Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego

Drohiczyński Przegląd Naukowy
Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego
Nr 8/2016
Kamila Jabłońska
Wydział Humanistyczny
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Globalizacja zagrożeniem
dla bezpieczeństwa kulturowego
Globalization as a threat to the cultural security
Słowa kluczowe:
bezpieczeństwo kulturowe, globalizacja, kultura, zagrożenia,
bezpieczeństwo
Key words:
cultural security, globalization, culture, threats, security
Streszczenie
Niniejszy artykuł podejmuje problematykę globalizacji jako zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego. Globalizacja jest procesem, którego
nie da się uniknąć. Dotyczy ona niemalże każdej sfery państwowej i społecznej. Mimo iż procesom globalizacyjnym wiele się zawdzięcza, to niestety niosą one ze sobą liczne zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego od
funkcjonowania uprzedzeń i nietolerancji, do zatracania wartości kulturowych takich jak np. język, zwyczaje.
Artykuł wyjaśnia pojęcie bezpieczeństwa kulturowego wychodząc
od pojęć „bezpieczeństwo” i „kultura”, wymienia główne zagrożenia dla
bezpieczeństwa kulturowego oraz podejmuje próbę wyjaśnienia wpływu
globalizacji na bezpieczeństwo kulturowe w wymiarze ogólnym.
Abstract
This article deals with globalization as a threat to the cultural security. Globalization is a process which can’t be avoided. It applies to almost all
spheres of the state and society. Although the processes of globalization
126
Kamila Jabłońska
owes much, unfortunately they bring with them a number of threats to the
security of the operation of cultural prejudice and intolerance, to lose cultural values such as language, customs.
The article explains the concept of cultural security, starting from the
concepts of „security” and „culture”, lists the main threats to the security of
the cultural and attempts to explain the impact of globalization on the security of the cultural dimension in general.
1. Bezpieczeństwo kulturowe – podstawowe definicje
Słowo „bezpieczeństwo” wywodzi się z języka łacińskiego, w którym sine cura (securitas) oznaczało „bez pieczy”1. Słowo to zachowało się
w niektórych językach nowożytnych, np. we francuskim (securité) i w angielskim (security)2.
Wśród wielu definicji bezpieczeństwa odnaleźć można te, które traktują je w sposób negatywny, czyli wąski, oraz pozytywny, szeroki. Według
tych pierwszych definicji, bezpieczeństwo jest stanem braku zagrożeń dla
przeżycia. Z kolei bezpieczeństwo w znaczeniu pozytywnym jest nie tylko
stanem wolności od zagrożeń, ale także procesem charakteryzującym się
możliwością trwania, przetrwania oraz rozwoju podmiotu3.
Na podstawie analizy różnych definicji bezpieczeństwa znajdujących
się w fachowej literaturze z zakresu nauk o bezpieczeństwie, socjologii, czy
stosunków międzynarodowych, można skonstatować, że zawierają one
pewne elementy wspólne, wskazujące na to, że bezpieczeństwo jest: stanem
braku zagrożeń, gwarancją trwania, przetrwania i rozwoju; kluczową potrzebą podmiotów; jego brak zazwyczaj wiąże się z odczuwaniem niepokoju, lęku i zagrożenia4.
Przykładową definicję bezpieczeństwa, zawierającą wyżej wymienione elementy, zaproponował Włodzimierz Fehler, uznając za bezpieczeństwo „stan pewności i spokoju wynikający z niskiego poziomu zagrożeń,
1
R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, W: Red.
D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku
XX wieku, Warszawa 1997, s. 3.
2
Bezpieczeństwo [hasło], W: Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego,
Warszawa 2008, s. 14.
3
J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 17.
4
Bezpieczeństwo [hasło], W: Słownik…, op. cit., s. 14.
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
127
posiadania pozytywnych perspektyw rozwojowych oraz skutecznych środków ochrony przed negatywnie wartościowanymi zjawiskami i procesami”5.
Pojęcie kultura pierwotnie oznaczało „uprawę”, „hodowlę”, bo właśnie takie znaczenie posiada łacińskie słowo cultura (od colere). Takie rozumienie kultury jako przeistaczanie pracą ludzką środowiska naturalnego
(przyrody) w stan bardziej pożądany, z pewnych względów ważny dla
człowieka, jest współcześnie stosowane głównie w rolnictwie i naukach
przyrodniczych (np. „kultura ryżu na Dalekim Wschodzie”, „kultura bakterii”)6. Natomiast jej szersze rozumienie, wykraczające poza te obszary,
utożsamia ją z kumulowaniem, konsolidowaniem, rozwijaniem oraz przekazywaniem kolejnym pokoleniom ogółu duchowego i materialnego dorobku
pewnej zbiorowości, przykładowo takiej jak grupa etniczna, naród7.
Wyróżnić można wiele rodzajów kultury, jednak najogólniej można
ją podzielić na: 1) kulturę duchową, czyli idee, religie, sztukę; 2) kulturę
materialną, obejmującą wszystko to, co jest wynikiem przekształcenia materii; 3) kulturę społeczną, w której zakresie znajdują się m.in. normy życia
społecznego8.
Wiedząc czym jest bezpieczeństwo oraz kultura, można przejść do
zdefiniowania bezpieczeństwa kulturowego.
W typologiach bezpieczeństwa znajdujących się w literaturze
przedmiotu, kategoria bezpieczeństwa kulturowego umiejscawiana jest, obok takich jego kategorii, jak bezpieczeństwo ekonomiczne, społeczne, militarne czy polityczne9.
Mimo że, termin „bezpieczeństwo kulturowe” jest relatywnie nowy,
to w niedługim czasie powstało wiele jego definicji, odnoszących się do sfery państwowej (wówczas mamy do czynienia z bezpieczeństwem kulturowym państwa) lub do sfery narodów czy grup społecznych tworzonych np.
przez osoby wyznające tę samą religię (tj. bezpieczeństwo kulturowe jednostek i wspólnot kulturowych)10.
Definiując bezpieczeństwo kulturowe, autorzy wskazują przeważnie
na sferę państwową/narodową oraz przedmiotowy wymiar bezpieczeństwa
5
W. Fehler, Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Warszawa 2012, s. 9.
6
A. Kłoskowska, Kultura, W: Red. P. Sztompka, M. Kucia, Socjologia: lektury, Kraków
2005, s. 288.
7
A. Włodkowska, Bezpieczeństwo kulturowe, W: Red. K. A. Wojtaszczyk, A. MaterskaSosnowska, Bezpieczeństwo państwa: wybrane problemy, Warszawa 2009, s. 143.
8
Ibidem, s. 144.
9
R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1999, s. 31.
10
A. Włodkowska, op. cit., s. 149.
128
Kamila Jabłońska
narodowego. Przykładowo, Grażyna Michałowska uważa, że „bezpieczeństwo kulturowe w wymiarze narodowym oznacza warunki, w których społeczeństwo może utrwalać i pielęgnować wartości decydujące o jego tożsamości, a jednocześnie swobodnie czerpać z doświadczeń i osiągnięć innych
narodów”11.
Również Waldemar Kitler definiuje tę kategorię bezpieczeństwa
z punktu widzenia sfery państwowej, twierdząc że bezpieczeństwem kulturowym jest proces zachodzący w zakresie bezpieczeństwa narodowego,
obejmujący różne środki i działania, których wykorzystanie i realizacja ma
na celu konsolidowanie i kultywowanie wartości, które znacząco wpływają
na tożsamość narodową oraz czerpanie z dokonań innych narodów, przy
równoległym zapobieganiu wzrostu znaczenia obcych wpływów, które
w znaczny sposób mogą osłabić integralność wewnętrzną12.
Jan Czaja przyjmuje, że bezpieczeństwem kulturowym jest
„[…] zdolność państwa do ochrony tożsamości kulturowej, dóbr kultury
dziedzictwa narodowego, w warunkach otwarcia na świat, umożliwiająca
rozwój kultury przez internalizację wartości niesprzecznych z własną tożsamością”13.
Z powyższych definicji wynika, iż bezpieczeństwem kulturowym
z punktu widzenia państwa są wszelkie działania podejmowane przez państwa, które mają na celu zachowanie ich integralności kulturowej, przy jednoczesnej minimalizacji wpływów kultur obcych, które mogłyby negatywnie oddziaływać na (lub nawet całkowicie zniszczyć) kulturę danego państwa.
Do drugiego sposobu rozumienia bezpieczeństwa kulturowego, dotyczącego uczestników pozapaństwowych, takich jak wyznawcy religii, narody, grupy etniczne, odwołuje się mniejsza liczebnie grupa autorów
o czym świadczy mniejsza liczba dostępnych w literaturze przedmiotu definicji. Zdaniem tych autorów, bezpieczeństwo kulturowe jest stanem umożliwiającym społeczeństwu danego państwa konsolidowanie i kultywowanie
wartości kluczowych dla zachowania tożsamości państwa, które zamieszkują, równolegle wzorując się na doświadczeniach innych narodów. Społecz11
G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych, W: Red. D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warszawa 1997, s. 132.
12
W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011, s. 53.
13
J. Czaja, Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego, W: Red. K. Jałoszyński,
B. Wiśniewski, T. Wojtuszek, Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, Bielsko Biała
2007, s. 169.
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
129
ność czuje się bezpiecznie pod względem kulturowym, jeżeli jest pewna, iż
przetrwa i może rozwijać swoją tożsamość np. narodową lub religijną i jest
chroniona przed obcymi, destrukcyjnymi wpływami14.
Można stwierdzić, że w dzisiejszych czasach adekwatniejsze staje
się postrzeganie bezpieczeństwa kulturowego przez pryzmat uczestników
pozapaństwowych, a więc pewnych społeczeństw wyróżnianych ze względu
na cechy dlań charakterystyczne (przykładowo język, religia), aniżeli postrzeganie bezpieczeństwa kulturowego jako działalności państwa. Wynikać
to może z rosnącej roli globalizacji, a więc zacierania się granica między
tym, co państwowe, a tym co światowe. Bezpieczeństwo kulturowe nie jest
więc zależne od państw, lecz od społeczeństw, ponieważ to poszczególni
ludzie (tworzący społeczeństwo) m.in. migrując, decydują o tym, czy będą
kultywować tradycje i zwyczaje narodowe, zachowają swoją tożsamość narodową, etniczną, kulturową, czy przeciwnie – zasymilują się w nowym
środowisku, a przez to zatracą swoją tożsamość kulturową.
Często w mediach i w życiu codziennym słyszymy o osobach, które
wstydzą się swojego pochodzenia, a tym samym swojej kultury, wówczas
za wszelką cenę dążą do stania się kimś innym. Uczą się języków obcych,
którymi posługują się w życiu, czytają zagraniczną literaturę, słuchają zagranicznej muzyki, nie obchodzą świąt, tak jak wymaga tego tradycja religijna, zastępując je innymi – spoza swojego kręgu religijnego. To wszystko
sprawia, że kwestia bezpieczeństwa kulturowego nie zależy od poszczególnych państw, lecz od ich obywateli.
Tak jak inne rodzaje bezpieczeństwa, tak i bezpieczeństwo kulturowe uwarunkowane jest pewnymi czynnikami. Wśród najważniejszych determinantów bezpieczeństwa kulturowego znajdują się: odczuwanie przez
podmioty konieczności troszczenia się o swoją tożsamość kulturową, na
którą składają się głównie język, zwyczaje, religia, dorobek kulturowy;
normatywne regulowanie przez państwo kwestii praw wszystkich obywateli, w tym także mniejszości kulturowych (religijnych, narodowych, etnicznych); polityka kulturowa państwa oraz dyplomacja kulturowa15; jednolitość
państwa lub jej brak pod względem struktury narodowościowej i etnicznej;
poziom wykształcenia społeczeństwa16; system polityczno-społeczny funkcjonujący w państwie; forma oraz zakres kontraktowych koneksji między-
14
A. Włodkowska, op. cit., s. 149.
R. Bednarski, Zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego RP, W: Red. P. Żarkowski,
S. Topolewski, Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 139-140.
16
A. Włodkowska, op. cit., s. 150-151.
15
130
Kamila Jabłońska
narodowych państwa, wpływających na płaszczyznę państwową i społeczną17.
Wymienione powyżej determinanty nie wyczerpują katalogu uwarunkowań bezpieczeństwa kulturowego, ponieważ w zakresie nauk o bezpieczeństwie (w tym również w zakresie bezpieczeństwa kulturowego) następuje nieprzerwany rozwój. Wymienienie pełnego katalogu uwarunkowań
bezpieczeństwa kulturowego utrudnia również fakt wieloaspektowości tej
kategorii18.
2. Zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego
Przez zagrożenie rozumie się pojawiający się przypadkowo bądź celowo incydent, wywierający niekorzystny wpływ na warunki socjalnobytowe ludności, na sprawność struktur państwowych i/lub kondycję środowiska naturalnego19. Innymi słowy, jest to sytuacja sprzyjająca pojawianiu się negatywnych, niekorzystnych czynników, które mogą zakłócić funkcjonowanie powszechnie uznanego porządku i implikować nieład20.
Wiarygodne rozpoznanie zagrożeń dla bezpieczeństwa kulturowego
możliwe jest tylko w przypadku konfrontowania stanu badań prowadzonych
w zakresie kultury ze stanowiskami ekspertów w tej dziedzinie, a także zestawieniu powyższych działań z opiniami instytucji zajmujących się bezpieczeństwem kulturowym21. Zarówno kultura, jak i bezpieczeństwo kulturowe
stanowią pojęcia niezwykle rozległe, szerokie. Dlatego powinny być nie tyle
chronione przed potencjalnymi i realnymi zagrożeniami, ale także rozwijane
i wzmacniane.
Współcześnie zapewnienie bezpieczeństwa kulturowego zakłócane
jest przez istnienie wielu negatywnych zjawisk, wśród których znajdują się:
regionalizm; procesy transformacji i modernizacji22; grabieże dóbr kultury;
migracje i zjawisko uchodźctwa; zróżnicowanie gospodarcze występujące
17
A. Włodkowska, op. cit., s. 152.
W.M. Hrynicki, Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego oraz jego zagrożenia
w Europie, Kultura bezpieczeństwa. Nauka – praktyka – refleksje 2014, nr 16, s. 200.
19
Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych, W. Lidwa, W. Krzeszowski, W Więcek, Warszawa 2010, s. 7.
20
J. Ziarko, J. Walas-Trębacz, Kryzys społeczny a kryzys organizacji – ujęcie teoretyczne,
W: Podstawy zarządzania kryzysowego. Część 1. Zarządzanie kryzysowe w administracji
publicznej, J. Ziarko, J. Walas-Trębacz, Kraków 2010, s. 21.
21
M. Jaroszyńska, Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa kulturowego, W: Red. Z. Trejnis,
Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego Polski, Warszawa 2013, s. 99.
22
J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008, s. 55-56.
18
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
131
w społeczeństwie; zagrożenia ekologiczne, takie jak emisja substancji szkodliwych i zmiany klimatu; wielokulturowość i związana z nią globalizacja23;
zmniejszanie w danym państwie funduszy przeznaczanych na kulturę; pogłębianie się kryzysu tożsamości narodowej; zmniejszenie się świadomości
kulturowej obywateli danych państw; umiędzynarodowianie zagrożeń społecznych; powielanie kultury innych państw, głównie krajów tzw. Zachodu24.
Z zagrożeń wymienionych powyżej, najpoważniejszym wydaje się
zjawisko globalizacji.
3. Globalizacja jako zagrożenie dla bezpieczeństwa kulturowego
Globalizacja jest procesem, którego genezy nie sposób określić jednoznacznie. Narodziny tego zjawiska wiązać można z powstawaniem organizacji międzynarodowych o charakterze ekonomicznym, politycznym
i kulturowym. Niektórzy autorzy upatrują początków procesów globalizacyjnych w tworzeniu się układu dwubiegunowego, a co za tym idzie – rozszerzenia stosunków międzynarodowych na skalę globalną25.
Przyjmuje się, że termin „globalizacja” został po raz pierwszy użyty
w roku 1953 w niemieckiej gazecie „Frankfurter Allgemeine Zeitung”26.
Można również spotkać twierdzenie, iż pojęcie globalizacji wprowadzone
zostało dopiero w połowie lat 80. XX wieku, przez socjologa pochodzenia
angielskiego – Rolanda Robertsona, który użył tego pojęcia w kontekście
zjawisk zachodzących w religii i kulturze we współczesnym mu świecie.
Robertson uważał, że globalizacja oznacza pomniejszanie się świata przy
równoczesnym zwiększaniu stopnia pojmowania go jako całości 27. Robertson miał całkowitą rację, ponieważ odległość przestała stanowić problem;
kontakty międzypaństwowe nie dotyczą już tylko i wyłącznie państw położnych od siebie w niedalekiej odległości; w każdej chwili możemy dowiedzieć się, co dzieje się na drugim końcu świata; mamy możliwość poznawania obcych kultur i czerpania z nich wzorców.
23
W.M. Hrynicki, op. cit., s. 200.
J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008, s. 59.
25
D.J. Mierzejewski, Bezpieczeństwo europejskie w warunkach przemian globalizacyjnych,
Toruń 2011, s. 23.
26
G. Cimek, W labiryncie pojęć – globalizacja jako kategoria teoretyczna, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej 2011, nr 4, s. 165.
27
Ibidem, s. 165.
24
132
Kamila Jabłońska
W związku z tym, że zakres przedmiotowy globalizacji nieprzerwanie się poszerza, jest ona procesem znajdującym się in statu nascendi28.
Czym jest owa globalizacja? Jest to „proces społeczny, w którym
wpływ ograniczeń geograficznych na społeczne i kulturowe zjawiska słabnie i w ramach którego ludzie zaczynają być coraz bardziej świadomi, że ten
słabnie”29. Ważną cechą globalizacji jest niemożność rozdzielenia różnych
jej obszarów, takich jak ekonomia czy kultura30.
W szerokim znaczeniu, globalizacja uznawana jest za proces polegający na wzroście powiązań i korelacji pomiędzy podmiotami działającymi
globalnie w różnych płaszczyznach31, np. politycznej, kulturowej, ekonomicznej, militarnej itd.32.
Na globalizację składają się trzy procesy, mianowicie: 1) rozwój
więzi międzypaństwowych, 2) postęp technologiczny, 3) reglamentacja
wpływu władzy państwowej na gospodarkę33.
Niejednokrotnie globalizacja uznawana jest za proces integrowania
się państw w wyniku poszerzania handlu, komunikacji i kontaktów, formujący światowy system, charakteryzujący się nieprzerwanymi interakcjami 34.
Globalizacja ma zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników.
Ci drudzy uważają, że stanowi ona poważne zagrożenie, implikujące powstawanie innych, pomniejszych, którymi mogą być światowe katastrofy
ekologiczne, wzrost stopy bezrobocia, nasilanie się rozbieżności między nędzą a dobrobytem, powstawanie przestępczości zorganizowanej oraz terroryzmu. Przeciwnicy globalizacji wiążą ją z wykluczeniem niektórych państw i regionów, zachwianiem stanu gospodarki państw słabo rozwiniętych,
gwałtownością obrotu kapitałów w światowym systemie finansowym oraz
wzrostem skali zjawiska korupcji35.
28
W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik. Społeczeństwa – kultura – polityka.
Z perspektywy nowej struktury ładu światowego, Warszawa 2009, s. 14.
29
W. Misiak, op. cit., s. 15
30
J. Czaja, Kulturowy wymiar bezpieczeństwa. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Kraków
2013, s. 133.
31
Globalizacja [hasło], W: Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2008, s. 44.
32
S. Koziej, Między piekłem a rajem: szare bezpieczeństwo na progu XX wieku, Toruń
2006, s. 25.
33
D.J. Mierzejewski, op. cit., s. 23-24.
34
P. Żarkowski, Miejsce bezpieczeństwa kulturowego we współczesnym świecie, W: Red.
P. Żarkowski, S. Topolewski, Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 104.
35
E. Charymska, Współczesne wyzwania dla bezpieczeństwa kulturowego, W: Red.
P. Żarkowski, S. Topolewski, Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 179.
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
133
Przechodząc do zjawiska globalizacji w zakresie kultury, należy
skonstatować, że sprzyjają jej pewne wydarzenia i zjawiska, takie jak: funkcjonowanie światowego systemu łączności satelitarnej; popularyzacja kosmopolityzmu; organizowanie ogólnoświatowych wydarzeń, np. sportowych, takich jak olimpiady; wzrost znaczenia turystyki światowej; istnienie
zagrożeń, z którymi państwa nie dają sobie rady w pojedynkę, np. terroryzm
międzynarodowy, choroby cywilizacyjne (m.in. AIDS); funkcjonowanie organizacji międzynarodowych o charakterze ekonomicznym, politycznym,
itd.36
Globalizacja kultury dotyczy, choć w różnym stopniu, praktycznie
każdego państwa. Przyjąć można, iż globalizacja w większym stopniu zagraża tym państwom, w których kontrola nad poziomem ich otwartości na
kulturę masową jest niewystarczająca37.
W wyniku globalizacji dochodzi do kopiowania różnych cech charakterystycznych dla zewnętrznego środowiska, co powoduje powstawanie
interakcji pomiędzy wcześniej odizolowanymi od siebie cywilizacjami, kulturami i społeczeństwami. Permanentne relacje zachodzące pomiędzy
wspomnianymi podmiotami mają istotny wpływ na kształtowanie bezpieczeństwa kulturowego38.
Jak już wspomniano wcześniej, globalizacja może powodować powstawanie nowych, choć niekiedy równie poważnych zagrożeń. W przypadku globalizacji w zakresie kultury zagrożeniami tymi mogą być: zmniejszanie się roli symboli narodowych w życiu społeczeństwa; coraz mniejsze
przywiązywanie wagi do zwyczajów i tradycji narodowych; przyjmowanie
do języka i upowszechnianie zwrotów zaczerpniętych z innych języków 39.
Poza tym proces globalizacji znacznie ułatwia szerzenie się narkomanii,
przemocy, kultury śmierci, przestępczości zorganizowanej, funkcjonowania
ruchów sekciarskich40. Może również powodować zmniejszenie się przyrostu naturalnego, powstawanie zagrożeń związanych z mieszaniem się kultur
(np. w wyniku napływu do danego państwa ludności z innego kręgu kulturowego, borykającej się z problemem asymilacji w nowym otoczeniu).
Istotnymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa kulturowego wynikającymi
36
W. Misiak, Globalizacja więcej niż podręcznik. Społeczeństwa – kultura – polityka.
Z perspektywy nowej struktury ładu światowego, Warszawa 2009, s. 14-15.
37
Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, red. R. Jakubczak,
J. Flis, Warszawa 2006, s. 404-405.
38
P. Żarkowski, Miejsce bezpieczeństwa kulturowego we współczesnym świecie, W: Red.
P. Żarkowski, S. Topolewski, Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 104.
39
J. Czaja, Kulturowe…, op. cit., s. 54.
40
Ibidem.
134
Kamila Jabłońska
z globalizacji są także ksenofobia, fundamentalizmy, rasizm oraz ogólny
brak akceptacji41.
Zdecydowanie najpoważniejszymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa
kulturowego wynikającymi z globalizacji są uniwersalizacja kultury oraz
kryzys tożsamości narodowej i kulturowej.
Uniwersalizacja kultury polega na zacieraniu się antagonizmów
między kulturami. Ze zjawiskiem uniwersalizacji kultury mamy do czynienia, gdy w państwach będących w różnych kręgach kulturowych napotykamy na pewne elementy kultury dla nich wspólne – np. ta sama muzyka
w stacjach radiowych, wszechobecne restauracje McDonald’s, czy napój
gazowany „Coca Cola”. Niekiedy w wyniku uniwersalizacji kultury może
dojść do tzw. szoku kulturowego, a więc psychicznej presji wyparcia norm
i wartości dotychczas wyznawanych i zastąpienia ich tendencyjnie pojmowaną nowoczesnością, która przejawiać się może w przyswajaniu przez
społeczeństwa napływowych tradycji, świąt oraz zwyczajów, jak Halloween
czy walentynki42. Ekspansja kultury następuje głównie z Zachodu (tzw. popkultura; kultura masowa). Zadaniem kultury masowej jest podporządkowanie społeczeństw całkowicie różnych kulturowo do wspólnego sposobu
myślenia, stylu życia i systemu wartości. Taka dominacja w państwie obcych dlań kultur oraz ich przejmowanie powoduje, iż dobra kultury charakterystyczne dla państwa przejmującego są odrzucane43. Spotkać można
również twierdzenie, iż owe rozszerzenie kontaktów kulturowych ze skali
osobowej, regionalnej czy lokalnej do skali globalnej, ogólnoświatowej,
a tym samym zanikanie granic nie stanowi problemu i jest zjawiskiem pozytywnym, które skutkuje np. nawiązywaniem nowych kontaktów pomiędzy
społeczeństwami reprezentującymi różne kultury44.
W przeciwieństwie do uniwersalizacji kultury, w zjawisku kryzysu
tożsamości narodowej i kulturowej nie da się odnaleźć żadnych cech pozytywnych. Jest on problemem, z którym we współczesnym świecie boryka
się wiele społeczeństw. Kryzys tożsamości narodowej i kulturowej wiąże
się z otwarciem granic, możliwością swobodnego przepływu ludności pomiędzy państwami, a co za tym idzie – z zatracaniem kultury państw, z których się pochodzi na rzecz kultury państw, do których się przybyło. Kryzys
41
Z. Trejnis, Nauki o bezpieczeństwie nową dyscypliną w dziedzinie nauk społecznych,
W: Red. B. Jagusiak, Studia bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2011, s. 20.
42
A. Włodkowska, op. cit., s. 153.
43
E. Zabłocki, Kategorie. Zagrożenia. System bezpieczeństwa narodowego, Warszawa
2013, s. 41.
44
Ibidem, s. 105-106.
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
135
tożsamości narodowej i kulturowej uwidacznia się głównie w ciągle rosnącej roli języka angielskiego, przez co języki lokalne i języki mniejszości
(np. narodowych) są wypierane45. Kryzys tożsamości istotnie wpływa na
słabnięcie więzi w ramach podstawowych grup społecznych (rodzina, klasa
społeczna)46.
Państwa i inne podmioty stosunków międzynarodowych podejmują
wiele działań w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa kulturowego poprzez
zwalczanie kryzysu tożsamości kulturowej i narodowej. Wartym uwagi
przedsięwzięciem w tym zakresie są programy stworzone na forum Unii Europejskiej i Rady Europy, których celem jest promocja europejskiego dorobku kulturowego, w tym kinematografii. Organizowanie festiwali muzycznych, ustawowe ustalanie procentowego udziału lokalnej bądź regionalnej muzyki nadawanej w rozgłośniach radiowych w znacznym stopniu
przyczynia się do spowalniania i minimalizowania wpływów kultury obcej
(np. amerykańskiej), która może mieć destrukcyjny wpływ na kulturę europejską47.
Życie w zglobalizowanym świecie jest życiem w świecie wielokulturowym. Owa wielokulturowość oznacza życie obok siebie ludzi o całkowicie rozbieżnych stylach życia i wyznawanych systemach wartości, ludziach
różniących się od siebie wyznawaną religią, językiem, którym się porozumiewają. Wielokulturowość wynika z kolei z coraz popularniejszych migracji, które również mogą stanowić zagrożenie, bowiem wszechobecna nietolerancja i rosnące problemy społeczne migrantów mogą powodować
wszczynanie konfliktów na tle etnicznym48. Zdarza się, iż imigranci nie potrafią odnaleźć się w państwie całkowicie różnym kulturowo od ich państwa
macierzystego. Problem ich asymilacji często skutkuje tworzeniem gett
i enklaw etnicznych. Szczególnie zauważalnym problemem w związku
z przebywaniem imigrantów w państwie odmiennym dla nich kulturowo,
jest ich niechęć dostosowania się do zasad i wartości (również prawa) państwa, w którym przebywają. To z kolei implikuje tworzenie się stereotypów
i uprzedzeń49.
45
A. Włodkowska, op. cit., s. 153.
Ibidem, s. 155.
47
A. Włodkowska, op. cit., s. 154.
48
D.J. Mierzejewski, op. cit., s. 26.
49
A. Włodkowska, op. cit., s. 155-156.
46
136
Kamila Jabłońska
Podsumowanie
Należy pamiętać, że mimo wielu cech pozytywnych, globalizacja
jest zjawiskiem negatywnym, mogącym znacznie zakłócić funkcjonowanie
współczesnych kultur a tym samym wpłynąć na jakość odczuwanego bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa kulturowego. To właśnie zjawisko globalizacji stanowi najpoważniejsze z zagrożeń dla bezpieczeństwa kulturowego, ponieważ wynikają z niej inne, pomniejsze (choć niekiedy równie
poważne) zagrożenia.
Mimo iż globalizacja wpływa pozytywnie na integrowanie i jednoczenie się społeczeństw z różnych kultur, przez co zanikają granice między
nimi, to w jej wyniku dochodzić może do wszczynania konfliktów na tle
różnic występujących pomiędzy tymi społeczeństwami. W wyniku globalizacji powstają nowe przestrzenie kulturowe, stanowiące syntezę różnorakich kultur. Zauważyć jednak można, że przykładowo Europa, borykająca
się współcześnie z problemem „wielkiej emigracji” z państw Afryki i Bliskiego Wschodu nie jest gotowa na zderzenie z całkowicie różną kulturą,
czego wyrazem są protesty obywateli europejskich. Uważam, że każdemu
należy się bezpieczne życie, jednak takie masowe i gwałtowne mieszanie się
kultur, będące m.in. wynikiem procesów globalizacyjnych, stanowi poważny problem dla całej społeczności międzynarodowej, głównie w zakresie jej
bezpieczeństwa kulturowego.
We współczesnym świecie nie sposób uniknąć globalizacji, ponieważ zagrożenia, z którymi państwa mają do czynienia, takie jak terroryzm
międzynarodowy czy zorganizowana przestępczość transnarodowa, wymagają utrzymywania powiązań międzypaństwowych w wymiarze ogólnoświatowym. Niestety, brak możliwości uniknięcia wpływów procesów globalizacyjnych znacznie utrudnia zapewnienie bezpieczeństwa kulturowego
przez poszczególne podmioty. W związku z tym konieczne jest permanentne rewidowanie zagrożeń oraz obserwacja wpływów globalizacji na kulturę.
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
137
Literatura
Książki
Czaja J.: Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008.
Czaja J.: Kulturowy wymiar bezpieczeństwa. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Kraków 2013.
Fehler W.: Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Warszawa 2012.
Kitler W.: Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011.
Koziej S.: Między piekłem a rajem: szare bezpieczeństwo na progu XX wieku, Toruń 2006.
Mierzejewski D.J.: Bezpieczeństwo europejskie w warunkach przemian globalizacyjnych, Toruń 2011.
Misiak W.: Globalizacja więcej niż podręcznik. Społeczeństwa – kultura
– polityka. Z perspektywy nowej struktury ładu światowego, Warszawa
2009.
Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2008.
Stańczyk J.: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996.
Zabłocki E., Kategorie. Zagrożenia. System bezpieczeństwa narodowego,
Warszawa 2013.
Zięba R.: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa
1999.
Prace zbiorowe
Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie. Red.
R. Jakubczak, J. Flis. Warszawa 2006.
Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych. W. Lidwa, W. Krzeszowski,
W Więcek. Warszawa 2010.
Artykuły w czasopiśmie
Cimek G.: W labiryncie pojęć – globalizacja jako kategoria teoretyczna. Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej 2011, nr 4, s. 159-178.
Hrynicki W.M.; Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego oraz jego
zagrożenia w Europie. Kultura bezpieczeństwa. Nauka – praktyka – refleksje 2014, nr 16, s. 190-204.
138
Kamila Jabłońska
Artykuły w pracy zbiorowej
Bednarski R.: Zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego RP. W: Red.
P. Żarkowski, S. Topolewski. Współczesne bezpieczeństwo kulturowe. Siedlce 2014, s. 135-154.
Charymska E., Współczesne wyzwania dla bezpieczeństwa kulturowego.
W: Red. P. Żarkowski, S. Topolewski. Współczesne bezpieczeństwo kulturowe. Siedlce 2014, s. 173-196.
Czaja J.: Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego. Red. K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtuszek. W: Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa. Bielsko-Biała 2007.
Jaroszyńska M.: Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa kulturowego. W: Red.
Z. Trejnis. Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego Polski. Warszawa
2013, s. 91-104.
Kłoskowska A.: Kultura. W: Red. P. Sztompka, M. Kucia. Socjologia: lektury. Kraków 2005, s. 288-298.
Michałowska G.: Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych. W: Red. D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba. Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku. Warszawa 1997,
s. 131-144.
Trejnis Z.: Nauki o bezpieczeństwie nową dyscypliną w dziedzinie nauk społecznych. W: Studia bezpieczeństwa narodowego. Red. B. Jagusiak. Warszawa 2011, s. 13-26.
Włodkowska A.: Bezpieczeństwo kulturowe. W: Red. K. A. Wojtaszczyk,
A. Materska-Sosnowska. Bezpieczeństwo państwa: wybrane problemy.
Warszawa 2009, s. 143-171.
Ziarko J., Walas-Trębacz J.. Kryzys społeczny a kryzys organizacji – ujęcie
teoretyczne. W: J. Ziarko, J. Walas-Trębacz. Podstawy zarządzania kryzysowego. Część 1. Zarządzanie kryzysowe w administracji publicznej. Kraków 2010, s. 13-67.
Zięba R.: Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych. W: Red. D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba. Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku. Warszawa 1997, s. 3-26.
Żarkowski P.: Miejsce bezpieczeństwa kulturowego we współczesnym świecie. W: Red. P. Żarkowski, S. Topolewski. Współczesne bezpieczeństwo kulturowe. Siedlce 2014, s. 99-116.
Globalizacja zagrożeniem dla bezpieczeństwa kulturowego
139
Mgr Kamila Jabłońska – absolwentka studiów licencjackich i magisterskich na kierunku bezpieczeństwo narodowe na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym w Siedlcach. Obecnie uczestniczka studiów doktoranckich w dziedzinie nauk społecznych w dyscyplinie nauki o bezpieczeństwie. Zainteresowania badawcze oscylują wokół bezpieczeństwa obszarów
morskich, bezpieczeństwa społecznego, w tym stereotypów i dyskryminacji,
bezpieczeństwa kulturowego, terroryzmu międzynarodowego oraz roli
i działalności organizacji międzynarodowych we współczesnym środowisku
międzynarodowym.