i może przydać się w warunkach polskich. Trudno jest ocenić efekty ekonomiczne, ale największą ironią jest chyba to, że przeciętnego polskiego rolnika nie stać na sprowadzenie tych ras a obszarów nadających się do hodowli nie brakuje. Dodatkowo ceny uzyskane za żywiec nie są zadowalające a mięso tych zwierząt jest bardzo smaczne, soczyste i delikatne. Koneserzy twierdzą, że jest to najlepsze mięso ras mięsnych. Taką gwarancją jakości możemy objąć mięso pochodzące tylko od 100%, rasowych zwierząt posiadających pełną dokumentację i rodowód, a nie mieszańców. W XXI wieku hodowcą zależy na tym aby ich produkt był nieskazitelnie czysty i jak najwyższej klasy. Efektem tego jest zdrowa i pożywna wołowina o niskiej zawartości tłuszczu i cholesterolu w mięsie, wyższej zawartości białka i żelaza niż inna wołowina. 246 OCHRONA ROŚLIN W ROLNICTWIE EKOLOGICZNYM I INTEGROWANYM Autor: Sebastian Stańczyk Studenckie Koło Naukowe Fitopatologów I Badaczy Agrocenoz „SKOSIK” Akademia Rolnicza we Wrocławiu Wstęp Wynikiem intensyfikacji produkcji rolniczej po drugiej wojnie światowej było duże zaangażowanie w rolnictwo państwowych środków pieniężnych, wystąpiła nadprodukcja żywności i problemy z jej zbytem, a przede wszystkim środowisko naturalne zostało silnie zdegradowane po przez używanie syntetycznych środków ochrony roślin oraz nawozów. Z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, idealnym rozwiązaniem jest odchodzenie od używania syntetycznych środków ochrony roślin, co może przyczynić się do jego znacznej poprawy. Materiał i metody W produkcji metodami ekologicznymi jest wprowadzony zakaz używania syntetycznych środków produkcji. Podstawą prawną rolnictwa ekologicznego jest Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20 kwietnia 2004 roku, rozporządzenie Rady EWG nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolniczych i środków spożywczych. W integrowanej produkcji rolniczej, jest dozwolone używanie chemicznych środków ochrony roślin. Jednak stosować takie środki można dopiero po przekroczeniu ekonomicznego progu szkodliwości. Integrowana produkcja zabrania stosowania nie selektywnych środków ochrony roślin, można stosować tylko selektywne preparaty, dzięki czemu wykonany na plantacji zabieg chemiczny nie zagraża pożytecznej entomofaunie. Podstawą prawną IP jest Ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 roku. W rolnictwie ekologicznym rośliny chroni się przy pomocy następujących metod ochrony roślin: agrotechnicznej, mechanicznej, biologicznej, fizycznej, biotechnicznej i hodowlanej, a w rolnictwie integrowanym dozwolona jest metoda chemiczna. Metoda agrotechniczna jest metodą, w której wszystkie zabiegi uprawowe polegają na stworzeniu roślinie uprawnej jak najlepszych warunków do wzrostu i rozwoju. Podstawowym zabiegiem jest prawidłowe zmianowanie, które nie dopuszcza 247 do zmęczenia gleby i nadmiernego występowania organizmów szkodliwych. Innym zabiegiem jest odpowiednie przestrzenne rozmieszczenie roślin. Jeśli jest to możliwe to rośliny uprawiać należy we współrzędnej uprawie. Dzięki temu zabiegowi szkodliwe owady mają trudności w odnalezieniu rośliny żywicielskiej np. uprawa marchwi z cebulą. Cebula utrudnia znalezienie marchwi połyśnice marchwiance. Inną uprawą jest kalafior z rośliną maskującą fasolą szparagową, Hylemya brassicae ma trudności w znalezieniu kalafiora W skład mechanicznych metod ochrony roślin wchodzą następujące zabiegi: ręczny zbiór, zgniatanie szkodników i ścinanie porażonych pędów, stosowanie zapór (siatki na drzewach chronią przed ptakami), stosowanie opasek chwytnych. Opaski takie zakładane na pień drzew zatrzymują gąsienice Grapholita funebrana, Laspeyresia pomonella, które schodzą na zimowanie. Owady te powodują w sadach robaczywienie owoców. Zbieranie mumii z drzew pozwala na zlikwidowanie źródła choroby grzybowej Monilina fructigena i Monilina laxa. Biologiczna ochrona roślin polega na wykorzystaniu chorobotwórczych mikroorganizmów, drapieżnych i pasożytniczych owadów, drapieżnych ptaków i innych zwierząt do zwalczania szkodników roślin, patogenów i chwastów. Wyróżniamy trzy sposoby zwalczania biologicznego, introdukcje czyli trwałe osiedlenie na nowych terenach wrogów naturalnych sprowadzonych z innych kontynentów np. przeciwko Eriosoma lanigerum, która do Polski zawleczona została z Ameryki Północnej sprowadzono pasożyta Aphelinus mali. Następnym sposobem biologicznej ochrony jest okresowa kolonizacja, czyli okresowe wprowadzenie wrogów naturalnych danego szkodnika do środowiska, w którym występuje on w małych ilościach np. przeciwko Pieris brassicae, Pieris rapae wprowadzanie Trihogramma spp., który pasożytuje jaja motyli. Ostatnim sposobem tej metody jest protekcja, czyli ochrona pożytecznych organizmów przez dokonywanie w środowisku korzystnych dla nich zmian. np. tworzenie miejsc do żerowania (obsiewanie miedz , gorczycą ,facelią). Jednym z najbardziej znanych sposobów zwalczania szkodliwych owadów metodami biologicznymi jest stosowanie bakterii Bacillus thuryngiensis przeciwko owadom z rzędu: Lepidoptera, Diptera, Coleoptera. Stosowanie promieni jonizujących do dezynfekcji zbóż przeciw takim owadom jak Sitophilus granarius, Sitophilus oryzae jest elementem fizycznej ochrony roślin. Zabiegi spalania porażonych liści czy stosowanie niskich temperatur również wchodzi w skład tej metody. 248 Używanie w produkcji rolniczej ekstraktów z roślin w celu ochrony roślin rolniczych przed szkodnikami jest elementem biotechnicznej metody. Do uzyskania ekstraktu używa się takich roślin jak czosnek odstraszający Psylliodes atra, Psylliodes nigripes, Psylliodes nemorum. Ekstrakt z Azadirahta indica hamuje żerowanie owadów. Ostatnią metodą ochrony roślin jest metoda hodowlana w wyniku, której hodowane są odmiany odporne na choroby i szkodniki. Jest ona stosowana w sadownictwie po przez uprawę jabłoni odpornych na grzyba Venturia inaequalis. Wnioski Wyżej wymienione metody, które są stosowane w rolnictwie ekologicznym i integrowanym, dają możliwość ochrony roślin przy minimalnym użyciu lub całkowitym odejściu od środków ochrony roślin. Jest to dobry kierunek rozwoju rolnictwa, ponieważ nie wpływa w sposób ujemny na środowisko naturalne. Jednak na dzień dzisiejszy jest wciąż mało skutecznych nie chemicznych metod ochrony roślin, co w przypadku rolnictwa ekologicznego może prowadzić do spadku jakości produktów rolniczych. Grzyby występujące na produktach rolniczych niechronionych chemicznie wytwarzają mikotoksyny (Fusarium spp.), które są rakotwórcze dla ludzi i zwierząt. W rolnictwie ekologicznym metody te często okazują się mało skuteczne w zwalczaniu wielu chorób i szkodników. W związku z tym istnieje duże zapotrzebowanie na badania naukowe z zakresu nie chemicznych metod ochrony roślin rolniczych, co w przyszłości może prowadzić do zmniejszenia zużycia chemicznych środków ochrony roślin w rolnictwie, a przez co poprawi się stan środowiska, w którym żyjemy. 249 ZPOW Leżajsk Sp. z o.o. 37-300 Leżajsk, ul. Fabryczna 2 tel. +48 (17) 240 42 42 www.hortino.com.pl HORTINO jest jednym z największych przedsiębiorstw w branży przetwórstwa owocowo-warzywnego na terenie Podkarpacia. Działalność gospodarczą jako samodzielny podmiot rozpoczął z dniem 1 czerwca 2000 r.; działalność produkcyjną w zakresie przetwórstwa owoców i warzyw kontynuuje od 1972 r. Spółka działa wyłącznie w oparciu o polski kapitał, a udziałowcami są: pracownicy, producenci rolni, samorządy lokalne i firmy współpracujące. Zatrudnia 550 pracowników stałych, a w okresie sezonu w zależności od dostaw i przerobu surowców – dodatkowo ok. 150 osób. Firma produkuje: mrożone warzywa i owoce, mrożone dania gotowe, syropy owocowe, koncentraty i aromaty soków owocowych, nadzienia owocowe do ciast oraz lody. Produkty HORTINO cechuje wysoka jakość, doskonałe walory organoleptyczne, a to wszystko za sprawą odpowiedniego surowca pozyskiwanego z terenów woj. podkarpackiego i ościennych. Ponad 60% ogólnej sprzedaży wyrobów HORTINO stanowi eksport. Mrożone owoce i warzywa, koncentraty owocowe znajdują nabywców w krajach Europy Zachodniej, Skandynawii, USA, Kanady, krajach nadbałtyckich, Rosji, Rumunii na Ukrainie i Białorusi. Eksport produktów HORTINO umożliwiają posiadane certyfikaty: GOST R, UKR – Cepro, koszerności. Firma posiada unijne uprawnienia do eksportu mięsa w związku ze świadczeniem usług w zakresie jego przechowywania w niskich temperaturach. Krajowa sprzedaż mrożonych warzyw i owoców w opakowaniach detalicznych i cateringowych dokonuje się za pośrednictwem dystrybutorów, skąd produkty trafiają do punktów sprzedaży detalicznej i gastronomii całego kraju. Aktualna oferta handlowa HORTINO obejmuje ponad 40 rodzajów produktów mrożonych w opakowaniach detalicznych (torebki foliowe 400g, 450 g, 1000g, pojemniki 300 g), 35 pozycji dla cateringu i gastronomii (pakowanych w torebki 2,5 kg oraz kartony 10 kg) oraz produkty w opakowaniach przemysłowych (worki 20 i 25 kg). Udział HORTINO w krajowym rynku mrożonek, wg badań MEMBR wynosi ok. 9% a w segmencie mrożonych dań gotowych ok. 12%. Procesy inwestycyjno – modernizacyjne, wdrożone systemy HACCP, ISO 9001:2000 oraz produkcja ekologiczna przyczyniają się do wzmocnienia pozycji rynkowej zakładu i dają szansę rozwoju rolnictwu Podkarpacia. Wieloletnie doświadczenie i profesjonalizm sprawiają, że HORTINO jest solidnym i sprawdzonym partnerem dla polskich i zagranicznych odbiorców. 250 Rzeszowska Spółdzielnia Mleczarska "RESMLECZ" w Trzebownisku 36 - 001 Trzebownisko 931 +48 17 86 68 300 251
