ocEna wPływu wybranych czynników socjodEMoGraficznych na
advertisement
ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS ROCZNIKI POMORSKIEJ AKADEMII MEDYCZNEJ W SZCZECINIE 2010, 56, 3, 107–112 Beata Karakiewicz, Celina Stala1, Elżbieta Grochans2, Iwona Rotter, Bożena Mroczek, Liliana Zaremba-Pechmann, Maria Laszczyńska 3, Marta Giezek1 Ocena wpływu wybranych czynników socjodemograficznych na jakość życia osób chorujących na stwardnienie rozsiane Assessment of the impact of some sociodemographic factors on the quality of life of patients with multiple sclerosis Zakład Zdrowia Publicznego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin Kierownik: dr hab. n. med., prof. PUM Beata Karakiewicz 1 Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Zdrowia Publicznego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin Opiekun: dr hab. n. med., prof. PUM Beata Karakiewicz 2 Samodzielna Pracownia Propedeutyki Nauk Pielęgniarskich Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin Kierownik: dr n. med. Elżbieta Grochans 3 Samodzielna Pracownia Histologii i Biologii Rozwoju Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie ul. Żołnierska 48, 70-210 Szczecin Kierownik: prof. dr hab. n. med. Maria Laszczyńska Summary There was no effect of the place of residence on the quality of life. Elderly patients and patients with long­‑term multiple Introduction: Multiple sclerosis is the most common sclerosis had a poorer quality of life in the physical funccause of disability among young people, affecting the emo- tioning, general health, vitality, and role­‑emotional domains. tional and intellectual condition of the patient. Assessment Conclusions: 1. Gender and place of residence of mulof the quality of life enables long­‑term planning of the strat- tiple sclerosis patients has no effect on any of the scales of egy of support and thus should constitute a permanent part the quality of life. 2. High economic status favors a higher of care for multiple sclerosis patients. quality of life in the physical functioning and general health The aim of this study was to assess the impact of gen- scales. 3. Age and long duration of multiple sclerosis are der, age, duration of the disease, and economic status of important factors decreasing the quality of life in most scales. multiple sclerosis patients on the quality of life in separate domains. K e y w o r d s: multiple sclerosis – quality of life. Material and methods: A diagnostic survey was conducted in 64 patients with multiple sclerosis. We administered a questionnaire developed by us with questions referStreszczenie ring to sociodemographic data of the patients. We also used the standard SF‑36 questionnaire with eight scales. Wstęp: Stwardnienie rozsiane (SM), będące najczęstResults: No significant differences between male and szą przyczyną niepełnosprawności ludzi młodych, wpływa female SM patients were noted as regards the quality of life na stan emocjonalny i intelektualny chorych. Ocena jakości in each scale. Wealthy patients experienced a higher quality życia powinna być stałym elementem opieki nad pacjenof life as regards the general health and physical functioning tem z SM, gdyż dzięki temu można zaplanować dla niego in comparison to patients with a middle economic status. długoterminową strategię wsparcia. 108 BEATA KARAKIEWICZ, CELINA STALA, ELŻBIETA GROCHANS i wsp. Celem pracy była ocena wpływu czynników takich jak płeć, wiek, czas trwania choroby oraz warunki materialne na jakość życia chorych na stwardnienie rozsiane w poszczególnych sferach. Materiał i metody: Badaniami metodą sondażu diagnostycznego objęto 64 pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. Do realizacji celów pracy wykorzystano kwestionariusz ankiety własnego autorstwa, zawierający pytania dotyczące danych socjodemograficznych badanych, a także standaryzowany kwestionariusz SF­‑36, w którym oceniana jest jakość ośmiu sfer życia. Wyniki: Nie stwierdzono występowania istotnych statystycznie różnic dotyczących jakości życia w poszczególnych sferach pomiędzy kobietami a mężczyznami z SM. Biorąc pod uwagę wpływ sytuacji materialnej na jakość życia, wykazano, że u osób dobrze sytuowanych jakość życia pozostawała znacząco lepsza w sferze ogólnego stanu zdrowia i sprawności fizycznej w stosunku do pacjentów o średnim statusie ekonomicznym. Nie stwierdzono wpływu miejsca zamieszkania na jakość życia badanych. Pacjenci starsi i długo chorujący charakteryzowali się niższym poziomem jakości życia w kategoriach: sprawności fizycznej, ogólnego stanu zdrowia, witalności oraz problemów emocjonalnych. Wnioski: 1. Płeć oraz miejsce zamieszkania pacjentów ze stwardnieniem rozsianym nie mają wpływu na ocenę jakości życia w żadnej z badanych sfer. 2. Dobra sytuacja materialna sprzyja lepszej jakości życia w kategorii sprawności fizycznej oraz ogólnego stanu zdrowia. 3. Zaawansowany wiek pacjenta oraz długi czas trwania choroby stanowią istotny czynnik obniżający większość ocenianych kategorii jakości życia. w patofizjologii odgrywają cytokiny regulujące zaburzoną odpowiedź immunologiczną oraz biorące udział w uszkodzeniu mieliny [6]. Podkreśla się rolę infekcji wirusowych, a właściwie defektu odpowiedzi immunologicznej, jako istotnego czynnika patogenetycznego [7]. Objawy pojawiające się w SM wynikają z uszkodzenia różnych części układu nerwowego. Charakterystyczne jest rozprzestrzenianie się zmian w czasie i miejscu. Do częstych objawów należą różnego typu zaburzenia czucia, zespoły piramidowe, móżdżkowe, oczopląs, zaburzenia urologiczne, zmęczenie czy zaburzenia widzenia. Mogą wystąpić inne objawy, takie jak: różne stany emocjonalne (depresja, euforia), zaburzenia funkcji poznawczych, zaburzenia czynności seksualnych, zespoły bólowe [8, 9]. Rozpoznanie stwardnienia rozsianego ma istotny duży wpływ na dalsze życie chorego i jego rodziny. Każdy pacjent reaguje indywidualnie na informację o chorobie, natomiast forma przekazania diagnozy i wsparcie, jakie przy tym otrzyma, będą miały znaczący wpływ na to, jak sobie poradzi w zaistniałej sytuacji. W przypadku pacjentów ze schorzeniami upośledzającymi sprawność ruchową oraz wpływającymi negatywnie na funkcjonowanie emocjonalne szczególne znaczenie mają badania jakości życia [10]. Pojęcie jakości życia jest trudne do zdefiniowania. Każdy z badaczy zajmujących się tym zagadnieniem, definiuje ten termin inaczej, najczęściej porównując ze szczęściem, dobrostanem, zadowoleniem [11, 12]. Zgodnie z definicją WHO przyjętą podczas konferencji w Kopenhadze, jakość życia wyraża się poczuciem satysfakcji jednostek lub grup społecznych wynikającym ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz możliwości postrzegania rozwoju jednostkowego i społecznego [13]. Badania jakości życia są istotne dla personelu medycznego, gdyż znając obszary życia, które ulegają szczególnej H a s ł a: stwardnienie rozsiane – jakość życia. destrukcji w wyniku choroby, można opracować strategię wsparcia dla pacjentów [14]. Celem pracy była ocena wpływu czynników takich jak Wstęp płeć, wiek, czas trwania choroby oraz warunki materialne Stwardnienie rozsiane (SM) jest najczęstszą neurolo- na poszczególne sfery jakości życia chorych na stwardniegiczną przyczyną niepełnosprawności ludzi młodych. W Pol- nie rozsiane. sce na SM choruje ok. 40 tys. osób [1]. Choroba ta występuje głównie u osób rasy białej, z częstością 40–100 przypadków Materiał i metody na 100 tys. populacji. Początkowe objawy SM zwykle występują między 20.–40. r.ż., jednak zdarzają się też przypadki Badania przeprowadzono w okresie od grudnia 2009 r. zachorowań zarówno w wieku dziecięcym, jak i po 40. r.ż. do kwietnia 2010 r. w Klinice Neurologii z Pododdziałem Częściej chorują kobiety niż mężczyźni [2]. Etiopatogeneza stwardnienia rozsianego jest jednym Udarowym w Samodzielnym Publicznym Szpitalu Kliz największych nierozwiązanych problemów współczesnej nicznym nr 1 w Szczecinie. Grupę badaną stanowiło 64 neurologii. Istnieje wiele hipotez dotyczących patogenezy pacjentów ze stwardnieniem rozsianym, w tym 35 kobiet SM, jednak konkretna przyczyna choroby pozostaje nie- i 29 mężczyzn. Jako metodę badawczą zastosowano sonokreślona. Pewną rolę odgrywają mechanizmy immuno- daż diagnostyczny przy użyciu autorskiego kwestionariulogiczne, ale etiologia choroby jest prawdopodobnie wie- sza ankiety, dzięki któremu uzyskano informacje o wieku, loczynnikowa [3, 4]. Obserwuje się zwiększoną częstość płci, stanie cywilnym, wykształceniu, źródle utrzymania, rodzinnego występowania SM [5]. Wyniki badań przedsta- warunkach ekonomicznych, warunkach mieszkaniowych, wianych w literaturze wskazują na obecność immunoregu- miejscu zamieszkania oraz czasie trwania choroby. Drugim lacyjnego defektu w SM. Według tej teorii kluczową rolę narzędziem był standaryzowany kwestionariusz służący 109 JAKOŚĆ ŻYCIA osób CHORUJĄCYCH NA STWARDNIENIE ROZSIANE Wyniki do badania jakości życia SF­‑36, który obejmował różne sfery funkcjonowania pacjenta: –– funkcjonowanie fizyczne ( physical functioning), –– funkcjonowanie w codziennych czynnościach życiowych (physical role functioning), –– zdrowie ogólne (general health), –– funkcjonowanie emocjonalne (emotional role functioning), –– zdrowie psychiczne (mental health) [15]. W analizie statystycznej posłużono się testem na porównanie dwóch prób niezależnych U Manna–Whitneya. Za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona zbadano zależność między wiekiem chorych oraz czasem trwania choroby a ocenioną za pomocą skali SF­‑36 jakością życia chorych. W analizie statystycznej przyjęto poziom istotności równy p = 0,05. Ogólnej charakterystyki badanych osób dokonano przy użyciu wskaźnika struktury. Szczegółową analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą odpowiednich modułów pakietu Statistica 7.1 Pl. Oceny jakości życia i funkcjonowania psychospołecznego pacjentów ze stwardnieniem rozsianym dokonano za pomocą kwestionariusza SF­‑36. Uzyskane od pacjentów odpowiedzi na pytania zostały przekształcone zgodnie z instrukcją, a następnie pogrupowane w następujące podskale obejmujące 8 sfer funkcjonowania: sprawność fizyczna (PF), ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego (RP), ból (BP), ogólny stan zdrowia (GH), witalność (V), funkcjonowanie społeczne (SF), funkcjonowanie emocjonalne (RE), stan psychiczny (MH). Zbadano wpływ płci ankietowanych na jakość życia w poszczególnych podskalach (tab. 1). Nie stwierdzono występowania istotnych statystycznie różnic dotyczących poszczególnych sfer jakości życia w grupie badanych kobiet i mężczyzn chorujących na SM (we wszystkich przypadkach p > 0,05). Kolejno oceniono wpływ warunków sytuacji materialnej na jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. Wśród T a b e l a 1. Wyniki testu U Manna–Whitneya dla oceny jakości życia w zależności od płci chorych na stwardnienie rozsiane T a b l e 1. Results of the Mann–Whitney U test assessing the quality of life of multiple sclerosis patients in relation to gender Parametry Parameters PF RP BP GH V SF RE MH Suma rang Rank­‑sum M 914,5000 931,0000 809,0000 859,5000 986,5000 898,5000 931,0000 974,5000 Suma rang Rank­‑sum K/F 1165,500 1149,000 1271,000 1156,500 1093,500 1181,500 1149,000 1105,500 Z p n M n K/F −0,37881 −0,15561 −1,82115 −0,50669 0,59588 −0,62668 −0,15687 0,43235 0,704830 0,876338 0,068585 0,612371 0,551259 0,530869 0,875351 0,665486 29 29 29 29 29 29 29 29 35 35 35 35 35 35 35 35 Z – Sprawdzian testu U Manna–Whitneya dla grup liczących co najmniej 20 przypadków / Mann–Whiney’s U test statistic for both groups at least 20 observations; PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role­‑physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role­‑emotional; MH – stan psychiczny / mental health T a b e l a. 2. Wyniki testu U Manna–Whitneya dla oceny jakości życia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym z uwzględnieniem warunków materialnych T a b l e 2. Results of the Mann–Whitney U test assessing the quality of life of multiple sclerosis patients in relation to economic status Parametry Parameters PF RP BP GH V SF RE MH Suma rang Średnie Rank­‑sum middle 765,0000 823,5000 835,0000 699,0000 864,0000 838,0000 804,5000 835,0000 Suma rang Dobre Rank­‑sum high 1126,000 1067,500 1056,000 1131,000 1027,000 1053,000 1086,500 1056,000 Z p −2,38801 −1,54187 −1,38595 −2,75358 −0,95577 −1,40285 −1,83067 −1,37329 0,016940 0,123107 0,165762 0,005895 0,339191 0,160664 0,067151 0,169663 n Średnie n middle 30 30 30 29 30 30 30 30 n Dobre n high 31 31 31 31 31 31 31 31 Z – Sprawdzian testu U Manna–Whitneya dla grup liczących co najmniej 20 przypadków / Mann–Whiney’s U test statistic for both groups at least 20 observations; PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role­‑physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality; SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role­‑emotional; MH – stan psychiczny / mental health 110 BEATA KARAKIEWICZ, CELINA STALA, ELŻBIETA GROCHANS i wsp. Ryc. 1. Ocena sprawności fizycznej (PF) a warunki materialne pacjentów ze stwardnieniem rozsianym Ryc. 2. Ocena ogólnego stanu zdrowia (GH) a warunki materialne pacjentów ze stwardnieniem rozsianym Fig. 1. Physical functioning (PF) and economic status of patients with multiple sclerosis Fig. 2. General health (GH) and economic status of patients with multiple sclerosis osób cierpiących na SM, 1 pacjent ocenił swe warunki socjoekonomiczne jako bardzo dobre, a 2 jako złe. Ze względu na zbyt małą liczebność tych grup zostały one wyeliminowane z dalszej analizy statystycznej. Zbadano, czy istniała istotna statystycznie różnica w ocenie jakości życia pacjentów żyjących w średnich i dobrych warunkach materialnych (tab. 2). Na podstawie wyników analizy stwierdzono istotne statystycznie różnice w dwóch kategoriach jakości życia – PF oraz GH (p < 0,05) w zależności od sytuacji materialnej pacjentów. Osoby, które oceniły swoje warunki socjoekonomiczne jako dobre, cechowały się znacznie wyższą jakością życia w ramach sprawności fizycznej oraz ogólnego stanu zdrowia (ryc. 1 i 2). Wśród pacjentów ze stwardnieniem rozsianym lepszym warunkom socjoekonomicznym towarzyszyła znacznie wyższa ocena ogólnego stanu zdrowia. W przypadku pozostałych ocenianych sfer nie potwierdzono statystycznie istnego wpływu warunków materialnych na jakość życia osób cierpiących na badaną jednostkę chorobową (p > 0,05). Nie stwierdzono występowania istotnych statystycznie zależności pomiędzy miejscem zamieszkania a oceną jakości poszczególnych sfer życia badanych osób (p > 0,05) – tabela 3. Kolejno ocenie poddano występowanie zależności pomiędzy wiekiem a jakością poszczególnych sfer życia (tab. 4). Stwierdzono występowanie statystycznie istotnej korelacji między wiekiem pacjentów ze stwardnieniem rozsianym a oceną jakości ich życia w ramach sprawności fizycznej, ograniczeń czynności codziennych spowodowanych stanem zdrowia fizycznego, ogólnym stanem zdrowia, witalnością oraz funkcjonowaniem emocjonalnym (p < 0,05). Natomiast nie stwierdzono związku między wiekiem chorych a oceną BP, SF a także MH badanych (p > 0,05). T a b e l a 3. Wyniki testu U Manna–Whitneya dla oceny jakości życia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym z uwzględnieniem miejsca zamieszkania T a b l e 3. Results of the Mann–Whitney U test assessing the quality of life of multiple sclerosis patients in relation to place of residence Parametry Parameters PF RP BP GH V SF RE MH Suma rang Miasto Rank­‑sum city 1719,000 1711,000 1629,500 1615,500 1654,000 1717,000 1722,500 1667,000 Suma rang Wieś Rank­‑sum village 361,0000 369,0000 450,5000 400,5000 426,0000 363,0000 357,5000 413,0000 U p 256,0000 264,0000 345,5000 309,5000 321,0000 258,0000 252,5000 308,0000 0,126872 0,162524 0,941743 0,792355 0,637670 0,135157 0,113332 0,495190 n Miasto n city 50 50 50 50 50 50 50 50 n Wieś n village 14 14 14 13 14 14 14 14 U – Sprawdzian testu U Manna–Whitneya dla małych liczebności (n < 20) / Mann–Whiney’s U test statistic for small groups (n < 20); PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role­‑physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality; SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role­‑emotional; MH – stan psychiczny / mental health 111 JAKOŚĆ ŻYCIA osób CHORUJĄCYCH NA STWARDNIENIE ROZSIANE T a b e l a 4. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między wiekiem badanych a oceną jakości życia T a b l e 4. Pearson’s linear correlation coefficients for age of patient and quality of life Parametry Parameters PF RP BP GH V SF RE MH Wiek / Age n = 63 −0,5346 p = 0,000 −0,2883 p = 0,022 −0,0723 p = 0,574 −0,3620 p = 0,004 −0,2943 p = 0,019 −0,2065 p = 0,104 −0,4383 p = 0,000 −0,2090 p = 0,100 PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role­‑physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality; SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role­‑emotional; MH – stan psychiczny / mental health T a b e l a 5. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona między czasem trwania choroby a oceną jakości życia T a b l e 5. Pearson’s linear correlation coefficients for duration of disease and quality of life Parametry Parameters PF RP BP GH V SF RE MH Czas trwania choroby / Duration of disease n = 63 −0,3788 p = 0,002 −0,2384 p = 0,060 0,0070 p = 0,956 −0,2701 p = 0,032 −0,1905 p = 0,135 −0,1586 p = 0,214 −0,3033 p = 0,016 −0,1022 p = 0,425 PF – sprawność fizyczna / physical functioning; RP – ograniczenie codziennych czynności z powodu stanu zdrowia fizycznego / role­‑physical; BP – ból / bodily pain; GH – ogólny stan zdrowia / general health; V – witalność / vitality; SF – funkcjonowanie społeczne / social functioning; RE – funkcjonowanie emocjonalne / role­‑emotional; MH – stan psychiczny / mental health Podobną analizę wykonano w celu zbadania zależności między długością trwania choroby a oceną jakości życia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym w poszczególnych skalach (tab. 5). Występowała statystycznie istotna zależność między czasem trwania choroby a oceną sprawności fizycznej, ogólnym stanem zdrowia oraz RE pacjentów ze stwardnieniem rozsianym (p < 0,05). Współczynnik korelacji liniowej Pearsona, przyjmujący wartość od −0,379 do −0,27, wskazywał na zależność między cechami wyraźną, lecz małą. W przypadku oceny jakości życia, uwzględniającej RP, ból, V, funkcjonowanie społeczne oraz MH, nie potwierdzono statystycznie istotnej zależności z czasem trwania choroby (p > 0,05). Dyskusja Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje jakość życia „jako poczucie satysfakcji jednostek wynikające ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz postrzegania możliwości rozwoju”. Choroby przewlekłe stanowią istotny czynnik wpływający na jakość życia [10]. Stwardnienie rozsiane zmienia znacznie poczucie komfortu psychicznego pacjenta, negatywnie wpływa na zadowolenie z własnej sytuacji życiowej, czyli ogólnie rozumianej jakości życia. Od momentu postawienia diagnozy chorzy muszą stale mierzyć się z groźbą niepełnosprawności, koniecznością przejścia na rentę, brakiem samodzielności oraz poczuciem bycia obciążeniem dla swoich najbliższych [4]. Fruehwald i wsp. wykazali, że największy wpływ na jakość życia chorych ze stwardnieniem rozsianym ma czas trwania choroby, niesprawność ruchowa oraz stany emocjonalne (depresja, lęk) [16]. Wyniki badań własnych wskazują, że czas trwania choroby miał umiarkowany wpływ na jakość życia. Im dłużej choroba trwała, tym gorszą odnotowywano sprawność fizyczną, ogólny stan zdrowia oraz funkcjonowanie emocjonalne. Brzozowska i Talarska w latach 1998–1999 prowadziły badania dotyczące poziomu satysfakcji z życia chorych na SM w dwóch grupach pacjentów [17]. Pierwszą grupę stanowili chorzy hospitalizowani na oddziale neurologii w Gostyninie–Kruku. Grupa liczyła 50 osób (w tym 30 kobiet i 20 mężczyzn). Drugą grupę liczącą 100 osób stanowili pacjenci przebywający na turnusie rehabilitacyjnym w Kowalu. Wśród badanych były 54 kobiety i 46 mężczyzn. W badaniach tych wykazano, że jakość życia nie jest zależna od płci. Zależy natomiast od wieku, stopnia niewydolności ruchowej oraz stanu cywilnego [17]. Juczyński i Adamiak badaniem objęli 44­‑osobową grupę chorych (23 kobiety i 21 mężczyzn) z rozpoznaniem SM. Celem ich badań było ustalenie zależności między wybranymi czynnikami psychologicznymi i behawioralnymi a jakością życia uwarunkowaną stanem zdrowia osób ze stwardnieniem rozsianym. Porównując średnie wyniki przeprowadzonych badań nad jakością życia wśród chorych na stwardnienie rozsiane, 112 BEATA KARAKIEWICZ, CELINA STALA, ELŻBIETA GROCHANS i wsp. nie ujawnili statystycznie znaczących różnic w zależności od płci i wieku [18]. W badaniach własnych stwierdzono, iż płeć i miejsce zamieszkania nie miały wpływu na jakość życia pacjentów. Kobiety i mężczyźni na podobnym poziomie oceniali jakość życia w zakresie aktywności fizycznej, ograniczenia codziennych czynności, ogólnego stanu zdrowia, witalności, funkcjonowania emocjonalnego i społecznego. Starszy wiek stanowi czynnik pogarszający jakość życia pacjentów z upośledzoną sprawnością ruchową [10]. W badaniach wykazano istotną statystycznie korelację między wiekiem pacjentów a oceną jakości ich życia w ramach sprawności fizycznej, ograniczeń czynności codziennych spowodowanych stanem zdrowia fizycznego, ogólnym stanem zdrowia, witalnością oraz funkcjonowaniem emocjonalnym. Wnioski 1. Płeć oraz miejsce zamieszkania pacjentów ze stwardnieniem rozsianym nie mają wpływu na ocenę jakości ich życia w żadnej z badanych sfer. 2. Dobra sytuacja materialna sprzyja lepszej jakości życia w kategorii sprawności fizycznej oraz ogólnego stanu zdrowia. 3. Zaawansowany wiek pacjenta oraz długi czas trwania choroby stanowią istotny czynnik obniżający w większości ocenianych kategorii jakość życia. Piśmiennictwo 1. Wender M., Michałowska­‑Wender G.: Choroby demielinizacyjne. In: Neurologia. Eds: W. Kozubski, P. Liberski. PZWL, Warszawa 2004, 379–383. 2. Pia Amato M., Zipoli V., Portaccio E.: Multiple sclerosis­‑related cognitive changes: A review of cross­‑sectional and longitudinal studies. J Neurol Sci. 2006, 245 (1–2), 41–46. 3. Rejdak K.: Ryzyko związane z nowymi sposobami leczenia SM. Pol Prz Neurol. 2010, 6, Suppl. A, 30. 4. Selmaj K.: Leczenie przyczynowe stwardnienia rozsianego. Pol Prz Neurol. 2005, 1 (3), 118–123. 5. Grochans E., Wieder­‑Huszla S., Jurczak A., Stanisławska M., Augustyniuk K., Januzik K.: Ocena wsparcia społecznego pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. Probl Hig Epidemiol. 2008, 89 (3), 419–422. 6. Kazibutowska Z.: Diagnostyka, rokowanie i leczenie w stwardnieniu rozsianym w kontekście zagadnień rehabilitacji. Pol Prz Neurol. 2008, 4, Suppl. A, 45. 7. Feinstein A., Feinstein K.: Depression associated with multiple sclerosis. Looking beyond diagnosis to symptom expression. J Affect Disord. 2001, 66, 193–198. 8. Fryze W.: Zespoły bólowe występujące u chorych ze stwardnieniem rozsianym. Farmakoter Psychiat Neurol. 2005, 3, 267–272. 9. Jamroz­‑Wiśniewska A., Papuć E., Bartosik­‑Psujek H., Belniak E., Mitosek­‑Szewczyk K., Stelmasiak Z.: Analiza walidacyjna wybranych aspektów psychomotorycznych polskiej wersji Skali Wpływu Stwardnienia Rozsianego na Jakość Życia Chorych (MSIS – 29). Neurol Neuroch Pol. 2007, 41, 3, 215–222. 10. Rotter I.: Wpływ stanu funkcjonalnego, współistniejącej depresji oraz wybranych parametrów socjodemograficznych na jakość życia chorych po udarze niedokrwiennym mózgu. Ann Acad Med Stetin. 2002, 48, 301–316. 11. Maciejek Z.: Postępowanie w specjalnych sytuacjach życiowych chorych na stwardnienie rozsiane. Pol Przegląd Neurol. 2008, 4, Suppl. A, 71–72. 12. Sobczyk W., Gugała M., Rola R.: Rozwój badań nad jakością życia w chorobach przewlekłych. Post Psychiat Neurol. 2008, 17 (4), 353–356. 13. Copenhagen Card Glossary, Kopenhaga 1989. 14. Plata K., Majewski W.: Jakość życia pacjentów po zabiegu operacyjnym na jelicie grubym z wytworzeniem stomi i możliwości jej poprawy. Ann Acad Med Stetin. 2008, 54 (2), 77–85. 15. Hobart J., Freeman J., Lamping D., Fitzpatrick R., Thompson A.: The SF­‑36 in multiple sclerosis: why basic assumptions must be tested. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2001, 71 (3), 363–370. 16. Fruehwald S., Loeffler­‑Stastka H., Eher R., Saletu B., Baumhackl U.: Depression and quality of life in multiple sclerosis. Acta Neurol Scand. 2001, 104 (5), 257–261. 17. Brzozowska E., Talarska D.: Poziom satysfakcji z życia u chorych na stwardnienie rozsiane. Pielęg Pol. 2001, 2 (12), 275–283. 18. Juczyński Z., Adamiak G.: Psychologiczne i behawioralne wyznaczniki jakości życia chorych ze stwardnieniem rozsianym. Pol Merkur Lekarski. 2008, 8 (48), 413–415.
