Cywilizacja chińska
advertisement
x60Cywilizacja chińska Odkrycia archeologiczne wskazują, że 500 tys. lat temu żyli już na terenie Chin pierwsi ludzie, a już 7000 lat temu wzdłuż dolin rzecznych budowano na tym obszarze osady rolnicze. Według tradycji konfucjańskiej założycielem państwa miał być jeden z mitycznych Pięciu Władców – Żółty Cesarz. Ostatni z Pięciu Władców – Yu Wielki założyć miał zaś legendarną dynastię Xia. Jednak pierwszą potwierdzoną historycznie dynastią chińską była Shang, która według tradycyjnych źródeł panowała w Chinach w latach 1523 – 1027 p.n.e.. Cywilizacja na terenie Chin rozpoczęła się znacznie później niż na Bliskim Wschodzie, jednak przetrwała niezmieniona w swoich najistotniejszych cechach do czasów współczesnych. Wśród przyczyn tego faktu była stosunkowo silna izolacja kraju od innych cywilizacji, samowystarczalność gospodarcza, silna kultura spajająca wszystkich Chińczyków oraz istnienie klasy uczonych-urzędników, którzy zapewniali ciągłość chińskiej państwowości w czasach historycznych wzlotów i upadków kraju. Za panowania dynastii Shang państwo chińskie zajmowało stosunkowo niewielki obszar na północ od Huang He (Żółtej Rzeki), ze stolicą na północy prowincji Henan. W tym czasie ukształtowało się pismo chińskie, silnie – przynajmniej w obrębie rodziny królewskiej – zakorzenił się również kult przodków. Kwitło rzemiosło, przede wszystkim ceramika, 1 Cywilizacja Chińska Marcin Ziętara, IV PGiSP jedwabnictwo, wyroby z brązu i nefrytu. W 1027 roku przed naszą erą (według współczesnych historyków chińskich w 1122 roku przed naszą erą) dynastia Shang została obalona przez dynastię Zhou, która rządziła krajem do 256 roku przed naszą erą. Według tradycji nowi władcy oświadczyli, że Shang utraciła legitymujący jej władzę „mandat niebios”, który przeszedł na nową dynastię. W podobny sposób argumentowali swoje prawa do władzy wszyscy nowi władcy, przejmując od swoich poprzedników rolę pośredników pomiędzy Niebem i ziemią. Przedstawiciele dynastii Shang i Zhou byli władcami feudalnymi i mieli ograniczoną władzę nad swoimi lennikami. Jednak sama obecność zależności feudalnych świadczyła o kształtowaniu się wspólnoty, która zaczęła rozprzestrzeniać się w kierunku doliny rzeki Jangcy i dalej. Proces ten zintensyfikowany został także przez szybki przyrost ludności. Ekspansja cywilizacji chińskiej trwała aż po VIII wiek przed naszą erą, kiedy władza dynastii Zhou wyraźnie osłabła, a kraj podzielił się na szereg rywalizujących ze sobą feudalnych państewek. Nasilające się walki, których kulminacja miała miejsce w Epoce Walczących Królestw (403-221 przed naszą erą), były jedną z przyczyn wykształcenia się warstwy urzędników, którzy lepiej niż wiecznie skłóceni możnowładcy potrafili administrować państwem. W tych niespokojnych czasach trwała także „wojna idei”, która zaowocowała powstaniem dwóch głównych chińskich systemów religijno-światopoglądowych – taoizmu i konfucjanizmu. Taoizm miał charakter mistyczny i indywidualistyczny, kładł nacisk na spontaniczność i życie w harmonii z naturą, podczas gdy konfucjanizm był systemem zasad etycznych i obyczajowych, postulujących przywrócenie tradycyjnej hierarchii społecznej i uznających umiar i poczucie obowiązku za podstawowe cnoty. Później, w I wieku przed naszą erą, do tych dwóch systemów dołączył także buddyzm. Epoka Walczących Królestw zakończyła się zwycięstwem władcy księstwa Qin, Zhenga, który zjednoczył wszystkie państwa chińskie. Według niektórych historyków od nazwy księstwa Qin pochodzi europejska nazwa Chin. Zheng ogłosił się cesarzem, przybierając imię Shi huangdi, i całkowicie przemodelował swoje państwo. Za pomocą egzekucji i deportacji złamał opór arystokracji i stłumił wszelka opozycję. Dzieła klasyków literatury chińskiej były palone, a uczeni prześladowani. Do pozytywnych osiągnięć Shi huangdi należała standaryzacja chińskiego pisma oraz jednostek długości i wagi, a także rozpoczęcie programu robót publicznych na ogromną skalę. System dróg połączył najodleglejsze zakątki imperium, a Wielki Mur odgrodził państwo od jego najgroźniejszych wrogów – koczowniczych plemion stepowych z północy i północnego zachodu. Przy budowie muru brało udział milion ludzi, a ostatecznie osiągnął on długość 2400 kilometrów. Shi huangdi zmarł w 209 roku p.n.e., a rządy w państwie przejęła dynastia Han. Panowała ona około 400 lat – od 206 roku p.n.e. do 220 roku n.e., z krotka przerwą w latach 9-16 naszej ery – a za jej czasów cesarstwo objęło swoim zasięgiem obszar dzisiejszych Chin. Sami Chińczycy do dziś mówią o sobie Han ren, czyli „ludzie Han”. Wietnam i Korea weszły w orbitę chińskich wpływów i pozostały w niej, z przerwami, przez około 1800 lat. Ekspansja w kierunku centralnej Azji pozwoliła dynastii Han kontrolować szlaki handlowe na Zachód, którymi przewożono do Rzymu chiński jedwab. W czasie rządów dynastii Han do łask powrócili klasycy, a z konfucjanizmu uczyniono oficjalną doktrynę państwową. Chociaż oparta przede wszystkim na pismach przypisywanych Konfucjuszowi (551-479 p.n.e.), doktryna ta czerpała również z taoizmu i innych źródeł, tak by móc się stać filozofią wszystkich lojalnych poddanych. Dynastia Han wprowadziła również pierwszy system weryfikujący kandydatów na stanowiska państwowe, sprawdzający znajomość wybranych dzieł literackich u trzymanych w duchu konfucjanizmu. W rezultacie w Chinach powstała jedyna w swoim rodzaju służba publiczna, której 2 Cywilizacja Chińska Marcin Ziętara, IV PGiSP wykwalifikowani reprezentanci łączyli role urzędników, uczonych i artystów. Jej istnienie zapewniało ciągłość chińskiej państwowości i kulturze, ponieważ kiedy powstawały i upadały dynastie, etyka konfucjańska pozostawała niezmienna. Nawet kiedy państwo zostało opanowane przez koczowników, najeźdźcy, by móc skuteczniej kierować rozległym państwem, musieli zdać się na umiejętności chińskiej warstwy urzędniczej, w rezultacie czego ustanowiony porządek pozostawał niezmieniony, a barbarzyńscy przybysze stopniowo asymilowali się z ludnością chińską. Zdolności asymilacyjne kultury chińskiej stały się szczególnie widoczne po upadku dynastii Han w III wieku naszej ery, po którym nastąpił okres rozbicia politycznego państwa, a na północy rządy objęły obce dynastie. Idea Chin zjednoczonych pod władzą jednego, absolutnego władcy, nigdy całkowicie nie zgasła, co pozwoliło zwycięskiemu Chin Yang Qianowi częściowo zjednoczyć kraj i założyć w 589 roku nową dynastię Sui. Dynastia Tang (618-907), która nastąpiła po Sui, dokończyła dzieła jednoczenia kraju i rozszerzyła swoje wpływy na Tybet i centralną oraz południowo-wschodnią Azję. Nastąpił rozwój handlu, a stolica dynastii, Czangan, znajdująca się na końcu jedwabnego szlaku (drogi handlowej łączącej Chiny z Zachodem) przekształciło się w duże, kosmopolityczne miasto. Okres panowania Tang i kolejnej dynastii, Song (960-1279), powszechnie uznaje się za złoty wiek kultury chińskiej. Do sztuk i rzemiosł, które przeżywały w tym czasie swój rozkwit, należały między innymi poezja, malarstwo pejzażowe i ceramika. Wśród osiągnięć była sztuka wytwarzania porcelany, umiejętność, którą Europejczycy posiedli dopiero w XVIII wieku. Za czasów dynastii Song rozpoczęły się najazdy koczowników z północy i zachodu. W 1211 roku północne Chiny zostały podbite przez mongolskie armie Czyngis-chana. Song utrzymała władze na południu, które w tym czasie było najbogatszym i najgęściej zaludnionym obszarem kraju. Ostatecznie jednak Mongołowie, pod wodzą wnuka Czyngis-chana, Kubilaja, podbili cały kraj. Kubilaj ogłosił się cesarzem, założył dynastię Yuan (1279-1368) i ustanowił nową stolicę w Pekinie. Formalnie stanowiąc część imperium mongolskiego, faktycznie Chiny stały się wkrótce osobnym mocarstwem, po raz kolejny dominującym we wschodniej Azji (jedynie Japończycy nie ulegli potędze Kubilaja). Jednak rządy dynastii mongolskiej wyzwoliły opór ludności chińskiej, który doprowadził w końcu do jej obalenia i osadzenia na tronie narodowej dynastii Ming (1368-1644). W okresie Ming Pekin pozostał stolicą kraju i w tym czasie wybudowano tam słynny pałac cesarski. Po raz kolejny nastąpił rozkwit kultury chińskiej, chociaż jej konserwatyzm sprawiał, że twórcy koncentrowali się bardziej na coraz doskonalszym imitowaniu przeszłych dokonań niż na poszukiwaniu nowatorskich rozwiązań. Dynastia Ming została obalona przez kolejnych najeźdźców, Mandżurów, których państwo znajdowało się na północno-wschodnich granicach Chin. Mandżurowie osadzili na chińskim tronie własną dynastię Qing (1644-1912) i przyswoili sobie w znacznym stopniu kulturę chińską, nie zasymilowali się jednak całkowicie, nie chcieli bowiem pozwolić, by „nadmiar cywilizacji” osłabił ich. Przez pewien czas polityka taka zdawała egzamin i za panowania Kangxi (1662-1722) oraz Qianlonga (1736-95) nastąpiło zajecie Tybetu, Dżungari, Kaszgarii, a także narzucenie zależności Birmie i Wietnamowi. Tak jak w przypadku wszystkich poprzednich dynastii, Qing zaczęła z czasem tracić kontrolę nad krajem. Normalne porażki zewnętrzne i niepokoje wewnątrz kraju oznaczały, że „mandat niebios” wkrótce przekazany będzie nowej dynastii, a konfucjański porządek społeczny pozostanie niezmieniony. Tym razem miało jednak być inaczej. W okresie Qing rozpoczęła się intensywna penetracja europejska, która miała doprowadzić nie tylko do upadku rządzącej dynastii mandżurskiej, lecz także cesarstwa chińskiego z jego tradycyjnym porządkiem społecznym. 3 Cywilizacja Chińska Marcin Ziętara, IV PGiSP Jeszcze w XIII wieku kupiec wenecki Marco Polo odbył podróż do Chin, znajdujących się wtedy pod rządami Kubilaja, a swoje doświadczenia spisał w słynnej książce „Opisanie świata”. Bardziej znaczące kontakty z Europejczykami nawiązane zostały dopiero w XVI wieku, kiedy misjonarze jezuiccy przyjęci zostali na cesarskim dworze, a handlarze portugalscy założyli w Makau faktorię handlową. Jednak w 1757 roku zamknięto dla Europejczyków wszystkie porty handlowe oprócz Kantonu. Chińczycy, których kraj był całkowicie samowystarczalny, uznali kontakty z „barbarzyńcami”, za jakich uważali Europejczyków, za zbędne i niebezpieczne. W szczególności nie doceniali oni potrzeby rozwoju technologicznego. Kraj, w którym dokonano wcześniej wielu odkryć i wynalazków, na przykład prochu, papieru czy druku, wzbraniał się przed wszelkimi innowacjami i nowinkami technicznymi. Zacofanie Chin dało o sobie znać w czasie tak zwanych wojen opiumowych. Brytyjczycy, pragnąc zrównoważyć niekorzystny bilans handlowy z Chinami, rozpoczęli eksport opium do tego kraju, czym podsycali szerząca się wśród Chińczyków narkomanię. Zniszczenie przez władze chińskie w 1839 roku ładunku opium, należącego do Brytyjczyków rozpoczęło konflikt, zakończony porażką Chińczyków. Chiny utraciły na rzecz Wielkiej Brytanii Hongkong i Koulun, musiały zapłacić wysokie kontrybucje i otworzyć się na handel z Zachodem, z czego skorzystały także Rosja i USA. Terytorium Chin zostało podzielone na strefy wpływów wielkich mocarstw. W latach 1894-95 świeżo zmodernizowana Japonia wykorzystała zacofanie Chin i pokonała je w wojnie, zajmując Formosę (Tajwan) i Peskadory. Rozkład państwa doprowadził do prób jego zreformowania, podjętych przez cesarza Guangxu, które jednak zostały storpedowane przez stronnictwo zachowawcze, któremu przewodziła cesarzowa Cixi. Kiedy w czasie tak zwanego „powstania bokserów” (1899-1901), skierowanego przeciwko dynastii Qing i wpływom z zewnątrz, oblężona została pekińska dzielnica ambasad, nastąpiła interwencja oddziałów ekspedycyjnych państw zachodnich oraz Rosji i Japonii, a Chinom narzucony został traktat nakładający wysokie kontrybucje i szereg ograniczeń. W 1905 powstała Liga Związkowa, która za cel stawiała sobie obalenie dynastii mandżurskiej, ustanowienie republiki i zrównanie obywateli w prawach do ziemi. Pomimo wprowadzenia systemu konstytucyjnego, rządząca dynastia nie chciała zrzec się władzy. Od 1907 roku Liga podejmowała próby obalenia Qing, jednak dopiero powstanie w Wuhan, które wybuchło w październiku 1911 r. przerodziło się wreszcie w ogólnonarodową rewolucję. 1 stycznia 1912 r. proklamowano Republikę Chińską, a 12 lutego sześcioletni cesarz Pu Yi zmuszony został do abdykacji, co oznaczało koniec wielowiekowej historii cesarstwa chińskiego. Stabilne i samowystarczalne cesarstwo chińskie rozwijało się przez trzy i pół tysiąca lat, wykształcając unikalną kulturę, obfitującą we wspaniałe dzieła sztuki i osiągnięcia naukowe. Ostatecznie jednak nie wytrzymało technologicznej i gospodarczej rywalizacji z Zachodem, w wyniku czego upadło. Jednakże cywilizacja konfucjańska jest wciąż żywa, ma ona pewne silne punkty, ale modernizuje się ona, wybierając sobie z tradycji Zachodu jak ze szwedzkiego stołu, tylko pewne potrawy, uniwersytety, technikę, metody prowadzenia interesów, systemy finansowe i kredytowe, koncepcje własności i system dzierżawy ziemi (Huntington). Bibliografia: 1. Tako rzecze Kung-Fu-Cy, „Forum” 25/1993 (s.12-13) 4 Cywilizacja Chińska 2. Chińskie Marcin Ziętara, IV PGiSP wiosny i jesienie, 5 „Forum” 19/1994 (s.22-23)
