Proponowane tematy scenariuszy

Kultury Dalekiego Wschodu: Indie i Chiny
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń zna:











pierwsze kultury rolnicze nad Indusem i Huang Ho,
okoliczności rozwoju kultur miejskich w zachodnich Indiach,
hipotezy o domniemanych kontaktach tychże kultur z cywilizacjami Płaskowyżu
Irańskiego i Mezopotamii,
przebieg rozwoju lokalnych systemów zapisu,
przebieg tworzenia się królestw Ariów oraz rozwoju systemu kastowego,
okoliczności rozbudowy struktur państwowych na obszarze Chin (okres Siedmiu
Wojujących Królestw),
okoliczności ustanowienia pierwszej dynastii chińskich cesarzy,
okoliczności pojawienia się Greków i Macedończyków w Indiach,
osiągnięcia Szi-Huang-Ti, Asioki, Buddy,
pojęcia: braminizm, buddyzm, kasta,
daty najważniejszych momentów we wczesnych dziejach Indii i Chin.
b) Umiejętności
Uczeń potrafi:



wskazać na mapie regiony rozwoju pierwszych kultur rolniczych i miejskich na
obszarze Indii i Chin,
przedstawić skutki stopniowego napływu Ariów na subkontynent indyjski oraz
wypieraniu ludów drawidejskich,
scharakteryzować rozwój buddyzmu w Indiach oraz w czasach cesarza Asioki.
2. Metoda i forma pracy
Praca z mapą, wykład, rozmowa nauczająca, nauczanie zbiorowe
3. Środki dydaktyczne
Mapa, materiał ikonograficzny (zwłaszcza ten dotyczący Mohendżo-Daro i Harappy
pochodzący z książki A. Bashama Indie)
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
1. Czynności organizacyjne (wprowadzenie uczniów do klasy, sprawdzenie listy
obecności).
2. Nawiązanie do poprzedniej lekcji. Przypomnienie najważniejszych informacji o
hellenizmie na podstawie odpowiedzi jednego z uczniów.
b) Faza realizacyjna
Wykład nauczyciela (załącznik 1.)
W toku wykładu:



nauczyciel wskazuje na mapie ściennej wszystkie wymienione w lekcji obszary,
uczniowie lokalizują je w swych atlasach,
uczniowie zapoznają się z ilustracjami ukazującymi zabytki chińskie z czasów SziHuang-Ti.
c) Faza podsumowująca
Zebranie wiadomości z lekcji:
Cywilizacje starożytnych Indii i Chin – równie wiekowe, jak kultury bliskowschodnie –
rozwijając się w izolacji wykształciły własne, nigdzie indziej niespotykane systemy społeczne
(system kast) oraz koncepcje filozoficzno-etyczne. Z drugiej strony, obszary te, ze względu na
silne zróżnicowanie polityczne poszczególnych regionów, tworzyły świat sam w sobie. Do
nawiązania częstszych kontaktów Indii z obszarem bliskowschodnim i śródziemnomorskim
doszło za sprawą wyprawy Aleksandra Wielkiego.
5. Bibliografia
Basham A., Indie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2002.
Carrithers M., Budda, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
Ebrev P.B., Historia Chin, Muza, Warszawa 2002.
Jakimowicz-Shah M., Jakimowicz A., Mitologia indyjska, Wydawnictwo Artystyczne
i Filmowe, Warszawa 1985.
5. Kunstler M. J., Mitologia chińska, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa
1986.
1.
2.
3.
4.
6. Załączniki
a) Wykład nauczyciela
załącznik 1.
Wczesne kultury rolnicze Chin zapewne są równie wiekowe, co ich bliskowschodnie
odpowiedniki. Według badań archeologicznych już około roku 2800 p.n.e. nad rzeką Huang
Ho istniały większe skupiska rolników. (Wszystkie wymienione w lekcji obszary nauczyciel
wskazuje na mapie ściennej, z kolei uczniowie lokalizują je w swych atlasach).
Mniej więcej w tym samym czasie wzniesiono pierwsze miasta w rejonie rzeki Indus, których
pozostałości odnaleziono nieopodal współczesnych hinduskich miast – Mohendżo-Daro i
Harapa.
Cywilizacja Indusu w swym miejskim charakterze przypominała kulturę Sumeru i Elami.
(Uczniowie przypominają cechy charakterystyczne cywilizacji mezopotamskiej). Jednakże
miasta starożytnych Indii były znaczenie lepiej zorganizowane: pokryte regularną siatką ulic z
zaawansowanym systemem kanalizacyjnym. Niestety, dotąd nie odczytano tamtejszego
pisma, toteż trudno orzec, jaki charakter polityczny miały te miasta i czy tworzyły większą
strukturę terytorialną. Z odnalezionych artefaktów można wnioskować, że znaczącą rolę
pełnili w nich kapłani.
Według współczesnego stanu wiedzy, twórcami tej cywilizacji byli ciemnoskórzy przodkowie
Drawidów – plemion zamieszkujących obecnie na południu Indii.
Ok. 2000 r. p.n.e. na obszary północnego Subkontyntu Indyjskiego zaczęły napływać
plemiona indoeuropejskich Ariów, spokrewnionych m.in. z przodkami Hetytów i Greków. Ich
powolna migracja doprowadziła w ok. pięćset lat później do wyniszczenia miast nad Indusem
i wyparcia Drawidów na południe. Na podstawie literatury wedyjskiej (świętych ksiąg
hinduizmu) wnioskuje się, że cały ów proces trwał setki lat, a Drawidowie stawiali zacięty
opór, tym bardziej, że stosunkowo szybko przyswoili sobie główną broń przybyszy –
rydwany.
By nie dopuścić do przemieszania Ariów z tubylczą ludnością Indoeuropejczycy wykształcili
system kast (z sanskrytu Warn), czyli podział społeczny na kapłanów, wojowników i
rolników i sługi. Przynależność do kast dziedziczono po rodzicach, a wszelka mobilność
społeczna była zakazana. Drawidowie pozostawali poza obrębem systemu, toteż odmawiano
im statusu ludzi. W ramach poszczególnych kast powstawały z czasem podkasty. System ten
okazał się wyjątkowo żywotny, mimo zakazów współczesnych władz indyjskich
praktykowany jest po dzień dzisiejszy. (Warto tak przedstawić to zagadnienie, by tło istnienia
systemu kastowego wskazali sami uczniowie).
Znajdujący się na szczycie tej hierarchii bramini (czyli kapłani Ariów) gromadzili dawne
tradycje, które z czasem stały się zaczątkiem literatury wedyjskiej – podstawy braminizmu, z
którego rozwinął się hinduizm oparty m.in. na postrzeganiu świata i całej materii jako
swoistej iluzji, z której można się uwolnić poprzez tysiące następujących po sobie żywotów
(reinkarnacja).
Ok. 530 r. p.n.e. (według niektórych tradycji) w jednym z niewielkich księstw nad Gangesem
przyszedł na świat książe Gothama. Jego nauki dotyczące przerwania reinkarnacyjnego ciągu
(a tym samym cierpienia przejawiającego się przez narodziny, choroby i śmierć) poprzez
oświecenie (stąd Budda, czyli Oświecony), co w bardzo dużym uproszczeniu oznacza uznanie
własnej tożsamości za iluzję (podobnie jak i całej rzeczywistości) i rozpłynięcie się w tzw.
nirwanie. (Jeśli to możliwe, warto wybadać, jakie pojęcie o tej religii mają uczniowie. Jeśli
znajdzie się ktoś lepiej zorientowany, można skorzystać z jego zasobu informacji w formie
rozmowy nauczającej).
Ideologia Buddy okazała się na tyle rewolucyjna, że już w dwieście lat po jego śmierci
praktykowała ją większość mieszkańców Subkontynentu, cieszyła się także poparciem
władców z dynastii Maurija – zwłaszcza Asioki, który gorliwie rozsyłał buddyjskich
misjonarzy. (Ukazanie na mapie zasięgu wędrówek tychże misjonarzy).
Pomimo powodzenia buddyzmu, braminizm nie zanikł. Dopiero w połowie I tys. n.e.
przeistoczył się w hinduizm, stopniowo wypierając buddyzm z Indii.
Kilkadziesiąt lat po rządach Asioki w Indiach, także i Chiny doczekały się wielkiego władcy.
Był nim pochodzący z królestwa Cin – Szi-Huang-Ti. Ten ambitny monarcha postanowił
zjednoczyć cały obszar Chin, podbijając sześć pozostałych królestw regionu. (Uczniowie
lokalizują w swych atlasach obszar cywilizacji chińskiej ze schyłku I tys. p.n.e.).
Po tym jak dopiął swego, ogłosił się cesarzem i rozpoczął odpieranie najeżdżających jego
państwo koczowników (Hiun-Nu i Żuan-Żuan utożsamiani zazwyczaj z Hunami i Awarami).
Temu celowi miała służyć budowa Wielkiego Muru – gigantyczne przedsięwzięcie, które w
rzeczywistości tylko po części spełniło swoją funkcję. (Uczniowie zapoznają się z
ilustracjami ukazującymi zabytki chińskie z czasów Szi-Huang-Ti, w tym także wspomniany
Mur).
Mimo to armie chińskie z powodzeniem opierały się koczownikom, a wpływy kolejnych
cesarzy sięgały daleko poza granice Chin (Korea, Indochiny, z czasem także Archipelag
Japoński).
Między innymi za sprawą misjonarzy Asioki buddyzm w stosunkowo krótkim czasie znalazł
licznych zwolenników w Chinach. Z czasem uległ przemieszaniu z lokalnymi systemami
filozoficzno-etycznymi (taoizm i konfucjanizm), co zaowocowało powstaniem licznych sekt
buddyjskich.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
Najważniejsze wnioski z lekcji.
Cywilizacje Indii i Chin rozwinęły się niemal współcześnie z kulturami Mezopotamii i
Egiptu. Podobnie jak na Bliskim Wschodzie, także i w Azji Środkowej i Wschodniej
nastąpiło to w efekcie intensyfikacji rolnictwa. Obie kultury dysponowały również
analogicznymi osiągnięciami takimi jak: własne pismo, złożony system wierzeń, miasta.
Rozwijające się w izolacji Chiny stały się jednym państwem w I tys. p.n.e. za sprawą cesarza
Szi-Huang-Ti. Z kolei cywilizacja miejska w Indiach uległa regresowi w skutek najazdu
indoeuropejskich Ariów; ci zaś po przyswojeniu dziedzictwa Mohendżo-Daro i Harappy
odtworzyli tamtejszą cywilizację, wzbogaconą o wątki kultury indoeuropejskiej.