SEKSUALNOĀå OSÓB CHORYCH NA STWARDNIENIE ROZSIANE

SEKSUALNOÂå OSÓB CHORYCH
NA STWARDNIENIE ROZSIANE
dr med. Micha∏ Lew-Starowicz, mgr Agnieszka Oksiƒska,
dr med. Rafa∏ Rola, mgr Katarzyna Rawska
Streszczenie
Zaburzenia seksualne to istotny, niestety cz´sto pomijany problem u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym.
Post´pujàca niepe∏nosprawnoÊç oraz zaburzenia seksualne, w przebiegu stwardnienia rozsianego, spowodowane
sà uszkodzeniem os∏onek mielinowych w istocie bia∏ej, w oÊrodkowym uk∏adzie nerwowym oraz czynnikami
psychologicznymi zwiàzanymi z przewlek∏à, jak dotàd nieuleczalnà chorobà. Celem tego artyku∏u by∏o
przedstawienie zaburzeƒ seksualnych wyst´pujàcych u osób ze stwardnieniem rozsianym.
S∏owa kluczowe:
zaburzenia seksualne, seksualnoÊç, stwardnienie rozsiane
SEXUALITY IN PEOPLE WITH MULTIPLE SCLEROSIS
Sexual dysfunction is an important, but unfortunately underestimated problem in patients with multiple
sclerosis. Creeping disability and sexual dysfunctions in multiple sclerosis are caused by demyelination
lesions all over the white matter of central nervous system and psychological symptoms related to this
chronic, recently still untreatable disease. The purpose of this article was to describe sexual dysfunctions
in people with multiple sclerosis.
Keywords:
sexual dysfunction, sexuality, multiple sclerosis
PRACA RECENZOWANA
WST¢P
Pacjenci cierpiàcy na przewlek∏e choroby
sà szczególnie nara˝eni na wyst´powanie
zaburzeƒ seksualnych. Zwiàzane jest to zarówno ze zmianami fizjologicznymi wywo∏anymi samà chorobà oraz jej leczeniem, jak
i procesami psychologicznymi zachodzàcymi u osób przewlekle chorych.
Problemy seksualne spotykane sà cz´sto w ca∏ej populacji, jednak˝e stwardnienie
rozsiane powoduje wyst´powanie szczególnych zaburzeƒ zwiàzanych ze specyficznymi dla tej choroby procesami patofizjologicznymi. Stwardnienie rozsiane (sclerosis
multiplex, SM) jest zapalnà, demielinizacyjnà
chorobà oÊrodkowego uk∏adu nerwowego
(OUN). Istotà stwardnienia rozsianego jest
pierwotne uszkodzenie os∏onek mielinowych aksonów neuronów oÊrodkowego
uk∏adu nerwowego i niekiedy wtórne uszkodzenie aksonalne. Miejscowe uszkodzenie
w∏ókien nerwowych doprowadza do powstania lokalnego stanu zapalnego, aktywacji
uk∏adu immunologicznego i powstania ogniska demielinizacji. Ogniska demielinizacji
mogà powstawaç w wielu miejscach OUN
powodujàc szereg ró˝norodnych deficytów
neurologicznych. Typowe dla stwardnienia
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2011, nr 26
dr med. Micha∏
Lew-Starowicz
III Klinika Psychiatryczna,
Instytut Psychiatrii
i Neurologii w Warszawie
mgr Agnieszka
Oksiƒska
Zak∏ad Problemów
Spo∏ecznych,
Psychoterapii
i Rehabilitacji Seksualnej,
Katedra Psychospo∏ecznych
Podstaw Rehabilitacji,
Akademia Wychowania
Fizycznego w Warszawie
dr med. Rafa∏ Rola
I Klinika Neurologii,
Instytut Psychiatrii
i Neurologii w Warszawie
mgr Katarzyna Rawska
Wydzia∏
Psychologii,
Wy˝sza Szko∏a
Finansów i Zarzàdzania
w Warszawie
13
rozsianego sà uszkodzenia dróg piramidowych, mó˝d˝ku, nerwów wzrokowych, pnia
mózgu oraz rdzenia kr´gowego.
W przebiegu reakcji seksualnych uczestniczà mi´dzy innymi oÊrodki podkorowe
w podwzgórzu, uk∏adzie limbicznym (hipokamp, cia∏o migda∏owate, przegroda) i korze
mózgowej. Ich uszkodzenie mo˝e powodowaç obni˝enie lub zahamowanie pop´du
seksualnego. OÊrodki seksualne podwzgórza pe∏nià rol´ sterujàcà w odniesieniu do
oÊrodków mieszczàcych si´ w rdzeniu kr´gowym [1]. W rdzeniu kr´gowym znajdujà
si´ oÊrodki odpowiedzialne za reaktywnoÊç
seksualnà (erekcja pràcia, erekcja ∏echtaczki, ejakulacja, lubrykacja). Ich uszkodzenie
mo˝e prowadziç do wyst´powania zaburzeƒ
seksualnych.
Klinicznym wyk∏adnikiem uszkodzeƒ demielinizacyjnych w przebiegu stwardnienia
rozsianego sà: niedow∏ady spastyczne, pozaga∏kowe zapalenia nerwów wzrokowych,
ataksja, zaburzenia równowagi, zaburzenia
czucia oraz zaburzenia zwieraczy. Cechà
charakterystycznà stwardnienia rozsianego
jest nawracajàce wyst´powanie zaburzeƒ
neurologicznych w czasie z okresami poprawy klinicznej (postaç remitujàco-rzutowa),
bàdê przewlek∏e nasilanie si´ deficytów neurologicznych (postaç pierwotnie i wtórnie
post´pujàca). W przebiegu stwardnienia
rozsianego oprócz deficytów ruchowych
i czuciowych, cz´sto dochodzi do zaburzeƒ
czynnoÊci poznawczych oraz zmian charakterologicznych [2].
AktywnoÊç seksualna ma bardzo istotny
wp∏yw na jakoÊç ˝ycia i satysfakcj´ ze zwiàzku. Niedocenianym, w codziennej praktyce,
jest problem cz´sto wspó∏istniejàcych zaburzeƒ seksualnych u osoby ze stwardnieniem
rozsianym. Choroba dotyka najcz´Êciej
osób w m∏odym wieku, mi´dzy 20 a 40 rokiem ˝ycia, ze szczytem ok. 30. roku ˝ycia,
aktywnych seksualnie. Chorujà cz´Êciej kobiety i u nich SM ma wi´kszà tendencj´
do przechodzenia w postaç wtórnie post´pujàcà, z dominujàcymi objawami mó˝d˝kowymi, co szybciej prowadzi do powa˝nych
zaburzeƒ sprawnoÊci ruchowej. W 39%
przypadków, po zdiagnozowaniu SM u kobiet,
aktywnoÊç seksualna znaczàco si´ zmniejsza,
albo wià˝e si´ z istotnym obni˝eniem satysfakcji [3]. Nasilenie zaburzeƒ seksualnych
mo˝e zale˝eç od poziomu wyst´powania
14
i rozleg∏oÊci ognisk demielinizacji w OUN.
Jak dotàd opublikowano bardzo niewiele
badaƒ poÊwi´conych zaburzeniom seksualnym u osób ze stwardnieniem rozsianym.
Dotyczà one g∏ównie niewielkich, heterogennych grup pacjentów, a autorzy nie stosowali odpowiednio szczegó∏owych, standaryzowanych metod badawczych. Dane
dotyczàce cz´stoÊci wyst´powania dysfunkcji seksualnych u pacjentów z SM pozostajà
rozbie˝ne – mi´dzy 23% a 91% [4,5,6,7].
WÊród najcz´Êciej spotykanych problemów u kobiet wymieniane sà: anorgazmia
(72%), zmniejszenie wra˝liwoÊci na stymulacj´ (48%) i zaburzenia lubrykacji (35%) oraz
dyspareunia. Istotnym czynnikiem ograniczajàcym aktywnoÊç seksualnà jest równie˝
zm´czenie (68%). U m´˝czyzn dominujà zaburzenia erekcji (63%), zaburzenia ejakulacji
(50%) oraz obni˝enie pop´du (39%) [3,7,8].
Jako g∏ówne przyczyny dysfunkcji seksualnych u chorych z SM wymienia si´ bezpoÊredni wp∏yw zmian demielinizacyjnych
na struktury OUN, konsekwencje niepe∏nosprawnoÊci motorycznej i czynnoÊciowej
(np. nietrzymanie moczu) oraz psychologiczne i spo∏eczno-kulturowe nast´pstwa
przewlek∏ej choroby [4,5,9,10]. Zorzon i in.
w swoich badaniach wykazali, ˝e chore
na SM, w porównaniu z kobietami z grup
kontrolnych, znacznie cz´Êciej zg∏asza∏y
problemy seksualne [11]. Zauwa˝ono
znacznie obni˝ony poziom odczuwanego
po˝àdania u pacjentek z SM w porównaniu
z kobietami chorujàcymi na reumatoidalne
zapalenie stawów oraz grupà zdrowych
kobiet. W badaniu tym u pacjentek z SM odnotowano znacznie zmniejszony poziom nawil˝enia pochwy jak u kobiet z przewlek∏ymi
chorobami. Zaburzenia lubrykacji dotyczy∏y
ok. 1/3 pacjentek.
Podzia∏ i omówienie zaburzeƒ
seksualnych u chorych na SM
Istnieje prosty do zastosowania podzia∏
zaburzeƒ seksualnych u chorych na stwardnienie rozsiane. Dzieli on zaburzenia na:
● pierwszorz´dowe – b´dàce wynikiem
bezpoÊredniego uszkodzenia rdzenia,
● drugorz´dowe – b´dàce skutkiem
objawów SM,
● trzeciorz´dowe do których zaliczamy
zaburzenia emocjonalne i psychiczne,
● uwarunkowania spo∏eczno-kulturowe [12].
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2011, nr 26
Zaburzenia pierwszorz´dowe zwiàzane
z bezpoÊrednim uszkodzeniem uk∏adu nerwowego upoÊledzajà faz´ odpowiedzi oraz
odczucia seksualne i manifestujà si´ zaburzeniami orgazmu oraz po˝àdania, zaburzeniami
wzwodu i wytrysku, zmniejszonym nawil˝eniem pochwy, dyspareunià lub zaburzeniami
czucia w okolicy narzàdów p∏ciowych [6].
Stopieƒ zaburzeƒ seksualnych zale˝y
od poziomu i rozleg∏oÊci uszkodzenia OUN.
Prawid∏owe funkcjonowanie sfery seksualnej
jest zale˝ne od wspó∏dzia∏ania uk∏adu nerwowego, naczyniowego, wewnàtrzwydzielniczego, a tak˝e czynników psychicznych. OÊrodki
kontroli czynnoÊci p∏ciowych sà zlokalizowane w uk∏adzie limbicznym, podwzgórzu, okolicy przedczo∏owej i czo∏owo-skroniowej. [12]
U kobiet wyró˝niamy dwa neurologiczne szlaki regulacji funkcji seksualnych:
● odruchowy – funkcjonalnie sprawny
w przypadku czynnych nerwów sromowych, po∏àczeƒ synaptycznych
w odcinku rdzenia na poziomie S2– S4
i nerwów splotu miednicznego;
● psychogenny – obejmujàcy drogi nerwowe razem z bodêcami zmys∏owymi
i wyobra˝eniami erotycznymi [13].
Drugorz´dowe, czyli wtórne zaburzenia
czynnoÊci p∏ciowych, poÊrednio zaburzajà
lub uniemo˝liwiajà wspó∏˝ycie. Nale˝à
do nich: zespó∏ przewlek∏ego zm´czenia,
spastycznoÊç, zaburzenia czynnoÊci zwieraczy oraz dolegliwoÊci bólowe. Zm´czenie
jest jednym z najcz´Êciej wyst´pujàcych
symptomów stwardnienia rozsianego i jednoczeÊnie istotnym aspektem wp∏ywajàcym
na obni˝enie jakoÊci ˝ycia seksualnego pacjentów. Mo˝e ono wywo∏ywaç poczucie
braku si∏y i energii do podejmowania ˝ycia
seksualnego. Objaw ten mo˝e byç interpretowany przez partnerów osób chorych
na SM, jako brak zainteresowania seksem.
Zespó∏ zm´czenia opisuje si´ jako zniech´cenie, niekontrolowanà apati´, wyczerpanie,
oboj´tnoÊç i brak energii [14]. Nale˝y go
jednak ró˝nicowaç z objawami zespo∏u depresyjnego, w przypadku którego wyst´puje
obni˝ony nastrój, niska samoocena, a który
równie˝ dotyka chorych na SM. Przewlek∏e
zm´czenie w znacznym stopniu wp∏ywa na
codziennà aktywnoÊç pacjentów, obni˝ajàc
szybkoÊç reakcji, czy sprawnoÊç narzàdów
zmys∏ów. Utrudnia w powa˝nym stopniu
wykonywanie obowiàzków zawodowych, ro-
dzinnych i udzia∏ w ˝yciu spo∏ecznym. Ogólne
os∏abienie nie jest skutkiem niedostatecznego wypoczynku, lecz mo˝e si´ pog∏´biaç
przy aktywnoÊci fizycznej lub psychicznej
[14,15]. Podejrzewa si´, i˝ w patogenezie
zm´czenia pewnà rol´ mogà odgrywaç
czynniki immunologiczne oraz neurogenne.
Badania wykaza∏y zwiàzek mi´dzy zm´czeniem u chorych z SM a dysfunkcjà kory czo∏owej i jàder podstawy [15]. Brane pod uwag´ sà równie˝ zaburzenia funkcjonowania osi
podwzgórze–przysadka–nadnercza [6,9,16].
Seksualne funkcjonowanie osoby ze
stwardnieniem rozsianym zaburzajà towarzyszàce chorobie objawy wzmo˝onego
napi´cia mi´Êni o typie spastycznoÊci. Wyst´pujà one u 40–75% chorych [15]. Mogà
one przybieraç charakter sta∏y (toniczny) lub
fazowy. W spastycznoÊci tonicznej wzmo˝one napi´cie mi´Êniowe wyst´puje na ogó∏
bez przerwy i dotyczy najcz´Êciej mi´Êni
przywodzàcych koƒczyn dolnych, co znacznie
utrudnia odbycie stosunku oraz znalezienie
wygodnej pozycji seksualnej. Wzmo˝one
napi´cie mi´Êniowe o charakterze fazowym,
wyst´pujàce jako skurcze zginaczy lub prostowników, cz´sto wyzwala u chorych próba
jakiegokolwiek ruchu. Skurcze mi´Êni mogà
byç szczególnie nasilone w nocy, co utrudnia sen i powoduje zwi´krzenie objawów
zm´czenia w ciàgu dnia oraz mo˝e wywo∏ywaç ból podczas aktywnoÊci seksualnej.
Równie cz´stym objawem utrudniajàcym
aktywnoÊç seksualnà, u chorych na SM, jest
dr˝enie dotyczàce najcz´Êciej koƒczyn górnych (rzadziej dolnych), g∏owy oraz tu∏owia.
Dr˝enie wyst´puje na skutek uszkodzenia,
w wyniku zmian demielinizacyjnych mó˝d˝ku i jego po∏àczeƒ z jàdrami, rdzenia przed∏u˝onego. Ocenia si´, ˝e wyst´puje ono
u oko∏o 1/3 pacjentów [15].
U pacjentów z SM wyst´pujà objawy dyzuryczne takie, jak: nag∏e parcie na p´cherz
moczowy (24–86%), cz´stomocz (17–82%)
oraz nietrzymanie moczu (36–72%), na trudnoÊci w oddawaniu moczu (25–49%) [14].
Na problemy zwiàzane z zaburzeniami
czynnoÊci p´cherza, w przebiegu SM, majà
wp∏yw 3 g∏ówne mechanizmy:
● neurogenny p´cherz spastyczny powodujàcy trudnoÊci w gromadzeniu
moczu,
● p´cherz atoniczny powodujàcy trudnoÊci w opró˝nianiu p´cherza,
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2011, nr 26
15
●
dyssynergia wypieracza i zwieracza
zewn´trznego.
Dodatkowo, we wszystkich rodzajach
zaburzeƒ czynnoÊci p´cherza, wyst´puje
ciàg∏e zaleganie moczu w p´cherzu, co
skutkuje nawracajàcymi infekcjami dróg moczowych [12,15,17].
Nietrzymanie moczu spowodowane jest
niekontrolowanymi skurczami mi´Ênia wypieracza p´cherza, b´dàcymi wynikiem
uszkodzenia dróg korowo-rdzeniowych
hamujàcych ∏uk odruchowy. Powoduje to
imperatywne oddawanie moczu ma∏ymi porcjami. Objawom tym bardzo cz´sto towarzyszà zaparcia [17,18]. Obawa przed niemo˝noÊcià utrzymania moczu podczas zbli˝enia
jest czynnikiem deprymujàcym, mogàcym
powodowaç unikanie stosunku seksualnego.
Je˝eli partner seksualny osoby chorej nie
jest Êwiadomy tych obaw, mo˝e je mylnie interpretowaç. Prowadzi to cz´sto do powstawania znacznie powa˝niejszych problemów
w relacjach partnerskich. Istotne znaczenie
ma zatem rozmowa z partnerem. Je˝eli problemem jest nietrzymanie moczu, nale˝y
równie˝ zadbaç o opró˝nienie p´cherza
przed stosunkiem.
Zespo∏y bólowe wyst´pujàce w SM mo˝emy podzieliç na dwa rodzaje. Pierwszy to
bóle ostre, które zwiàzane sà bezpoÊrednio
z istotà choroby. Najcz´Êciej wymieniane
przez autorów sà bóle spowodowane kurczami tonicznymi koƒczyn, napadowe piekàce bóle koƒczyn dolnych i zespó∏ Lhermitte'a. Drugi rodzaj zespo∏ów bólowych stanowià bóle przewlek∏e, do których zaliczamy
dyrestezje koƒczyn, bóle zwiàzane ze spastycznoÊcià oraz korzeniowe [15,19]. Cz´stotliwoÊç wyst´powania tych dolegliwoÊci
wed∏ug ró˝nych autorów jest ró˝na i waha
si´ od po∏owy populacji chorych nawet
do 82% [20]. Patofizjologia bólów ostrych
w przebiegu SM wià˝e si´ ze zmianami zlokalizowanymi w pniu mózgu, moÊcie lub
nerwie obwodowym. Z kolei bóle przewlek∏e
zwiàzane sà cz´sto z nieprawid∏owà postawà cia∏a, bólami kr´gos∏upa czy zmianami
zwyrodnieniowymi i osteoporotycznymi [15,
19,20]. Wyst´powanie dolegliwoÊci bólowych powoduje znaczne obni˝enie jakoÊci
˝ycia chorych i ma negatywny wp∏yw na ich
stan psychiczny, mo˝e tak˝e zmniejszaç
cz´stotliwoÊç i ch´ç do zbli˝eƒ intymnych.
16
Zaburzenia trzeciorz´dowe obejmujà zaburzenia emocjonalne, nastroju oraz funkcji
poznawczych. Rozwijajà si´ jako reakcja
na narastajàcà niepe∏nosprawnoÊç, zmieniajàcy si´ obraz w∏asnego cia∏a i ról spo∏ecznych, w przypadku zaburzeƒ poznawczych
zale˝à tak˝e od strukturalnych uszkodzeƒ
mózgu. Chorzy mogà stawaç si´ apatyczni,
labilni emocjonalnie. Prawie po∏owa z nich
cierpi na depresj´. WÊród cierpiàcych
na stwardnienie rozsiane, u których wyst´puje depresja, istnieje zwi´kszone, w porównaniu z populacjà ogólnà, ryzyko samobójstw [15,21,22,23]. Depresja w przebiegu
SM nie jest jedynie reakcjà na pojawienie si´
przewlek∏ej choroby. Wp∏yw na jej patogenez´ mogà mieç zmiany organiczne wywo∏ane
samà chorobà, a tak˝e stopieƒ niepe∏nosprawnoÊci ogólnej i seksualnej, czynniki
genetyczne oraz wp∏yw leczenia steroidami
i interferonem. W stwardnieniu rozsianym
depresja cz´Êciej obserwowana jest u kobiet.
Najwi´ksze ryzyko zachorowania na depresj´ wyst´puje w ciàgu pierwszych 5 lat
po zdiagnozowaniu SM oraz u pacjentek
mi´dzy 40. a 49. rokiem ˝ycia [22,23,24].
Cz´ste zmiany nastroju oraz depresja mogà
negatywnie wp∏ywaç na jakoÊç ˝ycia i cz´stotliwoÊç zbli˝eƒ intymnych. Dodatkowo,
leki przeciwdepresyjne mogà powodowaç
spadek libido. Zaburzenia poznawcze, wyst´pujàce w stwardnieniu rozsianym, tak˝e
majà wp∏yw na sfer´ seksualnà. Zaburzenia
koncentracji mogà powodowaç, ˝e osoba
chora nie b´dzie w stanie w pe∏ni zaanga˝owaç si´ w interakcj´ z partnerem przez ca∏y
czas trwania zbli˝enia. Partnerzy mylnie interpretujàc tego rodzaju objawy mogà odczuwaç je jako brak zainteresowania lub obni˝enie w∏asnej atrakcyjnoÊci. Pomocne jest
minimalizowanie potencjalnych czynników
odwracajàcych uwag´ oraz traktowanie momentów dekoncentracji jako zwyk∏ego objawu
choroby.
Pacjenci cierpiàcy na SM mogà równie˝
unikaç zbli˝eƒ z powodu zmieniajàcego si´
obrazu ich cia∏a oraz obni˝enia poczucia
atrakcyjnoÊci. Kobiety cz´Êciej ni˝ m´˝czyêni koncentrujà si´ na zmianach w swoim
wyglàdzie, a powstajàce w wyniku choroby
deformacje czy trudnoÊci z samodzielnym
poruszaniem si´ lub samoobs∏ugà, negatywnie wp∏ywajà na samoocen´ pacjentek
i zmian´ sposobu postrzegania siebie jako
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2011, nr 26
kobiety seksualnie atrakcyjnej. Utrata poczucia w∏asnej wartoÊci, równie˝ w roli partnerki czy partnera seksualnego, stajà si´
przyczynami obni˝enia poziomu po˝àdania
i zainteresowania seksem.
PODSUMOWANIE
Wyniki badaƒ dotyczàcych zwiàzku zaburzeƒ seksualnych z depresjà, dysfunkcjà
autonomicznà i objawami urologicznymi,
u pacjentów z SM, pozostajà niespójne
[25,26,27,28]. W praktyce klinicznej, problemy seksualne pacjentów ze stwardnieniem
rozsianym sà cz´sto zaniedbywane i rzadko
leczone. Zaburzony obraz w∏asnego cia∏a,
poczucie nieatrakcyjnoÊci lub nierealistyczne poglàdy na temat aktywnoÊci seksualnej
mogà wywo∏ywaç frustracj´ u tej grupy chorych. Leki stosowane w leczeniu rzutów SM
(szczególnie sterydy) mogà w znacznym
stopniu przyczyniaç si´ do wyst´powania
i pog∏´biania istniejàcych zaburzeƒ seksualnych. To w istotnym stopniu mo˝e wp∏ywaç
na wspó∏prac´ z pacjentami, a chorzy
zaniedbujà zalecenia terapeutyczne. Wiele
osób zarówno zdrowych jak i cierpiàcych
na SM ma problemy z rozmawianiem na temat swojej seksualnoÊci i problemów z nià
zwiàzanych. Lekarze zazwyczaj nie podejmujà tego tematu spontanicznie. SpecjaliÊci
opiekujàcy si´ chorymi na SM zwykle nie
posiadajà odpowiedniej wiedzy z zakresu
seksuologii. W takich wypadkach pacjentów
powinno si´ kierowaç do lekarzy seksuologów.
Dost´pne metody farmakologiczne i inne
oddzia∏ywania terapeutyczne majà potencja∏
poprawy jakoÊci ˝ycia seksualnego, chorych
z SM, choç nadal brakuje wystarczajàcej
wiedzy na temat leczenia tej grupy chorych.
Wiele osób cierpiàcych na stwardnienie rozsiane mog∏oby prowadziç atrakcyjne ˝ycie
seksualne, korzystajàc z innych form aktywnoÊci seksualnej, nawet gdy choroba uniemo˝liwia im odbycie pe∏nego stosunku.
Zwi´kszenie otwartoÊci na nowe doÊwiadczenia oraz ró˝ne techniki seksualne u∏atwia
odnalezienie takich form bliskoÊci, które b´dà
dla obojga przyjemne. Warto wi´c zwracaç
wi´kszà uwag´ na zaburzenia seksualne
wyst´pujàce u osób ze stwardnieniem rozsianym i dà˝yç to upowszechnienia wiedzy
na ten temat, zarówno wÊród chorych, jak
i lekarzy. Nadal brakuje wytycznych w zakresie post´powania w przypadku zaburzeƒ
seksualnych w tej grupie chorych. Potrzeba
dalszych badaƒ, które usystematyzujà epidemiologi´ i przyczyny dysfunkcji seksualnych przy u˝yciu standaryzowanych narz´dzi badawczych. Stworzy to podstaw´
do opracowania praktycznych implikacji
terapeutycznych. ◗
PiÊmiennictwo
1. Imieliƒski K. (1996) Zarys seksuologii i seksiatrii. wyd. 2, PZWL , Warszawa
2. Hankey G.J., Wardlaw J.W. (2002) Clinical neurology. Manson Publishing, London .
3. Stenager E., Stenager E.N., Jensen K. (1992) Sexual aspects of multiple sclerosis. Semin. Neurol. 12,
120-124.
4. Braun M., Wassmer G., Klotz T. i in. (2000) PDE-5 inhibition and sexual response: pharmaceutical
mechanisms. Int. J. Impot. Res. 12, 305-311.
5. Campagnolo D.I., Foley .FW., Sipski M. i in. (2005) Sexual problems in persons with multiple sclerosis.
M.S. Quarterly Report. 24 (4), 5-10.
6. McCabe M.P., McDonald E., Deeks A.A. i in. (1996) The impact of multiple sclerosis on sexuality and
relationships. J. Sex. Res. 33, 241-248.
7. Lew-Starowicz Z., B∏a˝ejewska A. (2009) SeksualnoÊç kobiet ze stwardnieniem rozsianym. Przegl.
Menopauzalny. 4, 219-221.
8. Stenager E., Stenager E.N., Jensen K., Boldsen J. (1990) Multiple sclerosis: sexual dysfunction. J. Sex.
Education Therapy. 16, 262-269.
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2011, nr 26
17
9. Griswold G.A., Foley F.W., Helper J. i in. (2003) Multiple sclerosis and sexuality: a survey of MS health
professionals comfort, training and inquiry about sexual dysfunction. Int. J. of M.S. Care. 5 (2), 37-51.
10. Landtblom M.A. (2006) Treatment of erectile dysfunction in multiple sclerosis. Expert review of neurotherapeutics. 6 (6), 931-935.
11. Zorzon M., Zivadinov R., Bosco A., Bragadin L.M. i in. (1999) Sexual dysfunction in multiple sclerosis:
a case-control study. Frequency and comparison of groups. Mult. Scler. 5 (6), 418-427.
12. Zaborski J., Darda-Ledzion L. (2005) Zaburzenia czynnoÊci p∏ciowych u pacjentów ze stwardnieniem
rozsianym. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii. 3, 273-278.
13. D∏ugo∏´cka A., Lew-Starowicz Z. (2006) Edukacja seksualna. Wyd. Âwiat Ksià˝ki. Warszawa. XIV, 208-210.
14. Dworzaƒska E., Mitosek-Szewczyk K., Stelmasiak Z. (2009) Zespó∏ zm´czenia w stwardnieniu
rozsianym. Neurol. Neurochir. Pol. 43, 71-76.
15. Berkowicz T., Stelmaj K. (2005) Leczenie objawowe stwardnienia rozsianego. Pol. Prz. Neurol. 1 (3),
124-129.
16. Miller J.R. (2000) Multiple sclerosis. In: Rowland LP. Merrit’s neurology. Lippincott Williams and
Wilkins. Philadelphia. 773-792.
17. Selmaj K. (2005) Stwardnienie rozsiane – kryteria diagnostyczne i naturalny przebieg choroby. Polski
Przeglàd Neurologiczny. 3, 99-105.
18. Zaborski J., Darda-Ledzion L., Cz∏onkowska A. (2005) Zaburzenia czynnoÊci dolnych dróg moczowych
u chorych ze stwardnieniem rozsianym. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii. 3, 259-266.
19. Fryze W. (2005) Zespo∏y bólowe wyst´pujàce u chorych ze stwardnieniem rozsianym. Farmakoterapia
w psychiatrii i neurologii. 3, 267-272.
20. Kwolek A., Âpiewak D. (1998) Ból w stwardnieniu rozsianym – badania w∏asne. Post. Reh. 12, 1, 173-183.
21. Beiske A.G., Svensson E., Sandanger I., Czujko B., Pedersen E.D., Aarseth J.H., Myhr K.M. (2008)
Depression and anxiety amongst multiple sclerosis patients. Eur. J. Neurol. 15 (3), 239-245.
22. Sollom A.C., Kneebone I.I. (2007) Treatment of depression in people who have multiple sclerosis. Mult.
Scler. 13 (5), 632-635.
23. Rickards H. (2005) Depression in neurological disorders: Parkinson’s disease, multiple sclerosis, and
stroke. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry. 76 (suppl. 1), 148-152.
24. Koszewska I., Bzinkowska D. (2005) Depresja w chorobach neurologicznych – problem diagnostyczny
i terapeutyczny. Przew. Lek. 9, 20-28.
25. Kirkeby H.J., Poulsen E.U., Petersen T., Dorup J. (1988) Erectile dysfunction in multiple sclerosis.
Neurology. 38 (9), 1366-1371.
26. Kessler T.M., Fowler C.J., Panicker J.N. (2009) Sexual dysfunction in multiple sclerosis. Expert. Rev.
Neurother. 9 (3), 341-350.
27. Schmidt E.Z., Hofmann P., Niederwieser G., Kapfhammer H.P., Bonelli R.M. (2005) Sexuality in
multiple sclerosis. J. Neural. Transm. 112 (9), 1201-1211.
28. Valleroy M.L., Kraft G.H. (1984) Sexual dysfunction in multiple sclerosis. Arch. Phys. Med. Rehabil.
65 (3), 125-128.
18
Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2011, nr 26