Etyka

Etyka - wykład 8
Cnoty i wady
moralne
Cnota
Cnota
(łac. virtus, gr. ἀρετή - arete)
= nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do
czynienie dobra
= nabyta, wyćwiczona, trwała predyspozycja do
przestrzegania zasad moralnych
Cnotami zajmuje się aretologia — dział tzw. filozofii
praktycznej dotyczący sprawności moralnych i poznawczych.
2
Cnota
Cnota jest bardzo starym pojęciem. Zanim pojęcie to zostało
wprowadzone przez Sokratesa w kontekst refleksji etycznej i uzyskało
odpowiednią do tego kontekstu treść, "cnota" była rozumiana przez
Greków ogólnikowo, jako tężyzna życiowa, dzielność, sprawność w
spełnianiu zawodowych czynności.
Sokrates (469 –399 p.n.e.) uznał cnotę za najwyższe dobro,
cenniejsze niż zdrowie, bogactwo czy sława,
dobro, którym warto zajmować się z perspektywy filozofii.
Cnota wynikała z wiedzy, z cnoty natomiast szczęście.
Na ukształtowanie się europejskiego pojęcia cnoty wpływ miały
zarówno intelektualizm etyczny Sokratesa jak i teoria czterech
cnót Platona, do których nawiązywał Arystoteles
3
Cnota
Sokrates (469 –399 p.n.e.)
utożsamiał cnotę z wiedzą i w efekcie mówił o
cnocie mądrości.
Platon (ok. 427–347 p.n.e.)
wyróżniał już cztery cnoty:
mądrość, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość.
Arystoteles (384–322 p.n.e.)
uważał, że każde działanie ma swoją cnotę i wielość cnót
podzielił na dwie grupy, na
cnoty dianoetyczne (intelektualne) i cnoty etyczne.
4
Cnota
U Arystotelesa
mądrość okazała się najważniejszą z cnót dianoetycznych, zwyciężając z
takimi jak: sztuka /= znajomość reguł i umiejętność posługiwania się nimi/ czy
inteligencja.
Za najważniejszą z cnót etycznych, do których Arystoteles zalicza takie jak:
męstwo, umiarkowanie, hojność, wielkoduszność, dowcip, uprzejmość,
uzasadnioną dumę, łagodność, prawdomówność, umiar w uczuciach, słuszne
oburzenie itp. Za podstawę rozsądnego działania i gwarancję wyboru
właściwych środków uznał on – roztropność.
5
W koncepcji Arystotelesa
cnota jest przeciwieństwem wad i pojawia się jako złoty środek między
skrajnościami
np. godność między wadami zarozumialstwa i służalczości,
męstwo między wadami tchórzostwa i zuchwalstwa,
hojność między wadami skąpstwa i rozrzutności.
Cnota
W szkole kynickiej, której założycielem był
Antystenes z Aten (ok. 436–ok. 366 p.n.e.),
początkowo uczeń Gorgiasza (ok. 475–ok. 375 p.n.e.), później zwolennik Sokratesa (469 –399 p.n.e.),
przeciwnik Platona (ok. 427–347 p.n.e.) w kwestii systemu idei:
cnota jest środkiem osiągania szczęścia i polega na uniezależnieniu
się od potrzeb, wyzbyciu się pragnień, mężnym znoszeniu
niedostatku
Zdobywamy ją nie jak u Sokratesa dzięki aktywności intelektualnej, lecz w wyniku
łączenia wiedzy z praktycznym działaniem.
Mędrzec kynicki rezygnując ze wszystkiego staje się wolny, znajduje się jakby ponad
prawem stanowionym przez człowieka i ponad społeczeństwem, współistnieje z
naturą podporządkowując się jej prawu.
Tak pojęta cnota prowadzi do dobrowolnego wyboru życia żebraczego,
bez mieszkania, wyszukanego jedzenia, eleganckiego ubrania, bez rodziny,
przyjaciół, bez niczego, co mogłoby zniewolić.
6
Cnota
Znaczący wkład w refleksję na temat pojęcia cnoty wnieśli stoicy.
Przekonani, że cnota jest warunkiem dostatecznym szczęścia
uznali ją za jedyne prawdziwe dobro.
Z perspektywy kultu natury, który był specyficzny dla stoickiego
poglądu na świat.
Życie cnotliwe, to życie zgodne z rozumną i boską naturą, czyli
dostosowujące się do jej harmonii.
Byli przekonani, że jedno prawo rządzi całą naturą, nie wyłączając
człowieka.
7
Ponieważ natura jest rozumna, więc życie zgodne z nią jest też
zgodne z rozumem i wolne od namiętności.
Cnota
Pojęcie cnoty występuje też w
filozofii chrześcijańskiej.
W etyce Augustyna (354 – 430)
Cnota jest umiejętnością
dobrego i moralnie rzetelnego życia,
umiejętnością ugruntowaną nawykiem.
Podstawą tej cnoty jest miłość Boga.
8
Cnota
Tomasz z Akwinu (1225 - 1274)
określa
cnotę jako nawyk,
ale uważa, że ten nawyk nie jest tylko wynikiem działania,
lecz że jest człowiekowi wrodzony lub dany przez Boga.
W efekcie cnoty dzieli na dwa rodzaje:
cnoty naturalne i cnoty nadprzyrodzone.
Do pierwszych zalicza
roztropność, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość i męstwo.
W wyniku analizy drugich odróżnia
cnoty teologiczne, czyli boskie (wiara, nadzieja i miłość),
nadprzyrodzone odpowiedniki naturalnych cnót umysłowych
i obyczajowych,
oraz dary Ducha Świętego.
9
Cnota
Przeciwieństwem cnoty jest wada, czyli nabyta
przez działania moralnie złe skłonność woli
do spełniania aktów moralnie złych.
10
Cnota
11
4 cnoty kardynalne (łac. Cardo – zawias):
 Roztropność- usprawnienie samego rozumu,
aby był zdolny takie dobro odczytać
 Umiarkowanie – umiejętność i panowanie nad
uczuciami przyjemnymi i przykrymi,
 Męstwo – panowanie nad uczuciami strachu i
bólu,
 Sprawiedliwość – ma tak wychować wolę, aby
miała ona na względzie nie tylko nasze osobiste
dobro ale także dobro innych ludzi,
sprawiedliwość jest więc stale wolą oddawania
tego co komuś się należy.
Cnota
12
W ujęciu personalistycznym wszystkie te cnoty
rozumieć należy jako postacie miłości (forma
virtutum) odniesione do poszczególnych
dziedzin ludzkiego działania.
Rozróżnienia poszczególnych cnót
kardynalnych nie należy jednak rozumieć w
sensie podziału logicznego (nie występuje tu
cecha rozłączności);
w rzeczywistości każda z cnót kardynalnych
zawiera w sobie elementy pozostałych cnót.
Cnota
13
W ujęciu personalistycznym wszystkie te cnoty
rozumieć należy jako postacie miłości (forma
virtutum) odniesione do poszczególnych
dziedzin ludzkiego działania.
Rozróżnienia poszczególnych cnót
kardynalnych nie należy jednak rozumieć w
sensie podziału logicznego (nie występuje tu
cecha rozłączności);
w rzeczywistości każda z cnót kardynalnych
zawiera w sobie elementy pozostałych cnót.
Cnota
Cztery cnoty kardynalne są ze sobą wzajemnie
powiązane, choć nie są sobie równe.
 Najważniejszą jest roztropność,
 potem sprawiedliwość,
 następnie męstwo,
 a na koniec umiarkowanie
14
Cnota
15
Roztropność – auriga virtutum (woźnica cnót)
Św. Augustyn definiował roztropność jako
umiejętność poznania tego, co dobre i do
czego mamy dążyć, jak również tego, co
złe i czego mamy unikać.
Natomiast etymologicznie łacińskie słowo
prudentia wywodzono z dwu słów: porro i
videns (Izydor z Sewilli), co oznaczało
umiejętność widzenia dalej, czyli
przewidywania
Cnota
Czynności spełniane przez rozum:
Poznanie dla samego poznania (theoria)
 Poznanie pojetyczne (przyporządkowaniu
poznaniu określonego wytworu)
 Poznanie moralne (poznanie dobra dla
konkretnego człowieka)
Celem roztropności jest dobro ludzkie (dotyka
więc poznania moralnego).
To umiejętność poznania środków, które
prowadzić mają do obranego celu

16
Cnota
Poznanie roztropnościowe jest poznaniem
złożonym.
Fazy roztropności:
 namysł (próbujemy tu zobaczyć, jakie środki
mamy do dyspozycji, o jakie musimy się postarać)
 rozmysł (staramy się znaleźć środek
najodpowiedniejszy)
 roztropność wąsko pojęta (utożsamić ją można
z wyborem, czyli z decyzją: ten oto środek
wybieram).
17
Cnota
Składniki roztropności:
Pamięć (memoria)
Umiejętność czytania rzeczywistości (intellectus)
Otwartość na rady innych (docilitas)
Domyślność (sollertia)
Zdrowy osąd (ratio)
Umiejętność przewidywania (providentia)
Oględność (circumspetio)
Zapobiegliwość (cautio)
18
Cnota
Umiarkowanie wprowadza ład w sposób
realizacji potrzeb związanych zwł. z dwoma
podstawowymi popędami człowieka:
popędem samozachowawczym i
seksualnym.
Dzięki cnocie umiarkowania popędy te
realizowane są zgodnie z rozumną naturą
osoby ludzkiej jako podmiotu rozumnie
wolnego.
19
Cnota
Męstwo jest cnotą usprawniająca wolę
człowieka do przezwyciężania trudności na
drodze do realizacji dobra powinnego;
uzdalnia ono człowieka do panowania nad
uczuciami (leku, strachu), np. w obliczu groźby
pozbawienia człowieka ważnych dla niego dóbr
lub obietnicy ich uzyskania za cenę działania
moralnie niegodziwego.
20
Cnota
Dwie formy męstwa:
 atak
 wytrzymanie oporu
21
Cnota
Sprawiedliwość jest cnotą usprawniającą jej
podmiot do oddania każdemu tego, co mu
się należy (suum cuique reddere) w
obszarze tzw. dóbr dla osoby, ze względu na
powinność afirmacji dobra, którym jest sama
osoba, czyli w imię miłości osoby.
22
Cnota
Sprawiedliwość dzieli się na:
 sprawiedliwość współdzielcza (wiąże każdego człowieka z tytułu
przynależenia do pewnej społeczności, której coś się należy ze strony
każdego z nas; bez niej społeczność musiała upaść)
 Sprawiedliwość wymienną (sprawiedliwość w wymianie świadczeń
pomiędzy jednostkami)
 rozdzielczą (sprawiedliwość odnosząca się do działań legalnej władzy
w stosunku do obywateli);

legalna (sprawiedliwość w relacji obywatela do legalnej władzy).
Podstawową miarą sprawiedliwości jest to, co należne osobie z racji tego,
że jest osobą (dlatego chociaż przestępcy jako przestępcy należna
jest kara, to przestępcy jako osobie należna jest afirmacja).
.
23
Wady moralne
Wada moralna – stała skłonność do czynów
moralnie złych.
24
Wady moralne
25
Jako ujemna cecha moralna wada stanowi
osłabienie woli w dążeniu do dobra, ale nie
pozbawia człowieka wolności działania.
Powstaje ona przez dłuższe popełnianie
jakiegoś grzechu i niszczy dotychczasową
łatwość spełniania czynów dobrych (cnotę).
Człowiek działając pod naciskiem jakiejś wady
ma coraz mniej oporów i trudności i nie
doświadcza niepokojów sumienia. Może nawet
odczuwać specyficzną wewnętrzną przyjemność, nawet w przypadku czynów
odrażających. Wady szczególnie mocno
zakorzenione zwane są nałogami.
Wady moralne
Wśród innych wyróżnia się grupę wad
szczególnie szkodliwych zwanych wadami
głównymi (vitia capitalia).
Używana czasami nazwa "grzechy główne" nie
jest słuszna, bo nie chodzi tu o pojedyncze
uczynki, nawet ciężkie, ale o sprawności,
trwałe usprawnienia do spełniania czynów
moralnie złych. Noszą miano wad głównych,
bo ich zatruwający wpływ na psychikę jest
wyjątkowo silny.
26
Wady moralne
Tradycyjnie wymienia się ich siedem:
- pycha - nieumiarkowana żądza wywyższania siebie, z której bezpośrednio
rodzi się próżność (żądza zewnętrznego uznania, szukania pochwał itp.);
- chciwość - nieumiarkowane pożądanie dóbr materialnych, łatwo rodzące
skąpstwo; jej wpływ jest tak destrukcyjny, że św. Paweł pisze, że "korzeniem
wszelkiego zła jest chciwość pieniędzy" (1 Tm 6, 10);
- nieczystość - nieuporządkowana żądza przyjemności płciowej;
- zawiść - utrwalony stan smutku z powodu czyjegoś dobra; łatwo prowadzi do
nienawiści, gniewu, oszczerstw, obmów itp.;
- nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu - choć wyraża się w grzechach na ogół
lekkich (nieopanowania siebie), prowadzi do licznych innych wad i wykroczeń,
jak lekkomyślność, niesprawiedliwość, nieczystość itp.;
- gniew - nieopanowana żądza zemsty prowadząca do wybuchów złości,
obelg, kłótni, bluźnierstw itp.;
- lenistwo, zniechęcenie - stałe zniechęcenie do dóbr duchowych, do stałej
pracy nad sobą.
27