Etyka Geulincxa. Poczatki okazjonalizmu

WCZESNA
FILOZOFIA
NOWOŻYTNA
XV-XVII wiek
HISTORIA ETYKI (HISTORIA FILOZOFII)
Początki okazjonalizmu
Arnold Geulincx (wymowa: cheulinks) 1624-1669
Główne prace:
Etyka , 1675 (pol. wyd. Kęty 2007)
Metafizyka prawdziwa, 1691 (pol. wyd. Kęty
2009)
Geulincx był katolikiem, później przeszedł na
protestantyzm.
Ludzki akt woli jest przyczyną
okazjonalną, czyli okazją, by
Bóg spowodował zmianę lub
ruch ciała.
/…/ Niczego więc, co tu nakazuję, nie mam, i
ruch nie następuje w moich członkach za wolą
moją, lecz mojej woli towarzyszy. Nie dlatego,
powiadam, te nogi poruszają się, że ja chcę iść,
lecz dlatego, że inny ktoś chce tego, kiedy ja
chcę. Tak jak chłopczyk w swojej kołysce
położony, jeśli chciałby, żeby wprawiła się ona
w ruch, to często wprawia się ona, ale nie
dlatego, że sam tego chce, lecz ponieważ matka
lub mamka, która siedzi obok i która (mówiąc
w pewien sposób) to może sprawić, także
samym swym chceniem chce to sprawić. /…/
Owszem moja wola nie porusza Poruszyciela,
aby poruszył moje członki; lecz Ten, kto ruch
nadał materii i wyznaczył jej prawa, Ten sam
moją wolę ukształtował i tak te rzeczy tak
bardzo różne (ruch materii i osąd woli mojej)
między sobą powiązał, że kiedy wola moja
chce, ma miejsce taki ruch, który ona chce, i
przeciwnie, kiedy ruch ma miejsce, wola go
chce, bez żadnego między jednym a drugim
związku przyczynowego albo wpływu.
Tak jak, gdy dwa zegary odpowiadają
należycie sobie i obiegowi dziennemu Słońca,
kiedy jeden bije i godziny nam pokazuje, drugi
to samo wybija i takie same nam godziny
ogłasza; i to bez żadnego związku
przyczynowego, że jeden to w drugim
sprawia, lecz jedynie z powodu wzajemnej
odpowiedniości, gdyż oba dzięki tej samej
sztuce i podobnemu rzemiosłu zostały
zbudowane.
Tak też na przykład ruch języka towarzyszy
naszej woli mówienia, a ta wola owemu
ruchowi; ani ona od niego, ani on od niej
nie zależy, lecz oboje od tego samego
Najwyższego Artysty, który je między sobą
tak niewypowiedzianie złączył i związał.”
(A.Geulincx, Uwagi do „Etyki” [w:] Etyka, Kęty 2007,
T1, r.2, sekc.2, §2, p.19, s.233).
Geulincx w Etyce (Ethica)*) nawiązując do
wielowiekowej tradycji etyki cnót,
wskazuje jako przedmiot etyki cnotę. Tę
zaś określa mianem „wyłącznej miłości
prawego rozumu.”
Wprawdzie sugeruje to ujmowanie etyki z
perspektywy arystotelesowskoscholastycznej, jednak Geulincx,
przejmując pewne elementy etyki
scholastycznej (Szkoły), poddaje ją krytyce
i na tym tle rozwija własną koncepcję.
*) A. Geulincx, Etyka, przekł., wstęp, przyp. J. Usakiewicz, Kęty 2007.
afekt (affectus)
miłość (amor)
uczucie (passio)
Pojęcia afekt i uczucie używane zamiennie.
Miłość w powszechnym mniemaniu to afekt lub
uczucie, które jest całą, jedną i samą
przyjemnością umysłu ludzkiego, jak długo
pozostaje ludzki i jest złączony z ciałem.
1. Jest to miłość doznawania.
Ten rodzaj miłości może towarzyszyć niekiedy cnocie,
ale
cnotę utrwala inny rodzaj miłości:
mocne postanowienie czynienia tego, co prawy
rozum postanowi, że czynić należy.
2. Jest to miłość sprawiania.
Oba rodzaje miłości często towarzysza sobie i
jedna może wywoływać drugą.
1. Miłość doznawania
2. Miłość sprawiania jest dwojaka:
3.1. Miłość życzliwości – silne postanowienie
czynienia dobrze drugiemu.
3.2. Miłość gorącego pragnienia – mocnego
postanowienia osiągnięcia czegoś (bogactwa,
zaszczytów, rozkoszy).
4. Ponadto istnieje miłość posłuszeństwa
(nieznana scholastyce).
Na drodze ku cnocie człowiek staje wobec
dwóch powodów (motywów działania):
• wzgląd na siebie samego
• wzgląd na rozum.
Zatem miłość skierowana na rozum i działanie
ze względu na rozum prowadzą do cnoty.
Cnota jest miłością rozumu oraz, choć nie tak
ściśle i blisko, Boga samego w sobie.
Cnoty główne, będące właściwościami cnoty:
•
•
•
•
przezorność (diligentia)
posłuszeństwo (obedientia)
sprawiedliwość (iustitia)
pokora (humilitas)
Widoczna różnica w stosunku do czterech cnót
kardynalnych (Platon, Arystoteles, scholastyka):
mądrość, męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość.
Wyraźny wpływ surowych zasad moralnych
chrześcijaństwa nowożytnego, zwłaszcza
protestantyzmu,a le także .
Kwestia nawyku (habitus)
Geulincx krytykuje arystotelesowskoscholastyczną koncepcję cnoty, która ma się
opierać na nawyku.
Według niego jeśli cnota polega na nawyku
postępowania cnotliwego, to znaczy, że nawyk
jest poprzedzany przez cnotę, czyli przez wiedzę
o tym, jak postępować zgodnie z nakazami
rozumu.
„Perypatetycy i Szkoła chcą, żeby cnota
była zdolnością do działania, zyskaną
przez częste ćwiczebnie się w dobrych
działaniach: lecz spóźniają się, albowiem
wcześniej ta ich cnota jest cnotą.
Albowiem skąd uczciwe działanie? Nie
skądinąd bynajmniej, lecz od cnoty. Cnota
jest więc przed uczciwymi działaniami, a o
wiele bardziej będzie przed ową
zdolnością wypływającą z częstotliwości
dobrych czynów.”
(A. Geulincx, Etyka, Traktat I, r.1, §3. Nawyk, s.39)
Zaś w Uwagach do Traktatu I, r. 1, §3 pisał:
„Ponieważ więc w nawyku tylko te dwie rzeczy
są (przyzwyczajenie, /…/ i łatwość), wyraźne
jest, że żadna z nich nie odnosi się do podstawy
cnoty, albowiem ani czynić z łatwością, nie
oznacza czynienia dobrze, ani czynić z
przyzwyczajenia, nie oznacza czynienia dobrze,
jak samo przez się daje się zauważyć.”
Jeśli sięgniemy do tekstu Arystotelesa, okaże
się, że koncepcja nawyku, a właściwie
przyzwyczajenia, zakłada, iż postępowanie
zgodne z cnotą (dzielnością) etyczną zawiera w
sobie element intelektualny, gdyż wymaga
postępowania świadomego, czyli zakłada
rozpoznanie, czym jest dana cnota etyczna, do
czego niezbędny jest prawy rozum (orthos
logos, recta ratio)
i działanie tylko ze względu na cnotę, a nie
np. na przyjemność czy jakąś inną korzyść.
Zaś trwała postawa czy usposobienie
(charakter)
ukształtowane
przez
przyzwyczajenie
(powtarzanie)
są
niezbędne, by postępowanie zgodne z
cnotą było praktycznie możliwe, a nie
pozostawało w sferze niezrealizowanych
postanowień.
Arystoteles o postępowaniu zgodnym z cnotą mówił, iż:
„/…/ postępowanie zaś zgodne z poszczególnymi
cnotami jest np. sprawiedliwe czy umiarkowane,
nie jeśli posiada samo pewne właściwości, lecz
jeśli nadto podmiot jego w chwili działania
posiada pewne dyspozycje, to znaczy, jeśli działa,
• po pierwsze, świadomie;
• po drugie, na podstawie postanowienia, i to
postanowienia powziętego nie ze względu na
coś innego;
• po trzecie, dzięki trwałemu i niewzruszonemu
usposobieniu.”
(Arystoteles, Etyka Nikomachejska, przeł. D. Gromska (1105a))