Ustrój polityczny Rzeczpospolitej Polskiej
advertisement
Ustrój polityczny Rzeczpospolitej Polskiej Ustrój polityczny - regulacje prawne odnoszące się do struktury organizacyjnej, kompetencji i wzajemnych relacji organów państwa oraz sposobu rządzenia nim. Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku Pierwsze zasadnicze zmiany w konstytucji obowiązującej od 22 lipca 1952 roku nastąpiły w 1989 roku, po porozumieniu „okrągłego stołu”. Powołano instytucję prezydenta oraz drugą izbę parlamentu . Z konstytucji usunięto zapisy dotyczące kierowniczej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz ścisłych powiązań ze Związkiem Radzieckim. Przywrócono tradycyjną nazwę państwa- Rzeczpospolita Polska. Kolejnym etapem reformy ustrojowej państwa było uchwalenie 23 kwietnia 1992 roku ustawy konstytucyjnej o trybie przygotowania i uchwalania Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Ważnym momentem było uchwalenie 17 października 1992 roku tak zwanej „Małej Konstytucji” - ustawy konstytucyjnej o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą a wykonawczą Rzeczpospolitej Polskiej oraz samorządzie terytorialnym. Po długiej i trudnej debacie w Komisji Konstytucyjnej opracowano projekt, który został przyjęty przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku. W maju tego roku społeczeństwo polskie zaakceptowało konstytucję w ogólnopolskim referendum. Po podpisaniu przez prezydenta konstytucja weszła w życie 17 października 1997 roku. KONSTYTUCJA Konstytucja RP jest najważniejszym polskim aktem prawnym i podstawą ustroju państwa polskiego. Gwarantuje prawa i wolności obywatelskie, określa wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, decyduje o kształcie i sposobie powoływania najważniejszych instytucji państwowych takich, jak Sejm, Senat, Prezydent i Rada Ministrów, ma bezpośredni wpływ na kształt systemu sądownictwa, samorządu terytorialnego i organów kontroli państwowej. Reguluje sprawy związane z organizacją administracji rządowej, finansami publicznymi i sytuacjami wyjątkowymi (stanami nadzwyczajnymi). Polską ustawę zasadniczą poprzedza preambuła, czyli uroczysty wstęp powołujący się na polskie tradycje historyczne oraz ważne wartości. Zawiera również odwołanie do Boga, czyli Invocatio Dei. Konstytucja Data uchwalenia Konstytucja 3 Maja 3 maja 1791 Konstytucja Księstwa Warszawskiego 22 lipca 1807 Konstytucja Królestwa Polskiego 27 listopada 1815 Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu z 1815 3 maja 1815 Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu z 1818 11 września 1818 Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa z 1833 29 lipca 1833 Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego 14/26 lutego 1832 Statut Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim 26 lutego 1861 Mała Konstytucja z 1919 20 lutego 1919 Konstytucja marcowa 17 marca 1921 Nowela sierpniowa 2 sierpnia 1926 Konstytucja kwietniowa 23 kwietnia 1935 Mała Konstytucja z 1947 19 lutego 1947 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 22 lipca 1952 Ustawa Konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP 23 kwietnia 1992 Mała Konstytucja z 1992 17 października 1992 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 2 kwietnia 1997 Zasady naczelne Rzeczypospolitej Polskiej w świetle Konstytucji z 1997 r. *Zasada państwa jako dobra wspólnego Art. 1 Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. *Zasada demokratycznego państwa prawnego Art. 2 Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. *Zasada suwerenności narodu Art. 4 ust. 1 Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Art. 4 ust. 2 Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Co znaczy tyle, że suwerenną władzę sprawuje lud (albo Naród), piastując tę władzę poprzez fakt, że władza należy i pochodzi od Narodu, czyli, że władza może określać sposób postępowania wszystkich podległych podmiotów jedynie przy legitymizacji Narodu *Zasada konstytucjonalizmu Art. 8 ust. 1 Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 8 ust. 2 Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Oznacza to, że właśnie konstytucja stoi najwyżej w systemie źródeł prawa, czyli jest najważniejszym aktem prawnym. *Zasada podziału władz Art. 10 ust. 1 Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Art. 10 ust. 2 Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Dziś mówimy o poliformizmie władz a nie o trójpodziale. *Zasada pluralizmu politycznego Art. 11 ust. 1 Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Art. 11 ust. 2 Finansowanie partii politycznych jest jawne. Art. 13 Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program zakłada nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. *Zasada społecznej gospodarki rynkowej Art. 20 Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. STRUKTURA ORGANÓW WŁADZY RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ WŁADZA WYKONAWCZA USTAWODAWCZA SĄDOWNICZA -sejm -senat -prezydent -Rada Ministrów -sądy - trybunały Władza Ustawodawcza Zgodnie z zapisem w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z roku 1997, władza ustawodawcza, należy do dwuizbowego Parlamentu. W jego skład wchodzą Sejm i Senat. Warto pamiętać, że podział ten przywrócono na nowo, po przemianach społeczno - politycznych, które nastąpiły w roku 1989. Wcześniej, w latach 1944 - 1989, najwyższą władzą ustawodawczą w państwie sprawował jedynie Sejm, wybierany w toku czteroprzymiotnikowych wyborów (nie było zasady proporcjonalności), a zasady te zapisano w Konstytucji z roku 1952. W skład Sejmu wchodzi 460 posłów, którzy są wybierani w toku pięcioprzymiotnikowych wyborów (powszechnych, tajnych, równych, proporcjonalnych i bezpośrednich). Kandydatem do Sejmu, może być każdy obywatel polski, który ukończył 21 rok życia. Kadencja Sejmu trwa przez cztery lata. Senat składa się natomiast ze 100 senatorów, wybranych w wyborach powszechnych, tajnych i bezpośrednich, równych, większościowych. Kandydat na stanowisko senatora Rzeczpospolitej, winien mieć 30 lat i pełnię praw obywatelskich. Podobnie jak w Sejmie, kadencja Senatu trwa przez okres czterech lat. Prawo polskie zakazuje łączenia obu stanowisk (to znaczy posła i senatora w jednym ręku). O ważności wyborów prezydenckich i parlamentarnych, decyduje Sąd Najwyższy. Każdy obywatel ma również prawo poinformować o naruszeniu obowiązujących w kraju zasad wyborczych oraz wszelkich nieprawidłowościach, które mogłyby wpłynąć na ostateczny wynik wyborów. Siedziba Sejmu i Senatu RP w Warszawie przy ulicy Wiejskiej 1 Skrócenie kadencji Sejmu i Senatu, może nastąpić wówczas, gdy: • Sejm samodzielnie podejmie taką uchwałę, ale tylko w obecności 2/3 głosów, wszystkich posłów • Decyzją prezydenta, jeżeli nowy rząd, trzykrotnie nie otrzymałby od Sejmu votum zaufania • Decyzją prezydenta, jeżeli nie w ciągu czterech miesięcy, nie zapadłaby decyzja o przegłosowaniu ustawy budżetowej Posłowie i senatorowie są przedstawicielami całego narodu. Mandat przedstawicielski jest - generalny – wyraża wole narodu - niezależny – posła nie obowiązują instrukcje wyborcze - nieodwołalny – wyborcy nie mogą odwołać posła lub senatora Są oni chronieni immunitetem parlamentarnym. Polega on na nietykalności osobistej członków parlamentu. Nie można ich aresztować bez zgody sejmu i senatu. Może być odebrany decyzja sadu Funkcje parlamentu • funkcja ustrojodawcza • funkcja ustawodawcza • funkcja kontrolna • funkcja kreacyjna • Funkcja kreacyjna polega na powoływaniu członków, wchodzących w skład organów państwowych. Sejm wyznacza członków Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego. Za zgodą Senatu, wskazuje kandydata na prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, prezesa Narodowego Banku Polskiego oraz prezesa Instytutu Pamięci Narodowej. • Na mocy funkcji ustrojodawczej Sejm może uchwalić konstytucję bądź wprowadzić do niej zmiany. Parlament decyduje o ustroju państwa. • Funkcja ustawodawcza parlamentu należy do jego podstawowych zadań. Parlament posiada na jej mocy prawo do stanowienia ustaw, które są podstawowymi aktami prawnymi, powszechnie obowiązującymi w Polsce. • Funkcja kontrolna przysługuje tylko Sejmowi, a polega sprawowaniu kontroli nad rządem. Sejm może to czynić używając od tego następujących „narzędzi”: wotum zaufania – jest to uchwała Sejmu wyrażająca poparcie dla rządu oraz prowadzonej przez niego polityki; wotum nieufności – jest to uchwała Sejmu odmawiająca poparcia dla rządu i jego polityki bądź też dla konkretnego ministra; prowadzi do dymisji rządu; wotum nieufności jest uchwalane większością bezwzględną głosów; absolutorium – jest to szczególny akt, uchwalany przez Sejm, który stwierdza zgodność działań rządu w danym roku z ustawą budżetową oraz finansowymi planami państwa; co roku rząd ma obowiązek przedstawienia sprawozdania z wykonania budżetu Sejmowi; Sejm ma obowiązek ustosunkować się do niego w terminie 2 miesięcy od daty jego złożenia (złożenie sprawozdania następuje w terminie do 6 miesięcy po zakończeniu roku budżetowego) zapytania i poselskie interpelacje – są to formy zwracania się posła do członków rządu w sprawie udzielenia informacji w określonej sprawie; zapytany minister ma obowiązek udzielenia odpowiedzi; interpelacje składane są na piśmie, a odpowiedź też winna mieć taki charakter (musi być udzielona w terminie 21 dni); odpowiedź może mieć charakter ustny, wówczas jest wygłaszana na posiedzeniu Sejmu. Władza wykonawcza Prezydent jest wybierany na pięcioletnią kadencję w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, większościowych i w głosowaniu tajnym. Ta sama osoba może być wybierana tylko dwukrotnie. Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu złożenia przez niego przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego, a kończy wraz z wypływem 5 lat od dnia objęcia prezydentury. Przyczyny wcześniejszego zakończenia urzędowania: - śmierć prezydenta - zrzeczenie się prezydentury - uznanie przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia - Złożenie z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu Kompetencje prezydenckie Kompetencje w stosunku do Rady Ministrów • • • • • powoływanie rządu desygnowanie premiera przyjmowanie dymisji Rady Ministrów odwołanie ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności zwoływanie Rady Gabinetowej (obrady Rady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta; powoływana w sprawach szczególnej wagi) Kompetencje w stosunku do parlamentu • • • • • • • zarządza wybory parlamentarne zwołuje pierwsze posiedzenie nowego Sejmu posiada inicjatywę ustawodawczą posiada prawo weta zawieszającego w stosunku do projektów ustaw podpisuje ustawy zarządza ogłoszenie ich w Dzienniku Ustaw RP posiada prawo rozwiązania parlamentu (w sytuacjach określonych przez konstytucję) Kompetencje w stosunku do władzy sądowniczej • • • • powołuje sędziów powołuje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego powołuje Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego Kompetencje w zakresie spraw zagranicznych • • • reprezentuje państwo na arenie międzynarodowej (razem z premierem i ministrem spraw zagranicznych) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe mianuje i odwołuje ambasadorów Polski Kompetencje w zakresie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi kraju oraz państwowej obronności • • • • • • • jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych za pośrednictwem ministra obrony narodowej, sprawuje w czasie pokoju zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców Sił Zbrojnych na czas wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych nadaje stopnie wojskowe w razie zagrożenia państwa zarządza powszechną bądź częściową mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony kraju posiada organ doradczy do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, którym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego Tradycyjne uprawnienia prezydenta • • • • nadawanie obywatelstwa nadawanie orderów i odznaczeń prawo łaski nadawanie tytułów naukowych Rada ministrów Drugim członem władzy wykonawczej jest Rada Ministrów. Jest to organ kolegialny, który tworzą: prezes Rady Ministrów, wiceprezesi, ministrowie oraz przewodniczący określonych w ustawie komitetów. Prezes Rady Ministrów (potocznie premier) jest szefem rządu w ustroju politycznym Polski. Zwyczajowo Prezes Rady Ministrów nazywany jest premierem. W Polsce występuje w podwójnej roli, jako przewodniczący Rady Ministrów oraz jako odrębny organ administracji. Kompetencje organizacyjne • reprezentuje Radę Ministrów • kieruje jej pracami • zwołuje posiedzenia • ustala porządek obrad • przewodniczy posiedzeniom Kompetencje merytoryczne • kieruje merytoryczną działalnością Rady Ministrów • ponosi odpowiedzialność polityczną • decyduje o składzie Rady Ministrów • koordynuje i kontroluje pracę ministrów i pozostałych członków Rady • zapewnia wykonanie polityki Rady Ministrów • wydaje rozporządzenia • sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym Organy odpowiedzialne za porządek i bezpieczeństwo wewnętrzne państwa Policja – umundurowana i uzbrojona formacja przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do jej głównych zadań należy pilnowanie przestrzegania prawa i ściganie przestępców, jak również zapewnienie ochrony i pomocy w sytuacjach kryzysowych zarówno wobec ludzi jak i mienia. Jeżeli jest to konieczne, policja nadzoruje na poziomie operacyjnym także wszelkie służby ratownicze. Policja składa się z następujących służb: • kryminalnej • prewencyjnej (w tym oddziałów prewencji i pododdziałów antyterrorystycznych) • wspomagającej • lotnictwa policji • śledczej • wodnej • Wyższej Szkoły Policji, ośrodków szkolenia i szkół policyjnych • do spraw z walką z przestępczością gospodarczą Zadania Policji • ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami godzącymi w te dobra; • ochrona bezpieczeństwa i porządku, zapewnienie spokoju w miejscach publicznych, w transporcie i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach; • wykrywanie i ściganie sprawców przestępstw i wykroczeń • działania profilaktyczne (prewencyjne) w celu ograniczenia popełniania przestępstw i wykroczeń a także wszelkim zachowaniom kryminogennym, współpraca w tym zakresie z innymi podmiotami; • kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych obowiązujących w miejscach publicznych, a także związanych z działalnością publiczną; • zarządzanie informacją kryminalną, prowadzenie baz danym Systemu Informacyjnego Schengen SIS, DNA; • współpraca z policjami innych państw, realizacja zadań wynikających z podpisanych umów międzynarodowych i odrębnych przepisów; • nadzór nad strażami gminnymi/miejskimi oraz nad innymi specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami Wykonując wymienione czynności policjanci mają prawo do: • • • • • • • • • • legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości (z uzasadnieniem); zatrzymywania osób na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw; zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które korzystając z przepustki nie powróciły w wyznaczonym terminie do Zakładu Karnego lub Aresztu Śledczego; zatrzymywania osób stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego i mienia; pobierania od osób wymazu ze śluzówki policzków celu identyfikacji osób o nieustalonej tożsamości oraz osób usiłujących ukryć swoją tożsamość, jeżeli ustalenie tożsamości w inny sposób nie jest możliwe, pobierania materiału biologicznego ze zwłok ludzkich o nieustalonej tożsamości; przeszukiwania osób i pomieszczeń na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw; dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary; obserwowania i rejestrowania obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w określonych przypadkach, także i dźwięku, kontrolowanie rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika pojazdu; żądania pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz jednostek gospodarczych prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej, oraz zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek gospodarczych i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa. Szef ABW – płk Dariusz Łuczak Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) – agencja zajmująca się wewnętrznym bezpieczeństwem państwa polskiego, m.in. kontrwywiadem i zwalczaniem terroryzmu na terenie kraju, ogólnej ochrony RP i jej porządku konstytucyjnego. Do zadań ABW należy: • • rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny, a w szczególności w suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego terytorium, a także obronność państwa rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw (oraz ściganie ich sprawców): – – – – – • • • szpiegostwa, terroryzmu, naruszenia tajemnicy państwowej i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa godzących w podstawy ekonomiczne państwa korupcji osób pełniących funkcje publiczne w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, w obrocie międzynarodowym realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań służby ochrony państwa oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych WŁADZA SĄDOWNICZA Częścią aparatu państwowego są sądy i trybunały. Rozstrzyganie sporów na podstawie ustawy należy do sądów, a rozstrzyganie sporów konstytucyjnych, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa, zostało powierzone niezawisłym trybunałom. Sądy • Sąd Najwyższy • sądy powszechne • sądy wojskowe • sądy administracyjne Sąd Najwyższy powołany jest do: • Sprawowania nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania - jest to tzw. nadzór judykacyjny (art. 183 ust. 1 Konstytucji). Do środków służących wykonywaniu takiego nadzoru służą: – rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych, – podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne • Rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a także ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego. • Opiniowania ustaw i innych aktów normatywnych. Sądy powszechne – sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. Wszystkich sędziów sądów powszechnych mianuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Instancyjność sądów Postępowanie sądowe oparte jest na instancyjności. Najniższą instancję stanowią sądy rejonowe. Od 2001 r. funkcjonują sądy grodzkie. Apelacje czyli odwołania można składac do sądów wyższej instancji – sądów okręgowych, a odwołania od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy okręgowe rozpatrują sądy apelacyjne. Sądownictwo wojskowe jest jednym z rodzajów sądownictwa szczególnego, czyli sądów wyłączonych z sądownictwa powszechnego ze względu na szczególne kategorie podmiotowe (sprawcy) lub przedmiotowe (określone sprawy. Sądownictwo wojskowe jest z reguły ograniczone do spraw karnych, przy czym zakres spraw podlegających rozpoznaniu sądów wojskowych od kilkudziesięciu lat stale się kurczy. Dziś właściwość sądów wojskowych w czasie pokoju jest z reguły ograniczona do przestępstw (ewentualnie także wykroczeń) popełnionych przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, ponadto podlegają one nadzorowi orzeczniczemu sądów najwyższych. Jak wykazują doświadczenia historii, zwłaszcza krajów komunistycznych, sądownictwo wojskowe bywało często wykorzystywane jako instrument prześladowań politycznych i ideologicznych . Sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe , a drugiej – sądy okręgu wojskowego. Sąd administracyjny to jeden z organów państwowych sprawujących wymiar sprawiedliwości w Polsce. Sądy administracyjne wykonują ten obowiązek poprzez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i sporów o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej. Sądami administracyjnymi są obecnie: wojewódzkie sądy administracyjne orzekające w pierwszej instancji i Naczelny Sąd Administracyjny. Regułą więc jest, że skarga kierowana jest do wojewódzkiego sądu administracyjnego, a dopiero jego orzeczenia kontrolowane są przez Naczelny Sąd Administracyjny. Sędziowie Sędziowie sądów w RP są niezawiśli i podlegają jedynie konstytucji i ustawom. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej stanowi: - Nieusuwalność – sędzia może być usunięty ze swojego stanowiska na podstawie orzeczenia sądu; - Immunitet sędziowski – sędzia nie może być pociągany do odpowiedzialności bez zezwolenia odpowiedniego sądu; - Niepołączalność – nie można łączyć stanowiska sędziego z mandatem posła lub senatora; - Apolityczność – sędzia nie może należeć do żadnej partii czy związku zawodowego. Krajowa Rada Sądownictwa Powstała w 1989 i jest organem stojącym na straży niezawisłości polskich sądów. W jej skład wchodzą trzy grupy członków na 4- letnia kadencję: - (z urzędu) Pierwszy prezes Sądu Najwyższego, minister sprawiedliwości, prezes NSA i osoba powołana przez prezydenta; - 15 członków środowiska sędziowskiego - 4 posłów i 2 senatorów wybranych spośród dwóch izb parlamentu. TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY Powstał w Polsce w 1985 roku. W skład wchodzi 15 sędziów wybieranych indywidualnie na 9-letnią kadencję. Prezesa i wiceprezesa powołuje prezydent. Zakres działania Trybunału określa Konstytucja. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy: • orzekanie w sprawach zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją (w tym wypadku z konstytucją 1997 roku) • orzekanie w sprawach zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie • orzekanie w sprawach zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami • rozpatrywanie skarg konstytucyjnych • rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa • orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych • rozstrzyganie o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Marszałka Sejmu i powierzanie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej • rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji). Skarga konstytucyjna Każdy, kto uważa że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne może wnieść skargę do TK. Jest to tzw. skarga konstytucyjna, która wymaga rozstrzygnięcia przez TK zgodności zaskarżanej ustawy w konstytucją. Z taką skargą można wystąpić po wyczerpaniu zwyczajnych środków odwoławczych. Skargę może sformułować jedynie adwokat lub radca prawny. Orzeczenia TK są ostateczne. TRYBUNAŁ STANU Trybunał Stanu w Polsce jest konstytucyjnym organem władzy sądowniczej, którego główne zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych organów i urzędników państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, jeśli czyn ten nie wyczerpuje znamion przestępstwa (inaczej: popełnienie deliktu konstytucyjnego) oraz za przestępstwa pospolite i skarbowe w przypadku Prezydenta RP. Naruszenie konstytucji lub ustawy przez zajmującego stanowisko państwowe nazywamy deliktem konstytucyjnym. Za delikty TS może orzec: - Utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na 10 lat; - Zakaz pełnienie funkcji kierowniczych w organach państwowych i społecznych - Utratę orderów i odznaczeń; Przewodniczącym TS jest pierwszy prezes Sądu Najwyższego. W skład wchodzi przewodniczący, 2 zastępców i 16 członków. Kadencja trwa tyle ile kadencja Sejmu. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa Kontrola państwowa to system organów powołanych do badania i oceny finansowej i gospodarczej działalności aparatu państwa. - NIK – Najwyższa Izba Kontroli - Rzecznik Praw Obywatelskich - Rzecznik Praw Dziecka - KRRiT – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - Prokuratura - Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych; NIK - Niezależna od egzekutywy; - Podlega Sejmowi - Prezesa powołuje na 6-letnią kadencję sejm na wniosek marszałka sejmu; - Podejmuje kontrolę na zlecenie sejmu i jego organów, na wniosek prezydenta, premiera i z własnej inicjatywy; - Kontroluje działalność miedzy organami administracji rządowej i Narodowego Banku, kontroluje zarządzanie samorządami lokalnymi; Rzecznik Praw Obywatelskich - Ustanowiony w 1987 r. - Powoływany na 5-letnia kadencję - Niezależny od organów państwowych; odpowiada jedynie przed sejmem; - Działa nie tylko w interesie obywateli ale również cudzoziemców; - Przyjmuje skargi na bezprawne lub niesprawiedliwe działanie administracji; - Obecnie RPO jest Prof. Irena Lipowicz w miejsce Janusza Kochanowskiego; Rzecznik Praw Dziecka - Zajmuje się ochroną praw dzieci np. prawem do życia i ochrony zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do nauki itd. - Zajmuje się kontrola przestrzegania ochrony dzieci przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, złym traktowaniem itd. - Obecnie RPD jest Marek Michalak KRRiT - Konstytucyjny organ państwa stojący na straży wolności słowa, prawa obywateli do informacji; - Składa się z 5 członków powoływanych na 6-letnią kadencję - Określa warunki prowadzenia działalności przez nadawców ( np. czas emisji reklam, czas dla producentów programów itd.) - Ochrona wartości społecznie akceptowalnych - Udzielanie koncesji na rozpowszechnianie programów telewizyjnych i radiowych; - Ustalanie wysokości opłat abonamentowych; - Obecnie na czele KRRiT stoi Jan Dworak (powołany przez p.o. Prezydenta RP 7 lipca 2010 roku) Prokuratura - Organ ochrony prawnej - Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności, ściganie przestępców i sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami; - W skład wchodzą na 6 –letnią kadencję: prokurator generalny i podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek sądowniczych. - Prokuratorem generalnym jest obecnie Andrzej Seremet.
