Największe projekty hydrotechniczne w dorzeczu Jangcy

Leszek Sobkowiak ∗
Największe projekty hydrotechniczne
w dorzeczu Jangcy
W artykule omówiono najważniejsze
projekty hydrotechniczne zrealizowane
w dorzeczu najdłuższej rzeki Chin i Azji –
Jangcy, w ciągu ostatnich 2500 lat. Wskazano na ich kluczowe znaczenie dla społecznego i gospodarczego rozwoju Państwa Środka zarówno w odległej przeszłości, jak i w czasach współczesnych.
∗ Dr Leszek Sobkowiak jest geografem i sinologiem.
W latach 1997-1999 przebywał na stażu językowym na
Zjednoczonym Uniwersytecie Sichuańskim w Chengdu,
a w latach 2000–2004 na studiach doktoranckich na
Uniwersytecie Hohai w Nankinie.
Gospodarka Wodna nr 1/2008
FOTO LESZEK SOBKOWIAK
O
d tysiącleci rozwój Chin jest
nierozerwalnie związany z racjonalnym wykorzystaniem zasobów wodnych na rozległych obszarach Azji
Wschodniej. Odnosi się to nie tylko
do dorzecza Rzeki Żółtej będącego
kolebką cywilizacji chińskiej, ale także do nieco później zagospodarowanego przez Hanów basenu Jangcy.
Większa część projektów hydrotechnicznych w dorzeczu najdłuższej rzeki Azji została zrealizowana bądź na
Nizinie Chińskiej, bądź też w Kotlinie
Sichuańskiej, to znaczy na obszarach po dziś dzień stanowiących najgęściej zaludnione i najintensywniej
użytkowane rolniczo regiony Państwa
Środka. Do czasów współczesnych
zachowały się tam liczne urządzenia
hydrotechniczne, których historia sięga nawet 2500 lat. Co więcej, wiele
z nich nadal funkcjonuje, odgrywając
kluczową rolę w zagadnieniach melioracji oraz ochrony przeciwpowodziowej, świadcząc o geniuszu starożytnych projektantów.
Najstarsze budowle z zakresu inżynierii wodnej powstały w dolinie Jangcy w V w. p.n.e., to jest w okresie,
kiedy rozpoczęła się penetracja tego
obszaru przez migrującą z północy ludność rolniczą. W 486 r. p.n.e., między
miejscowościami Yangzhou i Huai’an,
Fot. 1. Most drogowo-kolejowy o długości 4500 m na Jangcy w Nankinie
przekopano 85-kilometrowy kanał Huaiyang, który połączył Jangcy oraz
rzekę Huai. Był to jeden z pierwszych
odcinków słynnego Wielkiego Kanału
– najdłuższej drogi wodnej zbudowanej kiedykolwiek przez człowieka. Nieco wcześniej ujściowy odcinek Jangcy
połączono kanałami z jednym z największych jezior Chin – Tai. Liczne
projekty wodno-melioracyjne realizowano również w środkowej części dorzecza Jangcy, a zwłaszcza w zlewni
jej największego dopływu – rzeki Han.
Na przykład, przeprowadzone tam
w III w. p.n.e. kilkudziesięciokilometrowej długości kanały Mu i Chang umożliwiły nawodnienie ponad 3700 ha pól
uprawnych [3].
W latach 255–251 p.n.e., w miejscowości Dujiangyan położonej w północno-wschodniej części Kotliny Sichuańskiej, zrealizowano projekt po
dziś dzień uważany za arcydzieło
inżynierii wodnej. Jego celem było
ujarzmienie rzeki Min wypływającej
z gór zachodniego Sichuanu na ob-
szar Kotliny, a powodującej częste
powodzie w porze letniego monsunu
[2]. Zastosowanie oryginalnych rozwiązań konstrukcyjnych pozwoliło
nie tylko ograniczyć wezbrania, ale
także skierować nadwyżki wody na
pola uprawne [5]. Dzięki trwającej ponad 2000 lat rozbudowie sieci rowów
melioracyjnych, których łączna długość pod koniec XX w. przekroczyła 7100 km, wody rzeki Min nawadniają obecnie ponad 938 tys. ha pól,
a sama prowincja Sichuan nosi zasłużone miano „spichlerza Państwa
Środka” [1].
Do znaczących projektów hydrotechnicznych starożytnych Chin należy także funkcjonujący do czasów
współczesnych kanał Ling o długości
34 km, który za pośrednictwem rzek
Haiyang oraz Li połączył dorzecza
Jangcy i Rzeki Perłowej. Kanał powstał w 219 r. p.n.e., w czasie jednej
z licznych kampanii wojennych prowadzonych przez wojowniczego cesarza
Qinshi Huangdi, i posłużył do szybkie-
27
FOTO LESZEK SOBKOWIAK
FOTO YOU TAO
Fot. 2. Elektrownia wodna Ertan na rzece Yalong
Fot. 3. System irygacyjny na rzece Min w Dujiangyan
go przetransportowania ok. 500 tys.
cesarskich żołnierzy na południe [7].
Zwycięstwo odniesione w wyprawie
stało się kamieniem milowym na drodze do zjednoczenia Chin po trwającym kilka wieków okresie rozbicia kraju.
Dalsza rozbudowa sieci dróg wodnych na Nizinie Chińskiej nastąpiła
za rządów dynastii Zachodnich Han
(206 r. p.n.e.–24 r. n.e.). To wówczas
powstało odgałęzienie wspomnianego kanału Huaiyang. Połączyło ono
miejscowości Yangzhou i Nantong
położone u ujścia Jangcy. Podobnie
jak przed dwoma tysiącami lat, tak
i dziś wykorzystuje się ten odcinek do
transportu soli pozyskiwanej na wybrzeżu Morza Wschodniochińskiego.
Z kolei w 345 r., w celu ochrony przed
powodziami formującymi się na Jangcy w obrębie Trzech Przełomów, cesarz Yonghe z dynastii Wschodnich
Jin (317–420 r. n.e.) zainicjował budowę systemu wałów przeciwpowodziowych ciągnących się na Nizinie
28
Chińskiej wzdłuż środkowego i dolnego odcinka tej rzeki. Punktem początkowym wałów stała się położona poniżej odcinka przełomowego miejscowość Jingzhou, a rozbudowa i umacnianie liczących w sumie ok. 30 tys.
km obwałowań trwały aż do początku
XX w.
Liczne projekty hydrotechniczne
realizowano również za panowania
dynastii Sui (581–618 r.). W latach
605–609 n.e., za rządów cesarza
Yang Di, przedsięwzięto zakrojone
na wielką skalę prace, zmierzające
do przekopania kanału łączącego
Jangcy z Rzeką Żółtą. Jak zanotowano w kronikach, na czas budowy
zatrudniano okresowo nawet 5 milionów chłopów, nad którymi nadzór
sprawowało około 50 tys. strażników [4]. Prace postępowały w terenie o bardzo skomplikowanych stosunkach wodnych. Kanał przecina
bowiem rzeki płynące poprzecznie
do jego biegu, niosące dodatkowo
ogromne ilości namułów, a także,
w związku z cyrkulacją monsunową,
charakteryzujące się bardzo dużymi wahaniami stanów wody w ciągu roku. Jeszcze za rządów cesarza Yang Di kanał wykorzystano do
przerzucenia wojsk biorących udział
w trzech kampaniach koreańskich,
po tym, jak władcy zależnej od Chin
Korei odmówili zapłacenia lenna.
W okresie największego rozkwitu
Cesarstwa, to jest w czasach dynastii
Tang (618–907 r.), w związku z szybkim przyrostem liczby ludności, podjęto działania zmierzające do efektywniejszego wykorzystania zasobów
wodnych do celów produkcji rolnej.
Przedsięwzięcia polegające głównie
na rozbudowie systemu kanałów nawadniających i powiększaniu areału
pól sztucznie nawadnianych realizowano przede wszystkim w Kotlinie Sichuańskiej oraz we wschodnich prowincjach kraju: Jiangxi, Anhui i Jiangsu. W tym samym czasie wzdłuż wybrzeża Morza Wschodniochińskiego,
na odcinku między ujściami Jangcy
oraz rzeki Qiantang, rozpoczęto budowę wałów przeciwpowodziowych
mających chronić niskie i podmokłe,
a gęsto zaludnione wybrzeża przed
falami sztormowymi; prace te prowadzono do drugiej połowy XX w. Natomiast za czasów mongolskiej dynastii
Yuan (1271–1368 r.) połączono izolowane dotąd odcinki Wielkiego Kanału. Powstała w ten sposób jednolita droga wodna o długości 1782 km,
ciągnąca się od Pekinu do Hangzhou.
Dzięki temu możliwe stało się szybkie
transportowanie sporych ilości ładunków z rozwiniętych rolniczo terenów
dorzecza Jangcy na bardziej suchą
i mniej urodzajną północ, co w konsekwencji przyczyniło się do ożywienia gospodarczego wschodnich części Państwa Środka, a także umocniło jedność całego kraju. Informacje
o Kanale i miejscowościach nad nim
położonych zawarł w swym „Opisaniu świata” Marco Polo, przebywający w tym czasie na dworze Wielkiego Chana. Według niektórych źródeł ten wenecki podróżnik przez trzy
lata pełnił ważną funkcję w Yangzhou – ośrodku handlowym leżącym
właśnie nad Wielkim Kanałem. Dziś
to wydarzenie upamiętnia ekspozycja w muzeum w Yangzhou [6]. Znaczenie Wielkiego Kanału w rozwoju
Cesarstwa doceniali również kolejni
władcy dynastii Ming (1368–1664 r.),
którzy dbali o jego należyte utrzymanie, a ponadto systematycznie rozbudowywali sieć dróg wodnych i waGospodarka Wodna nr 1/2008
łów przeciwpowodziowych na Nizinie
Chińskiej.
Od połowy XIX stulecia, wraz z popadaniem Chin w półkolonialną zależność od mocarstw zachodnich oraz
Japonii, następował stopniowy upadek wielu budowli i urządzeń hydrotechnicznych. Niedostateczna konserwacja i zamulanie Wielkiego Kanału ograniczyły jego rolę jako arterii komunikacyjnej, a spowodowane
słabością obwałowań katastrofalne
powodzie w dorzeczu Jangcy niejednokrotnie dawały początek powstaniom wymierzonym przeciw panującej
wówczas dynastii Qing (1664–1911 r.)
oraz „zamorskim diabłom”. Prowadzeniu prawidłowej gospodarki wodnej nie sprzyjały także burzliwe czasy Republiki Chińskiej (1911–1949 r.),
wstrząsanej licznymi konfliktami wewnętrznymi oraz II wojną światową.
Niewielkie ożywienie w tym okresie
było spowodowane upowszechnieniem silnika elektrycznego. Zastąpił
on siłę ludzkich mięśni przy wypompowywaniu nadmiaru wody oraz nawadnianiu pól uprawnych. W latach
20. XX w. na rzekach wysokogórskiej
części prowincji Sichuan pojawiły się
pierwsze elektrownie wodne [3]. Odegrały one ważną rolę m.in. w zaopatrzeniu w energię elektryczną przeGospodarka Wodna nr 1/2008
mysłu ciężkiego w okresie okupacji
japońskiej. Korzystniejsze zmiany nastąpiły dopiero w drugiej połowie XX w.
W latach 50. przystąpiono do odnowy
zaniedbanych urządzeń oraz wzmocniono tysiące kilometrów wałów przeciwpowodziowych i kanałów. Niewątpliwie do najważniejszych osiągnięć
inżynierii wodnej ostatniego półwiecza należy budowa mostów drogowych i drogowo-kolejowych nad korytem Jangcy w największych miastach
Chin, jak: Wuhan (1957 r.), Chongqing
(1966 r.) i Nankin (1968 r.). Znacznie
usprawniły one komunikację między
Chinami Północnymi i Południowymi, jak zwyczajowo w Państwie Środka określa się obszary położone po
obydwu stronach rzeki. Warto dodać,
iż projekty powstały przy współpracy
z inżynierami radzieckimi, natomiast
realizacja większości z nich odbywała
się już bez pomocy ZSRR, po oziębieniu stosunków na linii Moskwa-Pekin.
W tym okresie zbudowano też wiele
elektrowni wodnych, jak na przykład
Danjiangkou na rzece Han (1973 r.),
Gezhouba na Jangcy (1981 r.) i Ertan
na rzece Yalong (1999 r.). W związku
z gwałtownym rozwojem komunikacji
od końca lat 80. XX w. do użytku oddaje się kolejne mosty na Jangcy oraz
jej dopływach. Listę największych,
ale też najbardziej kontrowersyjnych,
projektów hydrotechnicznych w dorzeczu Jangcy należałoby zamknąć
realizowaną od 1993 r. budową Zapory Trzech Przełomów, a także przerzutem wody z dorzecza Jangcy do
dorzecza Rzeki Żółtej rozpoczętym
w 2002 r.
LITERATURA
1. Y. CHEN, 1990: Atlas zasobów terytorialnych
prowincji Sichuan. Chengduskie Wydawnictwo Kartograficzne, Chengdu (w jęz. chińskim).
2. T. GUO, 1989: Historia wezbrań w miastach
prowincji Sichuan. Sichuańska Oficyna Wydawnicza, Chengdu (w jęz. chińskim).
3. Komitet Ochrony Wód Jangcy Ministerstwa
Zasobów Wodnych Chin, 1999: Atlas dorzecza Jangcy. Chińskie Wydawnictwo Kartograficzne, Pekin. (w jęz. chińskim).
4. W. RODZIŃSKI, Historia Chin, 1992, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków.
5. CH. WANG, Y. JIANG, 1997: Wyjątkowe osiągnięcia na przestrzeni wieków: Dujiangyan. Wydawnictwo Literatury i Sztuki Dujiangyan, Dujiangyan (w jęz. chińskim).
6. Zespół Redakcyjny Muzeum w Yangzhou
2000: Ekspozycja muzeum w Yangzhou,
Yangzhou (w jęz. chińskim).
7. Y. ZHOU (red.) 1998: Nasza ojczyzna: Guangxi. Shandońskie Wydawnictwo Pism Ilustrowanych, Jinan (w jęz. chińskim).
29