Etyka public relations – zapisy kodeksowe a
advertisement
Etyka public relations – zapisy kodeksowe a praktyka dziaïañ branĝy PR Monika Kaczmarek-¥liwiñska K odeksy etyki zawodowej są traktowane jako przesáanki profesjonalizacji danej branĪy. BranĪa public relations (PR), której narodziny w Polsce wiąĪą siĊ z okresem transformacji gospodarczo-politycznej po 1989 r., wypracowaáa podczas dekady swojej dziaáalnoĞci na rynku medialnym odpowiednie dokumenty i zapisy okreĞlające zasady etycznego postĊpowania w zawodzie. Ponadto, w ramach porozumienia w obrĊbie branĪy, powoáano instytucjĊ – RadĊ Etyki Public Relations (REPR). Gáówny cel Rady Etyki zostaá zogniskowany wokóá wskazywania dobrych i záych praktyk rynkowych, m.in. poprzez rozpatrywanie okreĞlonych przypadków oraz wydawanie orzeczeĔ i opinii. Funkcjonowanie instytucji REPR, czy teĪ kwestie etyki zawodowej i profesjonalizacji zawodu, nie naleĪą jednak do najbardziej istotnych bolączek branĪy. MoĪna nawet zaryzykowaü stwierdzenie, Īe Rada Etyki PR po kilku latach dziaáalnoĞci zaczyna, niestety, peániü w coraz wiĊkszym stopniu rolĊ fasadową. Obserwując dziaáania public relations na polskim rynku, a szczególnie te zachowania, które mają bezpoĞredni związek z etyką zawodową, powinno siĊ przeanalizowaü przede wszystkim ich wiarygodnoĞü oraz poszukaü odpowiedzi na nastĊpujące pytania: • Czy w obecnym ukáadzie branĪowym jest realna egzekucja zapisów kodeksów etyki PR? • • • Jakie są mechanizmy blokujące skuteczne funkcjonowanie REPR? Co ewentualnie trzeba zmieniü, aby usprawniü pracĊ REPR? Jakie warto podjąü dziaáania i procedury, aby zawód PR-owca (czĊsto postrzegany i oceniany z perspektywy skutecznoĞci realizowanych zadaĔ, w tym „skutecznoĞci za wszelką cenĊ”) nie wykluczaá wartoĞci etycznych? BranĪa public relations w Polsce Początki dziaáaĔ public relations w Polsce, jak juĪ zaznaczono, siĊgają momentu transformacji gospodarczo-ustrojowej po roku 1989. Powiązane to byáo z przejĞciem od gospodarki centralnie planowanej do systemu gospodarki rynkowej, a proces ten objąá równieĪ przestrzeĔ mediów, uwalniając je zarazem od cenzury. W nowej sytuacji rynkowej swobodnie mogáy wiĊc zaistnieü dziaáania public relations. Pierwszą polską ÞrmĊ Ğwiadczącą usáugi public relations (FIRST PR) zaáoĪyá w 1990 r. Piotr Czarnowski. W tym samym takĪe roku zarejestrowana zostaáa w Stanach Zjednoczonych Þrma Alcat Communications. Jej wáaĞcicielka, Alma Kadragic, pracowaáa w Polsce jako konsultantka PR zachodnich korporacji, które wchodziáy na transformujący siĊ krajo- 30 wy rynek1. Przytoczone tu okolicznoĞci i Þrmy przybliĪają sytuacjĊ, w jakiej przyszáo ksztaátowaü siĊ polskiemu PR w obliczu braku kadr, zaplecza agencyjnego oraz braku doĞwiadczeĔ i dobrych praktyk. Pilną koniecznoĞcią byáo wtedy nie tylko stworzenie organizacji branĪowej odpowiedzialnej za wáaĞciwe ksztaátowanie rynku i edukowanie osób rozpoczynających pracĊ w public relations, ale i wypracowanie etycznych standardów zawodu. W związku z tym powoáano, m.in. z inicjatywy A. Kadragic i P. Czarnowskiego, w styczniu 1994 r. Polskie Stowarzyszenie Public Relations (PSPR). Dwa lata póĨniej, w czerwcu 1996 r., podczas II Kongresu PSPR przyjĊto kodeks etyki zawodowej2. Cele tego Stowarzyszenia wytyczone w Statucie PSPR dotyczą: • zdeÞniowania i ugruntowania pojĊcia public relations oraz wykazania róĪnic miĊdzy public relations a reklamą; • stworzenia i wdraĪania kodeksu etyki zawodowej w dziedzinie public relations; • prowadzenia dziaáalnoĞci popularyzatorskiej i edukacyjnej odnoszącej siĊ do sfery public relations; • kreowania wáaĞciwego wizerunku Þrm oraz osób Þzycznych zaangaĪowanych w pracĊ public relations3. Realizacja tych celów, zgodnie ze Statutem, powinna wiĊc nastĊpowaü poprzez takie formy dziaáalnoĞci, jak prowadzenie i patronowanie programom edukacyjnym, seminariom, czy teĪ konferencjom i spotkaniom branĪowym. Czáonkami Stowarzyszenia mogą zostaü osoby Þzyczne zajmujące siĊ zawodowo PR, marketingiem, lobbingiem, nawiązywaniem kontak- 1 Monika Kaczmarek-ĝliwiĔska tów i budowaniem systemów przepáywu informacji. Drugą organizacją branĪową o krajowym zasiĊgu jest Związek Firm Public Relations (ZFPR). Powstaá on w styczniu 2000 r.4, a jego czáonkami zostaáy agencje PR. Związek Firm PR wyznaczyá cele w zakresie: • ochrony praw i interesów zrzeszonych w nim czáonków; • reprezentowania czáonków wobec organów paĔstwowych i instytucji; • umacniania pozycji zawodu specjalisty public relations oraz edukacji i rozpowszechniania wiedzy na temat PR5. Wedáug informacji przekazanych na stronie internetowej Związku, ZFPR obszar swojej szczególnej dziaáalnoĞci upatruje w budowaniu profesjonalnego dialogu miĊdzy branĪą PR i mediami. OsiągniĊcie wskazanych celów ZFPR powinno byü, podobnie jak w przypadku PSPR, realizowane przez organizowanie, wspieranie i patronowanie róĪnego typu inicjatywom branĪowym. ZFPR w kwietniu 2004 r. przyjąá Kodeks Dobrych Praktyk6, który jest zapisem standardów etyki zawodowej. Dokument ten jest zgodny z Kartą Sztokholmską ICCO7. Poza Polskim Stowarzyszeniem PR i Związkiem Firm PR funkcjonują równieĪ mniejsze podmioty, najczĊĞciej o wymiarze lokalnym, skupiające osoby lub agencje zajmujące siĊ public relations. Z obserwacji wynika, Īe lokalne stowarzyszenia nie tworzą wáasnych zapisów regulujących kwestie etyki zawodowej, lecz korzystają z dokumentów krajowych stowarzyszeĔ lub miĊdzynarodowych kodeksów. http://www.polskipr.pl/o-stowarzyszeniu/historia/ [dostĊp: 15.03.2014]. http://www.polskipr.pl/o-stowarzyszeniu/kodeks-etyki/ [dostĊp: 15.03.2014]. 3 http://www.polskipr.pl/o-stowarzyszeniu/statut/ [dostĊp: 15.03.2014]. 4 http://zfpr.pl/Þrma [dostĊp: 15.07.2014]. 5 TamĪe. 6 TamĪe. 7 TreĞü Karty Deklaracji Sztokholmskiej MiĊdzynarodowego Stowarzyszenia Konsultantów ds. Komunikacji ICCO (Karta Sztokholmska) [w:] J. OlĊdzki, Etyka w polskim public relations, Warszawa 2009, s. 183í184. 2 Etyka public relations – zapisy kodeksowe a praktyka dziaáaĔ branĪy PR Kolejnym podmiotem branĪowym, który naleĪy uwzglĊdniü w opisie historii polskiego PR, jest internetPR.pl. Powstaá on w maju 2002 r. jako serwis branĪowy inspirowany serwisem internetPRguide.com8. W 2006 r. serwis przeksztaácony zostaá w FundacjĊ internetPR.pl. Jego pozycjĊ na rynku PR scharakteryzowano nastĊpująco: „JesteĞmy spoáecznoĞcią zawodową, która dziaáa na rzecz edukacji, wymiany wiedzy i doĞwiadczeĔ, doskonalenia zawodowego polskich PR-owców, prestiĪu zawodu specjalisty PR, a takĪe stymulowania rozwoju polskiego rynku usáug PR. Chcemy promowaü dobry PR, dzieliü siĊ doĞwiadczeniami, a takĪe wspomagaü organizacje branĪowe w realizacji ich celów”9. NaleĪy tu zaznaczyü, Īe Fundacja internetPR.pl nie sformuáowaáa Īadnego dokumentu dotyczącego etyki zawodowej PR, który obowiązywaáby osoby skupione wokóá listy dyskusyjnej. Wizerunek branĪy public relations w Polsce uzupeánia Rada Etyki Public Relations (REPR), podmiot utworzony przez trzy omówione wczeĞniej organizacje. REPR zostaáa powoáana 21 lutego 2006 r., a jej cele PSPR, ZFPR i Fundacja internetPR.pl wiąĪą z: • promowaniem standardów etycznych w PR; • edukacją w dziedzinie etyki PR; • wydawaniem opinii dotyczących praktyk rynkowych, które mogáyby wpáynąü na funkcjonowanie i postrzeganie branĪy PR; • wydawaniem orzeczeĔ dotyczących konkretnych sytuacji rodzących podejrzenia o stosowanie praktyk niezgodnych ze standardami etyki profesjonalnej, o ile strony takiego sporu dobrowolnie poddadzą siĊ jurysdykcji Rady. 8 31 Rada Etyki Public Relations poza tym zadeklarowaáa, Īe dąĪy do jak najszerszej reprezentacji Ğrodowiska public relations i wyraĪa wolĊ wspóápracy z róĪnymi Ğrodowiskami mającymi zbieĪne cele 10. Etyka zawodowa public relations W opracowaniach związanych z tym zagadnieniem podkreĞla siĊ znaczącą rolĊ etyki zawodowej w procesie profesjonalizacji zawodu. Seweryn Dziamski, odnosząc siĊ do celowoĞci istnienia kodeksów etyki zawodowej, pisze: „Cechy, jakie powinny przysáugiwaü osobom uprawiającym dany zawód, stanowią wiĊc pewne wáasnoĞci samej praktyki, która stanowi o istocie danej czynnoĞci zawodowej i bez których ten rodzaj dziaáania nie byáby w ogóle moĪliwy. Innymi sáowy – o tym, w jakie cechy ma byü wyposaĪony przedstawiciel danego zawodu decydują zawsze wáasnoĞci samej praktyki zawodowej, a zwáaszcza jej cele i uksztaátowane przez tĊ praktykĊ wzory odpowiednich czynnoĞci. JeĞli wiĊc ktoĞ pragnie w tej praktyce peániü okreĞloną rolĊ, to powinien respektowaü nie tylko jej cele, ale takĪe powszechnie uznawane w niej wzory zachowaü”11. Znaczenie etyki w zawodzie PR-owca docenia równieĪ Jerzy OlĊdzki, przywoáując z kolei poglądy Edwarda Bernaysa, jednego ze wspóátwórców i osób ksztaátujących zawód specjalisty PR. Bernays napisaá wyraĨnie, Īe „w PR nie powinno byü waĪniejszych zagadnieĔ od etyki: etyki dziaáalnoĞci oraz etyki osób tĊ dziaáalnoĞü uprawiających”12. Zawód specjalisty ds. public relations naleĪy zatem zaliczyü do zawodów zaufania publicznego. Jednym z celów PR powinno byü dąĪenie do zmiany postaw i zachowaĔ http://www.internetpr.pl/o_internetprpl/historia/ [dostĊp: 17.03.2014]. http://www.internetpr.pl/o_internetprpl/internetprpl/ [dostĊp: 17.03.2014]. 10 http://www.radaetykipr.pl/ [dostĊp: 17.03.2014]; zob. teĪ M. PorĊba, Dziennikarz i doradca public relations. Aspekty etyczne i prawne zawodu, Warszawa 2012, s. 151í153. 11 S. Dziamski, Kultura i etyka Īycia spoáeczno-zawodowego, PoznaĔ 2005, s. 33. 12 J. OlĊdzki, Etyka w polskim…, dz. cyt., s. 24. 9 32 spoáecznoĞci, a drogą ku temu í wspóápraca z mediami. Z tego wáaĞnie powodu Bernays wskazywaá na zobowiązania osób prowadzących dziaáania public relations wobec opinii publicznej13. Dlatego etyka zawodowa i kodeks etyki zawodowej staáy siĊ elementami wyznaczającymi przestrzeĔ wartoĞci w relacjach public relations. Na waĪną rolĊ etyki w dziaáaniach public relations wskazuje takĪe Krystyna Wojcik. PodkreĞla, Īe „znaczenie etyki w dziaáalnoĞci PR wciąĪ pozostaje (…) wyróĪnikiem tej dziaáalnoĞci wĞród systemów komunikowania spoáecznego”14. Ten tok myĞlenia uzupeánia wypowiedĨ Frasera P. Seitela: „ludzie pracujący w public relations muszą byü wierni etyce zawodowej o wysokim standardzie, gdzie prawda stanowi gáówne uwarunkowanie zasad ich postĊpowania”15. Znaczenie etyki zawodowej jest ponadto postrzegane w kontekĞcie profesjonalizmu i tak OlĊdzki o tym pisze: „Nagrodą za przestrzeganie reguá etyki zawodowej jest prestiĪ, szacunek i reputacja tej grupy w opinii spoáeczeĔstwa. UwaĪa siĊ takĪe, Īe bez etyki zawodowej wykonywanie kaĪdej pracy jest utrudnione, o wszystkim wówczas decyduje tylko ustawodawca i kontrola formalna o charakterze represji prawa. W ten sposób kategorie zawodowe są pozbawione waĪnej siáy spoáecznej, jaką jest wáasna korporacyjna opinia rozporządzająca swoimi sankcjami. I prawdziwe wówczas staje siĊ twierdzenie, Īe jakikolwiek zawód bez swojej etyki ulega atomizacji, jego przedstawicie- 13 Monika Kaczmarek-ĝliwiĔska le pozbawieni są impulsu do doskonalenia siĊ w wykonaniu zawodu i wykonaniu czynnoĞci zawodowych, a praca ma wyáącznie sens ekonomiczny”16. TakĪe Ewa Hope potwierdza pogląd, Īe kodeksy etyczne są „deklaracją etyczną, aksjologicznym ukáadem odniesienia, manifestacją postawy moralnej związanej z peánieniem jakiejĞ funkcji czy odgrywaniem roli w spoáeczeĔstwie, ale teĪ są pewnego rodzaju formą publicznego zobowiązania”17. Analiza branĪy public relations w Polsce ujawnia jej specyÞkĊ; profesja ta nie podlega bowiem certyÞkacji ani innej formie weryÞkacji zawodowej, a zawód jest otwarty. Liczne uczelnie, w zakresie róĪnych kierunków studiów, oferują specjalnoĞci i specjalizacje związane wprost z public relations albo teĪ jako element komunikowania siĊ lub czĊĞü nauki o mediach. Zaznaczyü przy tym naleĪy, Īe nie zostaá dotąd wypracowany ministerialny standard ksztaácenia dla specjalnoĞci i specjalizacji, a ich program jest efektem prac, moĪliwoĞci i oferty danej uczelni. Z tej przyczyny oferty są zróĪnicowane i przybierają odpowiedni ksztaát w zaleĪnoĞci od tego, do jakiego kierunku je przypisano. Polskie uczelnie oferują specjalnoĞci PR tak w zakresie ekonomii, dziennikarstwa i komunikacji spoáecznej, zarządzania, jak i politologii, socjologii oraz wychowania Þzycznego18. NaleĪy przypomnieü, Īe branĪa podejmowaáa równieĪ próby „certyÞkowania” programów uczelnianych. Na przykáad Polskie Stowarzyszenie PR dwukrotnie usiáowaáo stworzyü ramy Szerzej w: M. Kaczmarek-ĝliwiĔska, PrzestrzeĔ nowych mediów a etyka komunikowania. Problemy metodologiczne w badaniach kwestii wraĪliwych dotyczących zachowaĔ online [w:] Nowe media. Wyzwania i ograniczenia, red. T. Gackowski, Warszawa 2013, s. 91í92. 14 K. Wojcik, Public relations. Wiarygodny dialog z otoczeniem, Warszawa 2013, s. 112. 15 F.P. Seitel, Public relations w praktyce, Warszawa 2003, s. 85. 16 J. OlĊdzki, Etyka w polskim…, dz. cyt., s. 37. 17 E. Hope, Etyka w zawodzie specjalistów public relations, Warszawa 2013, s. 130. 18 M. Kaczmarek-ĝliwiĔska, JakoĞü ksztaácenia public relations w polskich uczelniach publicznych i niepublicznych [w:] Zarządzanie i komunikacja spoáeczna w edukacji. Kontekst, struktura, Ğrodowisko, red. K. CzerwiĔski, J. Mika, R. UĨdzicki, ToruĔ 2010, s. 123í132. Etyka public relations – zapisy kodeksowe a praktyka dziaáaĔ branĪy PR kwaliÞkacji zawodowych w postaci tzw. Karty Standardów Edukacyjnych PR19. Ramy kwaliÞkacji zawodowych miaáy byü opracowywane po konsultacjach Ğrodowiskowych (uczelnieíbranĪa) oraz respektowane przez uczelnie. Obecnie w Ğrodowisku PR nie funkcjonuje Īaden poziom weryÞkacji kompetencji zawodowych. ZauwaĪona tendencja nie naleĪy sama w sobie do niebezpiecznych skoro moĪe jednoczeĞnie skáaniaü do samodzielnego wyznaczania standardów zawodowych20. Niemniej tak szerokie otwarcie dostĊpu do zawodu skutkuje aktywnoĞcią podmiotów, które oferują usáugi public relations na nieodpowiednim poziomie kwaliÞkacji zawodowych oraz znajomoĞci zasad etyki profesji. Zjawisko naleĪy dostrzegaü i obserwowaü, choü skala wykroczeĔ przeciwko kodeksom etyki zawodowej PR jest niewielka. Te spostrzeĪenia wiąĪą siĊ wyáącznie z bezpoĞrednią obserwacją rynku. Nie wynikają one z analizy danych, poniewaĪ w Polsce badania dotyczące naruszeĔ etyki zawodowej w wymiarze rzeczywistych aktów nie byáy dotąd realizowane. Znaczny jest jednak ich oddĨwiĊk medialny, a wynika to m.in. z faktu, Īe media są jednym z podstawowych narzĊdzi PR. Z tego powodu naturalnym Ğrodowiskiem do przeprowadzenia analizy sytuacji kryzysowych branĪy staje siĊ wáaĞnie Ğwiat mediów. CzĊsto równieĪ nagáoĞnienie naruszeĔ etyki zawodowej bywa związane z tym, dla kogo lub na czyją rzecz (znana instytucja, przedsiĊbiorstwo, celebryta, polityk i in.) podejmowane są okreĞlone dziaáania. Problem z nieskrĊpowanym dostĊpem do zawodu zauwaĪany byá juĪ u jego zarania. Ewa Czerkawska przytacza w związku z tym re- 19 33 ßeksjĊ teoretyka public relations E. Bernaysa: „Wedáug deÞnicji Bernaysa public relations jest stosowaną nauką spoáeczną, która doradza klientom, jak informowaü, edukowaü i przekonywaü spoáeczeĔstwo, aby zaakceptowaáo ich produkty, usáugi lub pomysáy. UwaĪaá, Īe ta dziedzina wiedzy powinna mieü na wzglĊdzie dobro spoáeczne. Jak podaje »Financial Times«, przed Ğmiercią narzekaá, Īe jego »dziecko« zeszáo na záą drogĊ. í Dzisiejsze public relations jest okropne í skarĪyá siĊ. í Nawet idiota moĪe nazwaü siebie specjalistą w dziedzinie public relations”21. Rada Etyki Public Relations gwarantem dbaáoĞci o etykĊ zawodową PR Zastanawiając siĊ nad problemami związanymi z egzekucją zasad etyki zawodowej i dbaáoĞcią o jakoĞü prowadzonych dziaáaĔ, áatwo dostrzec, jak bardzo potrzebna jest analiza moĪliwoĞci i skutecznoĞci dziaáaĔ samej Rady Etyki Public Relations. Kluczowa w tej kwestii staje siĊ analiza zagadnienia wraz z odpowiedzią na pytania: • Na podstawie jakiego/ jakich dokumentów opiniuje i orzeka REPR? • Wobec kogo (osoby Þzyczne i Þrmy PR) moĪe wydawaü opinie i orzekaü REPR? • Czy REPR ma prawo, czy teĪ powinna, opiniowaü w sprawie instytucji ogáaszających przetargi na usáugi public relations? • Kto powinien pokrywaü koszty ewentualnych postĊpowaĔ sądowych bĊdących skutkiem dziaáaĔ REPR? • Jakie znaczenie dla rynku oraz zgáoszonych podmiotów mają opinie i orzeczenia REPR? TamĪe, s. 137í138; (iw), Karta Standardów Edukacyjnych PR: propozycja, nie przymus, a w zamian prestiĪ, 01.06.2011, http://www.proto.pl/informacje/info?itemId=96637 [dostĊp: 02.10. 2011]. 20 K. Fitzpatrick, C. Gauthier, Toward a professional responsibility theory of public relations ethics, “Journal of Mass Media Ethics” 2001, 16 (2&3), s. 193í212. http://www.communicationcache.com/uploads/1/0/8/8/10887248/ toward_a_professional_responsibility_theory_of_public_relations_ethics.pdf 21 E. Czerkawska, StaroĞwieckiej perswazji czar, „Gazeta Wyborcza” 1995, nr 67, s. 16. Monika Kaczmarek-ĝliwiĔska 34 Rada Etyki Public Relations swoją dziaáalnoĞü prowadzi na podstawie Regulaminu REPR, do którego ma prawo wprowadzaü zmiany i uzupeánienia (czĊĞü VIII Regulaminu). W czĊĞci I, Postanowienia ogólne, okreĞlone zostaáy formy decyzji wydawanych przez REPR. Mogą one przyjąü postaü opinii lub orzeczenia. Opinie wyraĪają „stanowisko Rady Etyki PR na temat okreĞlonej praktyki public relations, która ma istotny charakter dla funkcjonowania branĪy; opinia etyczna zostaje wydana ze wzglĊdu na doniosáoĞü danego problemu lub ze wzglĊdu na kontrowersje wokóá pewnych zachowaĔ stosowanych w branĪy PR; nie ma charakteru wiąĪącego orzeczenia, choü moĪe byü formuáowana na podstawie przykáadów kontrowersyjnych zachowaĔ”22. Orzeczenie natomiast to „wiąĪące stanowisko Rady Etyki PR w odniesieniu do przedstawionego sporu, pomiĊdzy co najmniej dwoma podmiotami; aby Rada mogáa wydaü orzeczenie wszystkie zainteresowane strony muszą wyraziü pisemnie zgodĊ na poddanie siĊ jurysdykcji Rady”23. Z przytoczonych fragmentów Regulaminu wynikają dwie istotne kwestie. Pierwsza z nich dotyczy grupy, w odniesieniu do której moĪe orzekaü lub opiniowaü REPR. Zawód specjalisty ds. PR jest w Polsce zawodem otwartym, który nie podlega certyÞkacji. Nie istnieje równieĪ obowiązek przynaleĪnoĞci do jakiegokolwiek stowarzyszenia zawodowego. Z tego powodu funkcjonujące na rynku stowarzyszenia branĪowe, choü mogáyby byü wyznacznikiem etyki zawodowej branĪy, ograniczone są jednak zasiĊgiem dziaáania do osób (PSPR) i agencji (ZFPR) przystĊpujących do nich dobrowolnie. W kwietniu 2014 r. liczba czáonków PSPR nie przekroczyáa stu osób, a liczba agencji zrzeszonych w ZFPR – 38 Þrm. Przytoczone tu 22 23 liczby public relations nie dają podstaw do formuáowania wniosków o jakiejkolwiek organizacyjnej reprezentacji Ğrodowisk branĪowych. Nie istnieje teĪ wykaz, czy chociaĪby liczba, osób wykonujących zawód specjalisty ds. public relations. Nie są równieĪ ewidencjonowane podmioty gospodarcze Ğwiadczące usáugi public relations. W praktyce usáugi public relations są prowadzone przez podmioty nie zawsze wskazujące PR jako dziaáalnoĞü priorytetową, np. przez agencje marketingowe, agencje doradztwa strategicznego, agencje interaktywne itp. I odwrotnie. Agencje PR, zawierające w nazwie lub w opisie dziaáalnoĞci wskazanie na usáugi public relations, nie zawsze uznają takie wykonawstwo za podstawową funkcjĊ w zakresie swoich czynnoĞci. NaleĪy poza tym uwzglĊdniü jeszcze rynek usáug oparty na freelancerach związanych z klientem umowami cywilno-prawnymi. Znaczną grupĊ osób w tym segmencie rynku tworzą takĪe PR-owcy zatrudnieni w dziaáach public relations swoich organizacji (przedsiĊbiorstwach, instytucjach itp.), w komunikacji spoáecznej, marketingu, biurach rzeczników i in. Stowarzyszenia branĪowe skupiają nikáą liczbĊ osób i podmiotów rynkowych zajmujących siĊ public relations. W praktyce, osoby lub Þrmy, na które záoĪono informacjĊ do REPR za naruszenie etyczne, mogą zgáosiü swój sprzeciw przeciwko poddaniu siĊ jurysdykcji Rady Etyki PR. JeĪeli jednak dojdzie do takiej sytuacji, to znaczy gdy wystąpi brak zgody jednej ze stron postĊpowania na wystąpienie przed Radą Etyki, to wówczas Rada moĪe jedynie wydaü opiniĊ na podstawie wiedzy i doĞwiadczenia o praktykach rynkowych. Oznacza to, Īe strona (osoba, organizacja), wobec której zostaáy zgáoszone zastrzeĪenia lub wątpliwoĞci, dla rynku pozostanie anonimowa. To znaczy nie poniesie Regulamin REPR, http://www.radaetykipr.pl/dokumenty.php [dostĊp: 17.03. 2014]. TamĪe. Etyka public relations – zapisy kodeksowe a praktyka dziaáaĔ branĪy PR Īadnej odpowiedzialnoĞci z tytuáu naruszenia kodeksu etyki zawodowej. W dokumentach odnoszących siĊ do etyki zawodowej PSPR i ZFPR oraz w deklaracjach zgáoszeniowych do stowarzyszeĔ brak jest ponadto zapisów informujących czáonków, Īe í poza kodeksami poszczególnych stowarzyszeĔ í obowiązywaü ich bĊdzie jurysdykcja REPR. Kolejny problem dotyczy regulacji, na podstawie których REPR opiniuje lub orzeka. Jak wspomniano, czáonków Polskiego Stowarzyszenia Public Relations w ramach czáonkostwa obowiązuje Kodeks etyki PSPR. Natomiast agencje PR stowarzyszone w Związku Firm Public Relations zobligowane są do respektowania zapisów Karty Dobrych Praktyk. Fundacja internetPR.pl z racji tego, Īe nie stowarzysza czáonków branĪy public relations, nie posiada wiĊc Īadnego dokumentu dotyczącego etyki zawodowej PR. Regulamin Rady Etyki Public Relations nie okreĞla dokumentów, w oparciu o które nastĊpuje wydanie opinii lub orzeczenia. Praktyka pokazuje, Īe opinie i orzeczenia, jeĪeli odnoszą siĊ do zapisów kodeksowych, zamiennie bazują na kodeksie etyki PSPR, Karty Dobrych Praktyk ZFPR lub na zapisach kodeksów miĊdzynarodowych, choüby przez odwoáania do Karty Sztokholmskiej. Stwarza to czasami maáo klarowne sytuacje. Na przykáad wówczas, gdy wobec osób, czáonków PSPR, niezobligowanych do respektowania Karty Dobrych Praktyk ZFPR, moĪe byü wydane orzeczenie, w którym wystąpi odwoáanie do wspomnianej Karty Dobrych Praktyk. I odwrotnie – w stosunku do osób zrzeszonych w ZFPR z kolei zaistnieü moĪe opiniowanie na podstawie Kodeksu etyki PSPR. Brak jednoznacznego oznaczenia zapisów etyki zawodowej, bĊdących podstawą dziaáania REPR, powoduje wiele niejasnoĞci i budzi wątpliwoĞci odnoszące siĊ do zasadnoĞci opinii i orzeczeĔ Rady. Stąd teĪ, co widoczne jest w opiniach i orzeczeniach REPR, praktyką staáo siĊ odwoáywanie do zapisów kodeksów miĊ- 35 dzynarodowych, do których nie ma natomiast odniesieĔ (poza Kartą Sztokholmską w Karcie Dobrych Praktyk) w statutach stowarzyszeĔ branĪowych. Trzecia kwestia wynika z dalszych wątpliwoĞci, takich jak na przykáad: wobec kogo REPR moĪe podejmowaü opiniowanie lub wydanie orzeczenia? Czy w gestii zainteresowania REPR znajdują siĊ jedynie osoby i podmioty branĪy public relations? Czy jurysdykcji REPR podlegają takĪe podmioty niezwiązane z branĪą? PowyĪsze zastrzeĪenia wydawaü siĊ mogą bezzasadne. Jednak praktyka dowiodáa, Īe Rada Etyki Public Relations wydawaáa opinie odnoĞnie podmiotów niezrzeszonych w PSPR czy ZFPR, jak równieĪ i tych, których podstawową dziaáalnoĞcią nie byáy usáugi public relations. Dotyczyáo to m. in. podmiotów ogáaszających przetargi na usáugi public relations (samorządy, instytucje naukowe). Rada Etyki PR dlatego wydawaáa opinie w takich sytuacjach, gdyĪ zgáoszone sprawy odnosiáy siĊ do praktyk rynkowych i mogáy stanowiü istotne wskazania dla branĪy. Podmioty, o których postĊpowaniu informowano REPR, zawieraáy w ogáaszanych przetargach adnotacje naruszające zapisy kodeksów etyki zawodowej PR. Oznacza to, Īe naruszenie etyki zawodowej nastąpiü juĪ mogáo na etapie záoĪenia oferty przez osobĊ/ ÞrmĊ zainteresowaną udziaáem w przetargu, poniewaĪ po wybraniu oferty nie wolno zmieniaü zapisów SIWZ (specyÞkacja istotnych warunków zamówienia). Z opisaną sytuacją, i jej podobnymi, są związane dwa problemy. Mianowicie, dla podmiotów realizujących dziaáania PR waĪne z jednej strony pozostaje stanowisko Rady Etyki PR. Zakáadając, Īe Rada Etyki jest wyznacznikiem etyki zawodowej i cieszy siĊ w Ğrodowisku autorytetem, negatywna rekomendacja udziaáu w przetargu powinna „uchroniü” osoby/ Þrmy przed naruszaniem tejĪe etyki zawodowej. Z drugiej zaĞ strony, negatywna rekomendacja tylko wówczas okaĪe siĊ skuteczna, gdy bĊdzie zawieraáa elementy identyÞkujące ogáaszają- 36 cego przetarg. Oznacza to, Īe w dokumencie z opinią REPR winny znaleĨü siĊ dane strony, która ogáasza postĊpowanie przetargowe. Jednak z zapisu regulaminowego REPR deÞniującego opiniĊ nie wynika, Īe musi ona obejmowaü wskazane informacje. Mamy tu wiĊc do czynienia z niezgodnoĞcią procedur wewnĊtrznych REPR. MoĪe takĪe zdarzyü siĊ sytuacja, w której strona wymieniona w opinii (np. samorząd), jako ogáaszająca przetarg naruszający etykĊ zawodową public relations, uzna ten fakt za podwaĪający jej wiarygodnoĞü lub teĪ naruszający dobre imiĊ i godzący w wizerunek. Kolejne wątpliwoĞci, które ujawniają siĊ w związku z dziaáaniami REPR, wiąĪą siĊ z poszukiwaniem odpowiedzi na pytania: • W jaki sposób osoby lub Þrmy, wobec których wydano opiniĊ albo orzeczenie, mogą dochodziü swoich praw? • Jaki jest obecnie tryb odwoáawczy od opinii lub orzeczenia REPR? Warto teĪ podkreĞliü, Īe regulamin REPR w obecnym brzmieniu nie przewiduje trybu odwoáawczego. W związku z tym w przypadku, gdy strony sporu wyraĪą zgodĊ na rozpatrywanie sprawy przez RadĊ Etyki, wydane przez nią orzeczenie staje siĊ decyzją ostateczną i respektowaną wewnątrz branĪy. Stronie niezadowolonej z werdyktu pozostaje jedynie dochodzenie na drodze sądowej, co niepotrzebnie nagáaĞnia kwestiĊ braku rzetelnoĞci zawodowej. Stąd wynika, byü moĪe, tak niska aktywnoĞü REPR w zakresie wydawania orzeczeĔ. Z jednej stron zachodzi obawa i ryzyko procesu sądowego, z drugiej í upublicznienie i szeroki oddĨwiĊk w mediach. NagáoĞnienie problemu moĪe ponadto negatywnie wpáynąü na tĊ czĊĞü branĪy, która dziaáa zgodnie z zasadami etyki zawodowej. W przypadku zaĞ ewentualnego procesu sądowego Regulamin nie przewiduje procedur związanych z domniemanymi kosztami postĊpowania, obsáugą prawną i odszkodowaniami. Warto teĪ przypomnieü, Īe funkcja czáonka Rady Etyki PR jest traktowana non-proÞt. Ewentualne koszty Monika Kaczmarek-ĝliwiĔska procesów byáyby zatem kosztami osobistymi samych czáonków. Ma to zapewne wpáyw na „zachowawcze” postĊpowanie i ostroĪnoĞü w rozpatrywania spraw, w odniesieniu do których zachodzą powaĪne zastrzeĪenia natury etycznej, i tych pozostaáych, obarczonych ryzykiem procesu sądowego. Wspomniane zagadnienia mają powiązanie z problemem zauwaĪalnym juĪ w początkowej fazie zgáaszania sprawy do REPR, a mianowicie z weryÞkacją danych identyÞkacyjnych osoby lub podmiotu zgáaszającego zastrzeĪenia. Zgodnie z Regulaminem REPR (czĊĞü III) zgáoszenia nie mogą byü anonimowe. I to zaáoĪenie wydaje siĊ byü dobrą praktyką. W przeciwnym razie mogáoby dochodziü do zgáoszeĔ „pozornych”, wynikających z innych powodów niĪ wątpliwoĞci etyczne (np. z nieuczciwej konkurencji). Z drugiej zaĞ strony, wymóg identyÞkacji osoby zgáaszającej naruszenie ogranicza, byü moĪe, liczbĊ doniesieĔ do Rady. WeryÞkacja, mimo koniecznoĞci podania danych identyÞkacyjnych, w dobie komunikacji elektronicznej staje siĊ pozorna. W prosty sposób moĪna przecieĪ wygenerowaü osobĊ lub podmiot o Þkcyjnej toĪsamoĞci. Rada Etyki PR dokonuje wiĊc weryÞkacji przez sam fakt znajomoĞci zgáaszającego lub teĪ poprzez weryÞkacjĊ danych przekazanych w formie elektronicznej (np. kontrola adresu podanego jako miejsce zatrudnienia). Kierunki zmian Przedstawione obserwacje i analiza treĞci dokumentów Rady Etyki PR wskazują na pilną potrzebĊ aktualizacji wytycznych, na podstawie których wydawane byáyby opinie i orzeczenia Rady. Dostrzegana jest takĪe koniecznoĞü wzmocnienia branĪy, zarówno poprzez jej wewnĊtrzną spójnoĞü, jak i zewnĊtrzny wizerunek oraz wspólny gáos w waĪkich kwestiach. W zakresie zmian Regulaminu REPR naleĪy zwróciü uwagĊ na uszczegóáowienie i doprecyzowanie postĊpowania w przypadku wydawania opinii i orzeczeĔ, a wiĊc: Etyka public relations – zapisy kodeksowe a praktyka dziaáaĔ branĪy PR • okreĞlenie, która z decyzji (opinia, orzeczenie) moĪe zawieraü dane identyÞkujące zgáoszoną osobĊ lub podmiot; • stwierdzenie, czy REPR powinna w swych opiniach i orzeczeniach obejmowaü takĪe osoby lub podmioty spoza branĪy public relations; • opracowanie procedur postĊpowania w przypadku odmowy przyjĊcia sprawy pod obrady REPR (w chwili obecnej zapisy regulaminowe są sprzeczne z praktyką REPR); • opracowanie systemu identyÞkacji zgáoszeĔ, który wykluczaáby anonimowoĞü osoby lub podmiotu zgáaszającego, ale przede wszystkim uniemoĪliwiaáby blokowanie prac REPR, co moĪe mieü miejsce w chwili obecnej. Ponadto wypada zastanowiü siĊ nad strukturą Rady Etyki PR. Obecnie, zgodnie z porozumieniem zawartym przez inicjatorów powstania tego ciaáa24, Rada skáada siĊ z osób w liczbie od piĊciu do dziewiĊciu. To znaczy: do trzech osób powoáanych przez RadĊ Fundacji internetPR.pl, do trzech í przez Walne Zgromadzenie PSPR oraz do trzech í przez Walne Zgromadzenie ZFPR25. Nie jest natomiast okreĞlone, czy w skáad Rady powinny wchodziü wyáącznie osoby z doĞwiadczeniem i praktyką zawodową, czy równieĪ inne, np. zajmujące siĊ public relations jedynie teoretycznie. Warto byáoby tĊ kwestiĊ jednak doprecyzowaü. Omawiając sprawĊ powoáywania osób w skáad Rady, naleĪy jeszcze zwróciü uwagĊ na fakt, Īe w Regulaminie nie zostaáy okreĞlone terminy trwania kadencji í początku i koĔca í dla przedstawicieli trzech zasiadających w niej ciaá. W związku z tym, Īe terminy walnych zgromadzeĔ są róĪne dla poszczególnych pod- 24 37 miotów, róĪne pozostają i terminy powoáywania w skáad Rady nowych czáonków. O ile nie bywa to káopotliwe w sytuacji ponownego wyboru na drugą kadencjĊ, o tyle w przypadku powoáywania osoby niebĊdącej czáonkiem poprzedniej kadencji jej termin wejĞcia w skáad Rady nie jest okreĞlony. Powoduje to problemy organizacyjne zwáaszcza w sytuacji, gdy poszczególne sprawy są rozpatrywane w trakcie wymiany czáonków RE. W związku z róĪnymi terminami posiedzeĔ poszczególnych stowarzyszeĔ zmiana czáonków moĪe nastĊpowaü nawet przez kilka miesiĊcy. Powstaje teĪ dylemat czy czáonkowie zaangaĪowani w procedurĊ wyjaĞniającą powinni dokoĔczyü pracĊ, czy teĪ pozostawiü ją nowym czáonkom? Niestety, równieĪ i tej kwestii nie sprecyzowano w Regulaminie REPR. WaĪnym problemem jest wzmocnienie znaczenia opinii i orzeczeĔ REPR. Obecnie REPR po wydaniu opinii lub orzeczenia jest zobligowana, zgodnie z pkt. 2 czĊĞci VII Regulaminu, do podawania swoich decyzji do publicznej wiadomoĞci oraz zamieszczania ich na stronie internetowej REPR. Zazwyczaj oznacza to krótkie Īycie takiej informacji, a w wiĊkszoĞci przypadków równieĪ brak dalszego omówienia i reßeksji. Zaprzepaszczony zostaje w ten sposób cel edukacyjny wyznaczony przez REPR. Szerszy oddĨwiĊk wzbudzają jedynie opinie i orzeczenia z tzw. zdaniem odrĊbnym. Zdanie odrĊbne, zakáadające istnienie konßiktu, cieszy siĊ za to Īywym zainteresowaniem mediów i odbiorców. Rada Etyki PR oraz organizacje branĪowe (nie tylko inicjatorzy powoáania Rady) powinny wspóápracowaü na rzecz wzmocnienia branĪy, edukowania rynku, w tym i osób zajmujących siĊ dziaáaniami public relations. W toku analizy ofert konferencji branĪowych, seminariów Porozumienie zostaáo zawarte 21.02.2006 r. StronĊ PSPR reprezentowaá ówczesny prezes stowarzyszenia, Rafaá Czechowski, ZFPR – prezes zarządu, Rafaá Szymczak, a FundacjĊ internetPR.pl jej prezes í Marek Wróbel. 25 Punkt 4. porozumienia. 38 i róĪnych form spotkaĔ, proponowanych na rynku medialnym, nasuwa siĊ spostrzeĪenie, Īe tematyka z zakresu etyki zawodowej nie cieszy siĊ zbytnim zainteresowaniem. Jest to tym bardziej nienaturalne zachowanie w sytuacji, gdy etyka zostaáa wpisana w dziaáania PR i gdy wynika to takĪe z samej deÞnicji public relations. Wskazane problemy z zakresu etyki zawodu public relations wiąĪą siĊ z podjĊciem przez organizacje branĪowe (w tym REPR) trudu okreĞlania zadaĔ, granic i wartoĞci dziaáaĔ PR oraz zawodu PR-owca. Respektowanie zasad etyki zawodowej i ĞwiadomoĞü etyczna PR-owców nie jest pochodną funkcjonujących kodeksów etyki PR, ale siáy i moĪliwoĞci branĪy public relations. JeĪeli branĪa PR bĊdzie silna, czyli pojawi siĊ zrozumienie, Īe kodeks etyki nie jest przeszkodą, lecz drogą do profesjonalnych dziaáaĔ PR, to wpáyw spoáecznoĞci na dziaáania etyczne bĊdzie wiĊkszy. DziĞ wielu PR-owców, skoro nie są zrzeszeni, w ogóle nie wie, Īe branĪa posiada kodeks etyki zawodowej. A nawet bĊdąc zrzeszonymi, nie dostrzegają efektów pracy stowarzyszeĔ na rzecz edukacji w zakresie etyki zawodowej. Podobnie teĪ reaguje otoczenie branĪy PR. SiáĊ samej branĪy moĪna budowaü m.in. poprzez organizacje branĪowe. Trzeba zarazem í poza dotychczasową aktywnoĞcią, którą wykazują stowarzyszenia i związki branĪowe, realizując cele statutowe (konferencje, eventy, konkursy)26 í zadbaü o wiĊkszy odsetek osób stowarzyszonych. NaleĪy rozpoznaü potrzeby branĪy w tym zakresie i dopilnowaü ich wdraĪania oraz znaleĨü odpowiedzi na postawione tu dalej pytania. Jak i czym zachĊciü PR-owców do stowarzyszania siĊ? Czego potrzebują, aby przystąpiü do PSPR, ZFPR i innych stowarzy- 26 Monika Kaczmarek-ĝliwiĔska szeĔ lokalnych? Czy samym organizacjom na tym zaleĪy? W obecnej chwili branĪa PR jest sáaba. Biorąc pod uwagĊ reprezentacjĊ w postaci osób stowarzyszonych, moĪna siĊ wrĊcz zastanawiaü, czy branĪa w ogóle istnieje. JeĪeli przyjmie siĊ opis branĪy jako dziedzinĊ gospodarki, produkcji lub handlu, obejmującą produkty i usáugi naleĪące do tego samego rodzaju27, to trzeba znaleĨü odpowiedĨ na pytanie, jak deÞniowane są usáugi public relations w rozumieniu organizacji branĪowych. Brak takiej deÞnicji oznacza, Īe wszystko, przy odpowiedniej interpretacji, moĪe byü PR-em í i odwrotnie. NaleĪaáoby wróciü wiĊc do podstaw, czyli do teorii PR, oraz do, tak czĊsto nielubianej przez „praktyków”, naukowej metodologii PR. Warto stworzyü klimat, w którym nauka wskaĪe drogĊ praktyce. Wzmocnieniu branĪy pomóc moĪe edukacja. ObjaĞnianie zapisów kodeksów etycznych, interpretowanie ich w odniesieniu do zmieniającej siĊ przestrzeni mediów (zarówno mediów spoáecznoĞciowych, jak i instytucjonalnych)28 oraz komentowanie zdarzeĔ zachodzących w branĪy, i poza nią, wpáywają na zwiĊkszanie ĞwiadomoĞci, Īe PR moĪe byü skuteczny wáaĞnie dziĊki dziaáaniom etycznym. Dlatego etyka zawodowa musi byü postrzegana jako niezbĊdna wartoĞü zawodu, a nie zestaw obostrzeĔ utrudniających realizacjĊ zadaĔ. Wzmocnienie branĪy związane jest takĪe z weryÞkacją kompetencji zawodowych. MoĪe ona przyjmowaü róĪne formy, np. certyÞkacjĊ lub stworzenie samorządu zawodowego29. Obecnie w tej kwestii zauwaĪalny jest opór branĪy, wynikający prawdopodobnie z braku dyskusji nad formą, zakresem i wartoĞciami certyÞkacji. K. Stasiuk-Krajewska, Etyka public relations. Konteksty. Koncepcje. Kontrowersje, Wrocáaw 2011, s. 84. http://ebiznespolska.pl/tag/branza-deÞnicja/ [dostĊp: 17.03. 2014]. 28 M. Kaczmarek-ĝliwiĔska, Public relations w przestrzeni mediów spoáecznoĞciowych. Dziaáania organizacji i jej pracowników, Koszalin 2013, s. 63í75. 29 TejĪe, SkutecznoĞü i etyka public relations í rozwaĪania o praktyce i aksjologii, w druku. 27 Etyka public relations – zapisy kodeksowe a praktyka dziaáaĔ branĪy PR W wymiarze poza branĪą, tzn. w relacjach z otoczeniem zewnĊtrznym, istotne jest stanowcze i konsekwentne reagowanie w sytuacjach, gdy zawód PR-owca i dziaáania PR okreĞlane są niezgodnie z ich opisem. CzĊsto okreĞlenia profesji niezgodne z jej opisem wystĊpują w mediach, a ich wyrazicielami są dziennikarze lub przedstawiciele innych profesji (np. politycy czy artyĞci). Warto wówczas podkreĞlaü istotĊ tego zawodu oraz zasady jego wykonywania, jak i wskazywaü na zapisy kodeksów etyki. To powinno naleĪeü do rutynowych dziaáaĔ stowarzyszeĔ branĪowych. Znaczną siáĊ oddziaáywania miaáyby teĪ wspólne wystąpienia wáadz stowarzyszeĔ. NaleĪaáoby równieĪ podjąü wspóápracĊ miĊdzy organizacjami branĪowymi i podmiotami ogáaszającymi przetargi. Taka kooperacja mogáaby polegaü nie tylko na informowaniu o PR-owskim kodeksie etyki, ale i na pomocy w konstruowaniu zapisów nienaruszających kodeksy etyki zawodowej. Pozwoliáoby to na minimalizacjĊ opisanych zagroĪeĔ naruszenia kodeksów etyki zawodowej. Podsumowanie RozwaĪając kwestiĊ rozbieĪnoĞci miĊdzy deklaracjami dotyczącymi etyki zawodowej public relations a dziaáaniami obserwowanymi na rynku, trzeba wyraĨnie okreĞliü stanowisko wobec sáaboĞci branĪy PR w Polsce. Brak dziaáaĔ strategicznych, brak wspólnego dziaáania organizacji branĪowych oraz w zasadzie niewidoczny dyskurs o wartoĞciach etycznych w dziaáalnoĞci public relations mogą, 30 39 niestety, przyczyniü siĊ do dalszej deprecjacji zawodu. W 1996 r. Piotr Czarnowski twierdziá, Īe „Public relations nadal siĊ postrzega jako propagandĊ reklamową, faászowanie rzeczywistoĞci; czyli dokáadnie jako to, czym klasyczne public relations nie jest. Co wiĊcej í ogromna rzesza Þrm twierdzących, Īe zajmuje siĊ PR, zajmuje siĊ wáaĞnie reklamą i innymi formami promocji. Pomimo tak drastycznych sformuáowaĔ moĪna jednak przypuszczaü, Īe sytuacja kiedyĞ siĊ unormuje”30. Szkoda, Īe te sáowa, mimo upáywu prawie dwudziestu lat, brzmią wciąĪ aktualnie. Brak kontroli, a zarazem weryÞkacji branĪowej w zakresie podmiotów realizujących zadania okreĞlane przez nich samych jako public relations, jak i brak samoopisu branĪy powodują, Īe ramy zawodu PR rozmywają siĊ, stają siĊ nieostre, a przez to bardzo rozciągliwe i pojemne. Nim jednak zostaną wprowadzone jakiekolwiek zmiany w branĪy PR, warto dobrze zrozumieü maksymĊ Seneki: „Gdy czáowiek nie wie, do jakiego portu zmierza, Īaden wiatr nie jest pomyĞlny”. Dlatego naleĪy zastanowiü siĊ nad jasnym wytyczeniem celów, aby strategia i dziaáania, które zostaną podjĊte, okazaáy siĊ skuteczne. Zadbaü wiĊc wypada o wáaĞciwe przygotowanie do zarządzania sytuacjami kryzysowymi związanymi z wizerunkiem branĪy. Rozpocząü teĪ trzeba pracĊ nad dziaáaniami prewencyjnymi oraz rozwiązaniami, które powinny byü wykorzystywane podczas ewentualnych sytuacji mogących destabilizowaü dziaáania branĪy. G. Sieczkowski, Public relations w Polsce, „Rzeczpospolita” 1996, nr 789.
