Wstęp - Wydawnictwo UMCS
advertisement
Wstęp Powiązania między kulturą a bezpieczeństwem wydają się trwałym elementem życia społecznego. W przeszłości miejsca sakralne gwarantowały bezpieczeństwo tym, którzy się tam schronili. Zdobywcy zaś, chcąc zniewolić podbite przez siebie terytorium i jego ludność, niszczyli materialne i niematerialne zasoby podbitej kultury lub przez przyjęcie kultury terytorium podbitego mogli nad nim sprawować kontrolę. Parafrazując słowa Daniela Patricka Moynihana, można byłoby powiedzieć, że to kultura, a nie polityka determinuje sukces i rozwój danej społeczności. Jednak to polityka wpływa na kulturę i ją chroni. Jak zaznaczają Jeffrey S. Lantis i Darryl Howlet [Kultura strategiczna, [w:] Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych, J. Baylis, J. Witrtz i inni, Kraków 2009], przy analizie roli kultury w bezpieczeństwie wyłaniają się trzy zasadnicze stanowiska. Kulturę należy, po pierwsze, traktować jako czynnik określający zachowania państwa. Wówczas przyczynami kulturowymi wypełnia się luki w rozumowaniu, powstałe po wyczerpaniu się argumentów wywiedzionych z teorii interesu narodowego i rozkładu sił. Kultura wpływa na zachowania państw, ale w sposób drugorzędny. Według drugiego stanowiska kulturę traktuje się jako model teoretyczny, wyjaśniający zachowania w sferze strategii. Trzecie stanowisko opiera się na założeniu, że pewne aspekty zachowań człowieka można zrozumieć tylko wówczas, gdy należy się do danej kultury. Na kulturę składają się, zgodnie z przekonaniami antropologów i socjologów, treści dyskursywne i niedyskursywne. Tym samym kultura jest ważnym, lecz faktycznie niewymiernym czynnikiem kształtującym politykę. Na związek między kulturą a bezpieczeństwem zwrócił uwagę pod koniec XX wieku Samuel P. Huntington [Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997], traktując kulturę jako zmienną wyjaśniającą, za pomocą której analizował ówczesne zmiany w środowisku międzynarodowym. W związku z tym uważał, że po zakończeniu zimnej wojny i upadku systemu dwubiegunowego 10 Wstęp nowego znaczenia nabiorą symbole związane z tożsamością kulturową, która będzie kształtowała wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu, zarówno w wymiarze globalnym, regionalnym, jak i lokalnym. Kultura zatem staje się czynnikiem wpływającym na poczucie bezpieczeństwa, które jest utożsamiane tradycyjnie jako stan bez zagrożeń. Współczesna dynamika przepływów osób, idei, wzorców zachowań, budzi obawy, których źródłem są zachowania innych podmiotów, ale również brak równowagi, asymetria przepływów kulturowych i osób. W efekcie niektóre kultury mogą czuć się szczególnie zagrożone, co wiąże się z wysoką wrażliwością i niską podatnością na obiektywnie zachodzące zmiany w środowisku międzynarodowym. Państwa również nie zawsze dysponują wystarczającym potencjałem pozytywnych działań lub nie posiadają wystarczających zdolności adaptacyjnych. Jest to konsekwencja poziomu ich rozwoju, funkcjonowania instytucji politycznych, świadomości mieszkańców. Kultura może stać się również czynnikiem antagonizującym społeczeństwa i państwa, czego skrajnym przejawem jest stosowanie przez państwa instrumentów przymusu. Są one używane wobec innych grup kulturowych, występujących na terytorium państwa lub wobec innych państw, a szczególnie ich kultury w materialnym i niematerialnym wymiarze. Zarazem jednak kultura sprzyja działaniom koncyliacyjnym, łagodzi napięcia, pomaga w rozwiązywaniu sporów, które powstają w różnych obszarach współżycia państw i społeczeństw. Nowa sytuacja, która zaistniała po zakończeniu zimnej wojny, doprowadziła do istotnej zmiany i przewartościowania w postrzeganiu bezpieczeństwa. Zaczęto podkreślać również jego niemilitarny charakter. Tym samym kultura stała się ważnym elementem bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, wkomponowując się w jego wielowymiarowy charakter. Istotną trudność sprawia udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy bezpieczeństwo kulturowe stało się samodzielną dyscypliną badawczą, czy też nadal pozostaje jednym z wymiarów bezpieczeństwa państwa? Bezpieczeństwo jako proces cechuje duża dynamika. Ewolucji podlega jego wymiar podmiotowy i przedmiotowy. Z tego też względu analiza bezpieczeństwa kulturowego jest prawdziwym wyzwaniem badawczym. Trudno w sposób jednoznaczny udzielić odpowiedzi na podstawowe pytania, takie jak: czym jest bezpieczeństwo kulturowe, kto jest podmiotem bezpieczeństwa, co jest przedmiotem, czyli co zalicza się do zagadnień bezpieczeństwa i jak można je zapewnić. Jak pokazuje analiza, podmiotem bezpieczeństwa kulturowego są zatem w tym samym stopniu: państwo, społeczeństwo i jednostka. Oczywiście każdy z tych podmiotów ma różne możliwości zagwarantowania sobie bezpieczeństwa. Również inna jest percepcja zagrożeń przez państwo czy podmioty niepaństwowe. Jest czasami wręcz sprzeczna, gdyż działania państwa mogą być postrzegane przez poszczególne grupy kulturowe jako zachowania opresyjne wobec ich kultury, a działania tych grup w celu zagwarantowania sobie bezpieczeństwa mogą być postrzegane jako zagrożenia dla państwa. Bezpieczeństwo kulturowe jest zatem konstruowane w świadomości społecznej. Trudno zatem w sposób abstrakcyjny i ogólny wskazać, co jest źródłem Wstęp 11 zagrożeń. Niewątpliwie można jednak wyróżnić komponenty bezpieczeństwa kulturowego, takie jak: zachowanie tożsamości kulturowej, języka, dorobku kulturowego, zwyczajów czy religii. Bezpieczeństwo kulturowe wiąże się też pośrednio z ochroną praw kulturalnych człowieka, z poszanowaniem praw mniejszości kulturowych. Również terroryzm, współcześnie traktowany jako jedno z poważniejszych zagrożeń bezpieczeństwa, może mieć także swoje korzenie kulturowe, religijne. Potwierdzeniem tego jest proces sekurytyzacji islamu w Europie w kategorii zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego. Definiowanie zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego coś jest postrzegane jako zagrożenie i przez kogo. Wiele zjawisk kulturowych, ze względu na ich trudny do zmierzenia, intuicyjny charakter trudno w jednoznaczny sposób poddać analizie, co stanowi istotne ograniczenie, przed jakim stoi badacz. Dlatego też kultura przez wiele lat była traktowana jako nieistotna w stosunkach międzynarodowych, zbyt ulotna, z jednej strony – nieprzystająca do brutalnej rzeczywistości, z drugiej – traktowana w sposób bardzo instrumentalny lub pozostawiona artystom i profesjonalistom związanym ze sztuką, co w wielu przypadkach ma nadal miejsce. Należy jednak bezwzględnie uznać, że kultura w takim samym stopniu jak inne obszary życia staje się przedmiotem polityki i tak samo podlega procesowi internacjonalizacji. Obiektywne zjawiska, takie jak procesy globalizacji i migracji międzynarodowych, tworzą współcześnie nową sytuację. Przemieszanie się osób, idei, przedmiotów, tworzenie globalnych sieci stanowi wyzwanie, wobec którego państwa muszą na nowo definiować swoje cele bezpieczeństwa. Ponadto petryfikowane przez wiele lat tożsamości kulturowe obecnie odradzają się na nowo, nabierając nowego znaczenia, co szczególnie się uwidacznia w procesie integracji europejskiej. Pomimo ulotnej materii, zjawiska i procesy związane z kulturą oraz ze sposobem, w jaki kształtują relacje między państwami oraz wpływają na bezpieczeństwo, wymagają bliższego przyjrzenia się im i próby analizy. Celem książki jest analiza dynamiki bezpieczeństwa w odniesieniu do niewojskowego wymiaru bezpieczeństwa w Europie, która jest traktowana szerzej niż tylko obszar Unii Europejskiej, chociaż państwa UE są ważnym przedmiotem analizy ze względu na aktywność normatywną i praktykę działań politycznych, zarówno podmiotów państwowych, jak i niepaństwowych. W ujęciu normatywnym analiza bezpieczeństwa kulturowego jest porządkowana przez zastosowanie kryterium przestrzennego, poczynając od poziomu globalnego, poprzez analizę dokumentów prawnomiędzynarodowych, wypracowanych i przyjętych w ramach UNESCO, oraz regulacji Rady Europy i Unii Europejskiej. Przyjęte zasady, normy i reguły są implementowane na poziomie organizacji międzynarodowych i na poziomie państw, chociaż praktyka działań w przypadku państw jest bardzo zróżnicowana. Ważną rolę przy realizacji działań odgrywają organizacje pozarządowe, które są rzecznikiem interesów grup kulturowych. Istotne było wyodrębnienie zagrożeń 12 Wstęp bezpieczeństwa kulturowego, ich źródeł, względności i specyfiki. Analiza została przeprowadzona w odniesieniu do zagrożeń oraz działań na poziomie państw oraz środowiska międzynarodowego. Celem było wykazanie, że zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego mają charakter dynamiczny, zmieniają się w czasie i w kontekście. Występują na poziomie środowiska międzynarodowego i na poziomie państwa, chociaż ich granice mają charakter transwersalny. Są swego rodzaju kontinuum bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, gdzie koncepcje i rozwiązania instytucjonalne dotyczące wyzwań i zagrożeń wewnętrznych są angażowane w wymiarze zewnętrznym i odwrotnie. Ponadto istotne było zwrócenie uwagi na szeroki zakres podmiotowy bezpieczeństwa kulturowego. Podmiotami są nie tylko państwa, ale również grupy społeczne czy jednostki. Pojawia się tu także problem nieprzystawalności bezpieczeństwa tych podmiotów. Bezpieczeństwo kulturowe państwa nie zawsze pokrywa się z bezpieczeństwem kulturowym jego obywateli albo nie wszystkich jego obywateli. Celem było również wskazanie, że specyfika i istota bezpieczeństwa kulturowego polegają na subiektywnym przekonaniu o występowaniu lub niewystępowaniu zagrożeń, co nie jest jednoznaczne z obiektywnym istnieniem. Wreszcie istotną częścią książki jest analiza działań celem ustalenia, jak w praktyce jest zapewniane bezpieczeństwo i przez kogo. Polityka bezpieczeństwa kulturowego, analizowana na różnych poziomach, pozwoliła faktycznie pokazać, jaki poziom zagrożeń podmioty bezpieczeństwa tolerują i kiedy decydują się podejmować działania oraz w jakim zakresie. W książce postawiono i poddano weryfikacji następujące hipotezy. Po pierwsze, bezpieczeństwo kulturowe jest częścią bezpieczeństwa ogólnego państw, ale niekoniecznie wszystkich jego mieszkańców. Po drugie, brak zagrożeń dla państwa nie oznacza, że takich zagrożeń nie odczuwają jego mieszkańcy. Po trzecie, osią bezpieczeństwa kulturowego i wartością chronioną jest tożsamość. Możliwość uzewnętrzniania swojej tożsamości, gwarancja wolności form wyrazu kulturowego przez tradycje, język, religię, uwolnienie od ograniczeń, jednocześnie zachowanie swojej specyfiki w zmiennych warunkach będą wpływały na percepcję bezpieczeństwa kulturowego. Po czwarte, zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego są konsekwencją negatywnych zmian w środowisku kulturowym państw, powstających na poziomie środowiska międzynarodowego i na poziomie państwa, i definiowanych w procesie sekurytyzacji. Po piąte, kultura jest zmienną niezależną i zależną, a bezpieczeństwo zmienną zależną. Percepcja bezpieczeństwa zmienia się w czasie, w zależności od kontekstu i od podmiotu oceniającego. Kultura może wpływać na postrzeganie i definiowanie zagrożeń. Analiza bezpieczeństwa kulturowego wymaga podejścia multidyscyplinarnego, co jest istotnym wyzwaniem przy realizacji tego tematu. Podstawą teoretyczną jest wykorzystanie teorii konstruktywistycznej stosunków międzynarodowych, a przede wszystkim odwołanie się do osiągnięć szkoły kopenhaskiej, teorii krytycznej stosunków międzynarodowych i międzynarodowej socjologii politycznej, uczy- Wstęp 13 niono to dość wyczerpująco w rozdziale pierwszym. Zaproponowane tam kategorie badawcze, takie jak sekurytyzacja i emancypacja, zastosowano przy identyfikacji zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego w rozdziale drugim. Ponadto w rozdziale czwartym przy omawianiu strategii działań państw zastosowano kategorię desekurytyzacji. Pomocna była również koncepcja szkoły kopenhaskiej regionalnego kompleksu bezpieczeństwa. Europa, szczególnie UE, jest traktowana jako kompleks bezpieczeństwa kulturowego, w którym zasadnicze procesy sekurytyzacji i desekurytyzacji są tak powiązane, że bezpieczeństwo jednych podmiotów nie może być efektywnie realizowane bez uwzględnienia bezpieczeństwa innych podmiotów bezpieczeństwa. W rozdziałach trzecim i czwartym – przy analizie działań na poziomie środowiska międzynarodowego – i w rozdziale piątym wykorzystano teorię instytucji międzynarodowych. Omawiając proces globalizacji, którego skutki mogą być źródłem zagrożeń, odwołano się do teorii postmodernistycznej, wskazującej na coraz silniejsze dążenia do podkreślania tożsamości kulturowej, etnicznej czy religijnej, będące podstawą samookreślania się podmiotów bezpieczeństwa. Tożsamość określa ich istnienie i jest gwarantem dalszej egzystencji. Stwarza poczucie bezpieczeństwa. Zatem bezpieczeństwo kulturowe jest utożsamiane z brakiem zagrożeń dla tożsamości faktycznych i potencjalnych. Postmodernizm stawia na różnorodność i pluralizm, które są ważnym komponentem bezpieczeństwa. Społeczeństwo postmodernistyczne jest otwarte i tolerancyjne. W duchu postmodernizmu leży podkreślanie konieczności artykulacji i negocjacji różnicy, co jest również powiązane z podejściem do wielokulturowości. Badając zagrożenia kulturowe i podejmowane działania, zastosowano metody – czynnikową oraz analizy zawartości dokumentów. Dokonano zatem przeglądu konwencji i deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy, Unii Europejskiej, na poziomie zaś wewnętrznym – ustaw i zapisów konstytucyjnych powiązanych z bezpieczeństwem kulturowym. Przeanalizowano strategie polityczne ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Umożliwiło to ukazanie znaczenia regulacji z punktu widzenia bezpieczeństwa kulturowego, tym samym wskazano, że bezpieczeństwo kulturowe jest nie tylko przedmiotem akademickich dociekań, ale również obszarem debaty politycznej. Wykorzystano także dane statystyczne, które poddano analizie, aby zweryfikować postawione cele badawcze. Zastosowano podejście dedukcyjne, teoretyczno-empiryczne, od ogólnych rozważań teoretyczno-pojęciowych do analizy konkretnym przypadków zagrożeń i działań. Książka składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym – Bezpieczeństwo kulturowe w stosunkach międzynarodowych zwrócono uwagę na miejsce kultury w horyzontalnym i wertykalnym wymiarze bezpieczeństwa. Pokazano dynamikę procesu bezpieczeństwa i jego zakres niemilitarny. Sporo miejsca poświęcono kategoriom sekurytyzacji i emancypacji, szczególnie przydatnym przy analizie bezpieczeństwa kulturowego, niewolnym jednak od pewnych niedostatków. Przeprowadzona analiza miała umożliwić próbę odpowiedzi na takie pytania, jak: Czym jest bezpieczeń- 14 Wstęp stwo kulturowe?; Czyje bezpieczeństwo nas interesuje?; Co jest jego przedmiotem? Podkreślono również, że bezpieczeństwo kulturowe jest przedmiotem nie tylko dociekań akademickich, ale również obszarem debaty w strukturach politycznych, zarówno na poziomie globalnym, regionalnym, jak i państwowym. Jest to wyraz politycznej akceptacji kulturowego wymiaru bezpieczeństwa. Zaproponowano również definicję bezpieczeństwa kulturowego, zgodnie z którą „bezpieczeństwa kulturowego nie można utożsamiać jedynie z brakiem zagrożeń. Bezpieczeństwo kulturowe wymaga podejmowania działań w celu zapewnienia i stworzenia warunków, w jakich kultura będzie mogła się rozwijać i wzrastać. Kultura musi posiadać, z jednej strony, zdolność ochrony, z drugiej zaś musi umiejętnie adaptować się do zmian, nie tracąc przy tym swojej specyfiki, unikatowości. W tym rozumieniu ważne jest utrzymanie stabilnych warunków będących gwarancją niezakłóconej aktywności społecznej, która jest istotna dla rozwoju kultury”. W drugim rozdziale – Zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego omówiono specyfikę zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego. Podjęto próbę ich klasyfikacji z uwzględnieniem poziomu środowiska międzynarodowego i państwa. Wskazano, że źródła zagrożeń kulturowych są zakorzenione również w innych wymiarach bezpieczeństwa: militarnym, politycznym, ekonomicznym czy ekologicznym. Zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego zdefiniowano jako negatywne modyfikacje w środowisku kulturowym państw, będące skutkiem zmian zachodzących na poziomie środowiska międzynarodowego i na poziomie państw, które wywołują lęk i niepokój. Stwierdzono, że mogą być skutkiem celowych lub niecelowych działań, będąc konsekwencją zachowań państw, podejmowanych w innych obszarach. Podzielono je na zagrożenia tradycyjne i nietradycyjne. Do pierwszych zaliczono grabież, dewastację, nieprawidłowe użytkowanie dóbr kultury. Tradycyjnym zagrożeniem są również działania opresyjne, których celem jest inna kultura oraz jednostki czy grupy będące jej nośnikiem. Do nietradycyjnych zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego zaliczono zaś presję rozwojową, rozwój infrastruktury, komercjalizację kultury, funkcjonowanie rynków dzieł sztuki, turystykę. Źródłem zagrożeń tradycyjnych i nietradycyjnych są zarówno państwa, jak i podmioty niepaństwowe. Podkreślono, że zagrożenia bezpieczeństwa kulturowego mają charakter transwersalny, ich granice wewnętrzne i zewnętrzne ulegają bowiem zatarciu. W trzecim rozdziale – Podstawy normatywne bezpieczeństwa kulturowego w Europie ukazano, że współpraca państwa w obszarze bezpieczeństwa kulturowego jest konsekwencją przyjętych ustaleń zarówno na poziomie globalnym, jak i regionalnym. Ustalenia te dotyczą takich zagadnień jak zachowanie materialnej substancji kulturowo-cywilizacyjnej oraz zróżnicowania w obszarze wartości niematerialnych, wymiany kulturalnej, ochrony grup „szczególnego ryzyka”, polityki kulturalnej. Jest to próba odpowiedzi na procesy, których jesteśmy świadkami a które w istotny sposób wpływają na naszą kulturę i tożsamość. Na poziomie globalnym regulacje normatywne w tym przedmiocie zostały wypracowane w ramach Wstęp 15 Organizacji Narodów Zjednoczonych i Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), natomiast poziom regionalny został przedstawiony w oparciu o analizę dokumentów przyjętych w ramach dwóch struktur organizacyjnych – Rady Europy i Unii Europejskiej. Pokazuje to, że regulacje prawne przyjęte w ramach prawa międzynarodowego wyznaczają pewne kierunki, określają zasady i normy, tworzą regulacje, które przyczyniają się tworzenia standardów zachowań, jak również wyznaczają kierunki rozwoju prawa wewnętrznego w zakresie bezpieczeństwa kulturowego. Dwa ostatnie rozdziały dotyczą działań na rzecz bezpieczeństwa kulturowego w Europie, które są podejmowane przez państwa i podmioty pozarządowe na poziomach środowiska międzynarodowego i państwa. W rozdziale czwartym – Działania na rzecz bezpieczeństwa kulturowego w Europie do porządkowania analizowanych treści zastosowano kryterium przedmiotowe. Zwrócono uwagę na podejmowane inicjatywy organizacji międzynarodowych, które są punktem odniesienia dla działań państwa, chętnie włączających się we wspólne realizowanie projektów i implementację decyzji międzynarodowych. Aktywność państwa jest zatem odpowiedzią na inicjatywy zgłaszane przez organizacje międzynarodowe, które wyznaczają kierunki, tworzą podstawy do wspólnych i skoordynowanych działań. Jednocześnie działania jednostkowe państw są konsekwencją przyjętych strategii, uwzględniających ich cele i priorytety, wpływających na preferowany model polityki bezpieczeństwa i podejmowane działania desekurytyzacyjne, których celem jest przywrócenie stanu zagrożenia do stanu braku zagrożeń. W ostatnim, piątym rozdziale – Działania podmiotów pozarządowych na rzecz bezpieczeństwa kulturowego w Europie pokazano, że aktywność podmiotów pozarządowych jest uzupełnieniem działań i aktywności państw oraz organizacji międzyrządowych w obszarze kultury. Jest to dowód na ewolucję zakresu podmiotowego bezpieczeństwa. Podmiotami bezpieczeństwa, w rozumieniu – kto jest jego gwarantem, są zatem nie tylko państwa, ale również organizacje międzynarodowe czy organizacje pozarządowe, których aktywność jest uzupełnieniem interakcji instytucji tradycyjnych. Organizacje pozarządowe wchodzą w interakcje z rządami i organizacjami rządowymi, co sprzyja rozwiązywaniu problemów, wyzwań czy zagrożeń bezpieczeństwa kulturowego. W środowisku wewnętrznym organizacje pozarządowe służą integracji działań różnych środowisk społecznych. Na poziomie środowiska międzynarodowego integrują społeczności różnych państw. Wpływ kultury na bezpieczeństwo jest w literaturze politologicznej w Polsce obszarem analizy niedocenianym czy wręcz traktowanym jako egzotyczny. Do przybliżenia tematu i jego systematyki przyczyniły się publikacje autorstwa Grażyny Michałowskiej czy Jana Czai. Grażyna Michałowska zwróciła uwagę na zmianę zakresu podmiotowego bezpieczeństwa, na to, jak trudno w kulturze stworzyć obiektywne wskaźniki dowodzące stanu zagrożeń. Pokazuje to, że bezpieczeństwo ma wymiar twardy i miękki, trudny do jednoznacznej weryfikacji. W swoim arty- 16 Wstęp kule Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych [[w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe, D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997)] autorka zaproponowała nadal aktualną definicję bezpieczeństwa kulturowego, oznaczającego „warunki, w których społeczeństwo może utrwalać i pielęgnować wartości decydujące o jego tożsamości, a jednocześnie swobodnie czerpać z doświadczeń i osiągnięć innych narodów”. Jan Czaja w swojej książce Kulturowe czynniki bezpieczeństwa (Kraków 2008) utożsamia bezpieczeństwo kulturowe z ochroną tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, z przeciwdziałaniem zagrożeniom dla kultury. Opracowanie to jednak, mimo wielu walorów poznawczych, bardziej koncentruje się na ukazaniu relacji między kulturą a stosunkami międzynarodowymi jako źródłem niestabilności w wymiarze szerszym, nie tylko europejskim. Autor traktuje kulturę, przede wszystkim, jako czynnik konfliktogenny, oddziaływający na bezpieczeństwo, a nie jak samodzielną kategorię badań. Próba definicji bezpieczeństwa kulturowego znajduje się również w artykułach Tadeusza Jemioły, Waldemara Kitlera, Jacka Czaputowicza. O prawnym ujęciu bezpieczeństwa kulturowego pisali: Stanisław Nahlik (Grabież dzieł sztuki. Rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław, Kraków 1958), Anna Przyborowska-Klimczak, [Prawne aspekty bezpieczeństwa kulturowego, [w:] Bezpieczeństwo Polski. Historia i współczesność, L. Antonowicz, T. Guz, M. R. Pałubska (red.), Lublin 2010], Kamil Zeidler (Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa, Kraków 2007) czy Dariusz Matelski. W literaturze anglojęzycznej, która w dużej mierze była podstawą przy prowadzeniu badań, pomimo zgody co do wielowymiarowego charakteru bezpieczeństwa, wymiar kulturowy jest najczęściej utożsamiany z bezpieczeństwem jednostki ludzkiej czy z bezpieczeństwem społecznym. Duża część opracowań koncentruje się na jednowymiarowym ujęciu bezpieczeństwa kulturowego, na wskazaniu zależności między bezpieczeństwem kulturowym a migracjami czy wpływem procesu globalizacji na tworzenie zagrożeń [Identities, Borders, Orders. Rethinking International Relations Theory, Minneapolis, Albert M., Jacobson D., Lapid Y. (red.), London 2001; Worlds on the Move: Globalization, Migration and Cultural Security, J. Friedman, S. Randeria, J.B. Tuaris red., London, New York 2004; J. Huysmans, Migrants as a security problem, [w:] Migration and European Integration. The Dynamics of Inclusion and Exclusion, D. Thränhardt, R. Miles (red.), Madison, Teaneck 1995]. Obszerna literatura została poświęcona kwestiom związanym z obecnością islamu w przestrzeni kulturowej Europy i z jego wpływem na bezpieczeństwo kulturowe [S. Angenendt, Muslim, Integration and Security in Europe, [w:] S. Angenendt, P. M. Barrett i inni, Muslim Integration: Challenging Conventional Wisdom in Europe and the United States, Center for the Strategic and International Studies, September 2007; T. Archer, Welcom to the Umma: The British State and its Muslim Citizens since 9/11, Cooperation and Conflict 2009; J. Cesari, The Securitisation of Islam in Europe, Challenge Research Paper 2009, nr 15] czy kwestiom mniejszości Wstęp 17 w kontekście bezpieczeństwa kulturowego [D. Campbell, National Deconstruction: Violence, Identity. And Justice in Bosnia, Minneapolis 1998; S. Castels, The Guests Who Stayed – The Debate on ‘Foreigners Polcy’ in the German Federal Republic, International Migration Review 1985; A. Appadurai, Strach przed mniejszościami. Esej o geografii gniewu, Warszawa 2009; Ch. Hill, Bringing War Home: Foreign PolicyMaking in Multicultural Societies, International Relations 2007] oraz zagadnieniu prawnego ujęcia ochrony dziedzictwa (E. Nemeth, Cultural Security: The Evolving Role of Art. In International Security, Terrorism and Political Violence 2007). Fundamentalne znaczenie dla definiowania bezpieczeństwa kulturowego jako jednego z wymiarów bezpieczeństwa państwa miała praca Barry Buzana – People, States, and Fear: the national security problem in international relations (Brighton 1983), która w dużej mierze przyczyniła się do rozpoczęcia debaty o dynamice bezpieczeństwa i poszerzaniu zakresu podmiotowego i przedmiotowego, z uwzględnieniem jego niewojskowego wymiaru. Wpływ kultury na bezpieczeństwo w pełni zasługuje na osobne potraktowanie, co było celem książki, nawet jeżeli stwarza wiele problemów badawczych ze względu na trudności w zaproponowaniu obiektywnych wskaźników wskazujących na istnienie zagrożeń, a także ze względu na zróżnicowane działania, których celem jest zagwarantowanie bezpieczeństwa. Dlatego też podjęta tu próba analizy bezpieczeństwa kulturowego – ze względu na sposób ujęcia tematu, pokazanie, że bezpieczeństwo przestaje być tylko przedmiotem debaty naukowej, ale staje się przedmiotem praktyki politycznej – jest nowatorska. Książka jest efektem kilkuletnich badań, które koncentrowały się przede wszystkim na analizie literatury, w tym artykułów naukowych, monografii, oficjalnych stron internetowych organizacji międzynarodowych, praktyki działań politycznych. Inspiracją do badań stała się debata naukowa i polityczna dotycząca wpływu kultury na stosunki międzynarodowe, szczególnie intensywna na przełomie XX i XXI wieku. Zarówno koncepcja, jak i treść książki zostały wypracowane w toku dyskusji prowadzonych w Zakładzie Stosunków Międzynarodowych Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a także podczas indywidualnych rozmów i dyskusji ze specjalistami z Polski i z zagranicy. Istotne w procesie pisania było dzielenie się swoimi przemyśleniami i efektami pracy badawczej na konferencjach za granicą i w Polsce. Umożliwiło to krytyczne podejście do badań i do tekstu książki, co w pozytywny sposób wpłynęło na ujęcie tematu i jego efekt końcowy.
