WF według Śniadeckiego
advertisement
Ziółkowski, Artur, Frołowicz Tomasz Gdańsk 3 WF według Śniadeckiego Polska koncepcja wychowania fizycznego wg Jędrzeja Śniadeckiego (Artykuł opublikowany w czasopiśmie: European Journal of Physical and Health Education: social and humanistic perspective, 2009, Vol. 1) Wprowadzenie W antropologii pedagogicznej od wielu lat toczy się dyskusja o istotę człowieka. Uczeni zadają sobie pytania o to kim jest i powinien być ów najbardziej doskonały biopsychospołecznoduchowy byt? Pedagodzy spierają się o postulowany rezultat i w konsekwencji sposób, a ostatecznie sens zmiany edukacyjnej. Nurt krytycznoemancypacyjny (lansujący model człowieka zdolnego do niemalże nieskrępowanego samorozwoju) przeciwstawia się konserwatywnemu (akcentującemu potrzebę formowania osobowości wychowanka w oparciu o sprawdzone aksjonormatywy), liberalizm moralny w wychowaniu staje w opozycji do rygoryzmu moralnego [1]. W świetle dualistycznej koncepcji człowieka ideał wychowawczy definiowany był zwykle jako wszechstronny i harmonijny rozwój dyspozycji osobniczych wychowanka (np. umysłowych, moralnych, estetycznych i fizycznych) [2]. Paradygmat kartezjańskonewtonowski wywarł decydujący wpływ na kształtowanie się pierwszych poglądów w naukach o wychowaniu fizycznym. Naturalną konsekwencją było uznanie wychowania fizycznego za tę dziedzinę wychowania, która odpowiada wyłącznie za kształtowanie cielesnej strony człowieka (głownie umiejętności i nawyków ruchowych oraz sprawności fizycznej) [2]. Pionierem polskiej myśli naukowej o wychowaniu fizycznym jest wybitny uczony epoki Oświecenia Jędrzej Śniadecki. Jego dzieło „O fizycznym wychowaniu dzieci” uznajemy obecnej Polsce za pierwszą rozprawę w zakresie pojmowania celów wychowania cielesnego oraz ich praktycznej realizacji pedagogicznej. Maciej Demel (współczesny wybitny teoretyk wychowania fizycznego w Polsce) we wstępie do rozprawy Śniadeckiego pisze, że ów zbiór myśli naukowych i praktycznych zaleceń stanowi „pomnik literatury rodzimej, pomnik myśli i języka zarazem” [3]. Tło historyczne epoki i krótka biografia Jędrzeja Śniadeckiego Przed zaprezentowaniem noty biograficznej promotora polskiej wersji wychowania fizycznego krótko scharakteryzowano epokę, która zrodziła uczonego. Kontekst tła dziejowego jest o tyle istotny, gdyż pozwala właściwie zinterpretować zarówno potrzeby i motywy działania Śniadeckiego, jak również celnie ukazać jego rolę aktywną i twórczą na tle środowiska społecznego. Powszechnym jest stwierdzenie, że zapotrzebowanie na uprawę ciała sięga czasów starożytnych (m.in. Egipt, Chiny, Sparta, Rzym czy Grecja) [4]. Człowiek interesował się od dawna praktyką uprawy ciała, ale w aspekcie myśli pedagogicznej szczególnego wymiaru nabrała ona dopiero w epoce Oświecenia. Okres Oświecenia (zwany okresem racjonalizmu, głoszący prymat lumen naturale ludzkiego rozumu, a nie lumen supranaturale Boskiego objawienia), przypadający na wiek XVIII, był uniwersalnym ruchem umysłowym, który przywrócił potęgę człowiekowi, jego rozumowi i tworzonej przez niego nauce. Jego początek wyznaczała rewolucja „chwalebna” 1 („bezkrwawa”) w Anglii (1688), a koniec – rewolucja francuska (1789) [5 i 6]. Centralnymi pojęciami tej epoki stały się empiryzm, racjonalizm, humanitaryzm oraz libertynizm. W czasach tych wydana została Wielka Encyklopedia Francuska a wiedza stała się centralnym symbolem myśli oświeceniowej. W parze z odkrywaniem nowych obszarów wiedzy o człowieku szedł również rozwój nauk medycznych (wybitni lekarze za punkt honoru stawiali sobie walkę z nędzą i antyzdrowotnym stylem życia społeczeństwa całej Europy, kierując swoją uwagę na obszary profilaktyki i leczenia groźnych chorób cywilizacyjnych np. ospy, cholery, grypy). Warto podkreślić, że w latach młodości i intensywnej edukacji Jędrzeja Śniadeckiego Europą targały liczne wstrząsy (m.in. rewolucja francuska, epoka napoleońska), a Polska chyliła się ku całkowitemu politycznemu upadkowi (ostateczny rozbiór Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego). Zainicjowany w 1775 roku III rozbioru Polski wykreślił na ponad 120 lat słowiańsko-bałtowski kraj z ówczesnych map Europy i Świata. Od tego czasu Polska stała się w głównej części protektoratem Rosji, dodatkiem do rosnącego w szybkim tempie rosyjskiego imperium [6]. W Polsce epoce Oświecenia towarzyszyły liczne ruchy reformatorskie [7]. W 1740 roku za sprawą księdza pijara Stanisława Konarskiego powołano w celu kształcenia młodzieży szlacheckiej Collegium Nobilium. W 1773 roku powstało „pierwsze ministerstwo oświaty w Europie” – Komisja Edukacji Narodowej. Komisja zastąpiła dogorywające i rozbite szkoły katolickie spójnym systemem szkół państwowych, propagowała naukę szerokiego wachlarza przedmiotów nauczania, od nauki języków nowożytnych po nauki przyrodnicze, głosiła przestrzeganie zarówno zasad higieny i uprawiania aktywności fizycznej, jak i studiowanie sztuki czy chociażby nauki położnictwa. W ustawach Komisji z 1783 roku rozdział XXV traktował o wychowaniu fizycznym (zawierał globalny program ćwiczeń fizycznych, wskazówki ich uprawiania). W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było przygotowanie pełnego zestawu podręczników do wszystkich klas. Sekretarz Towarzystwa, były jezuita Grzegorz Piramowicz, napisał w 1787 roku główny podręcznik dla nauczycieli szkół podstawowych „Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych”. Ponadto, w czasach tych w Polsce powstał Teatr Narodowy, obradował Sejm Czteroletni i ogłoszona została Konstytucja 3 Maja, intensywnie rozwijała się prasa i publicystyka. Jędrzeja Śniadeckiego za jego działalność naukową i publicystyczną można z całą pewnością uznać jednym z czołowych reformatorów I Rzeczpospolitej. Jędrzej Śniadecki urodził się 30 listopada 1768 w Żninie, a zmarł 12 maja 1838 w Wilnie. Był znakomitym polskim biologiem, lekarzem, chemikiem, filozofem i pedagogiem okresu Oświecenia. Zasłynął jako twórca polskiego słownika chemicznego. Napisał wiele dzieł naukowych, między innymi „Początki chemii”, „O fizycznym wychowaniu dzieci”, „Teoria jestestw organicznych”. Uznano go za promotora higieny i dietetyki oraz pioniera wychowania fizycznego w Polsce [3]. Już jako uczeń wyróżniał się wśród swoich rówieśników, o czym świadczą zaszczyty otrzymane w wieku dziewiętnastu lat, na progu kariery akademickiej, z rąk ówczesnego Króla Polski – Stanisława Augusta Poniatowskiego [8]. W 1771 roku Śniadecki ukończył Wydział lekarski Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie (dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński). Naturalną konsekwencją rozwoju kariery naukowej były studia na Uniwersytecie w Pawii, gdzie pogłębiał wiedzę u wybitnych naukowców tamtej epoki: Galvaniego, Volty, Scarpa, Spallazaniego a także klinicysty i reformatora służby zdrowia Jana Piotra Franka. W wieku 25 lat uzyskał stopień doktora filozofii i medycyny. W latach 1793-1797 przebywał na stażach naukowych w Edynburgu i Wiedniu (tu kontynuował naukę u wybitnego J.P. Franka) [3]. W kolejnym etapie swojego życia otrzymał carską nominację na stanowisko profesora w katedrze chemii i medycyny w Szkole Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego (rok 1797), przekształconej później w Uniwersytet Wileński. Do fundamentalnych osiągnięć Jędrzeja 2 Śniadeckiego na polu nauki z tamtego okresu należy opracowanie zrębów polskiej terminologii chemicznej oraz napisanie pierwszego polskiego podręcznika chemii („Początki chemii stosownie do teraźniejszego tej umiejętności stanu”, wydanego w roku 1800). Terminologia chemiczna Śniadeckiego znacznie odbiegała od ogólnie przyjętej terminologii chemicznej na świecie. Do dzisiaj jest obecna w nietypowych polskich nazwach pierwiastków (wodór, węgiel, krzem, siarka, tlen), które w innych europejskich językach pochodzą bezpośrednio od ich nazw łacińskich. W 1808 roku odkrył ruten (nazwany przez niego westem w pracy „Rozprawa o nowym metalu w surowej platynie odkrytym”), jednakże odkrycie nie zostało oficjalnie potwierdzone [3]. Zresztą Jędrzej Śniadecki był świadomy swoich dokonań naukowych, o czym świadczy anegdota opowiadana przez Jego współczesnych. Podczas pobytu w Wilnie, francuski Cesarz Napoleon Bonaparte przyjmował delegację profesorów tamtejszego uniwersytetu. Dowiedziawszy się, że Jędrzej Śniadecki jest wykładowcą chemii, zapytał: „A jakiejże chemii też uczycie?”. „Takiej samej jak w Paryżu” odpowiedział Jędrzej Śniadecki bez namysłu. Niewątpliwie najwybitniejszym dziełem Jędrzeja Śniadeckiego, dającym mu międzynarodowy rozgłos, była wydana w 1804 roku „Teoria jestestw organicznych” (ukazały się tłumaczenia niemieckie i francuskie). Uczony zasłynął w niej jako filozof przyrody, znawca wielu dyscyplin naukowych, prekursor ewolucjonizmu i transformizmu. Praca ta stała się początkiem światowej dyskusji naukowej o przemianie materii, choć samo odkrycie rozwojowej ciągłości organizmów oficjalnie łączy się z nazwiskami innych naukowców [3]. W latach swojej największej płodności naukowej Jędrzej Śniadecki skupiał się również na popularyzowaniu nowych teorii naukowych, a przede wszystkim walczył z ciemnotą i nieuctwem zacofanych warstw społeczeństwa w sposób szczególny koncentrując się na mieszkańcach Litwy. Jako członek Towarzystwa Szubrawców walczył bronią satyry w „Wiadomościach Brukowych” m.in. z sarmatyzmem, cudzoziemszczyzną, obżarstwem, pijaństwem, nieuctwem, gadulstwem, tytułomanią. Na łamach „Dziennika Wileńskiego” propagował wiedzę naukową, kpił z magnetyzmu, wampiryzmi i polipragmazji, propagował naturalne środki w leczeniu różnych schorzeń, tu od 1805 roku rozpoczął wydawać cykl artykułów o tytule „O fizycznym wychowaniu dzieci”. Rozprawę o tym samym tytule wydano po śmierci Jędrzeja Śniadeckiego w roku 1840. W latach 1806-1836 jako prezes Towarzystwa Naukowego Lekarskiego inicjował twórczą pracę skupionych wokół niego uczonych [3]. Po roku 1822, kiedy to władze carskie nasiliły swoje restrykcje wobec zagarniętej części państwa polskiego Jędrzej Śniadecki na 5 lat wycofał się z aktywnego życia naukowego (zaszył się w swoim majątku ziemskim w Bołtupiu). W 1828 roku wrócił do Wilna i pracy w uniwersytecie. Po Powstaniu Listopadowym w roku 1830 i likwidacja uczelni, Jędrzej Śniadecki kontynuował pracę akademicką w Akademii Medyko-Chirurgicznej (pozostałości po Uniwersytecie Wileńskim). Ten późny okres jego życia zawodowego nie był tak płodny jak poprzedni [3]. Jędrzej Śniadecki zmarł w Wilnie 11 maja 1838 roku, a pochowany został na cmentarzu w Horodnikach koło Oszmiany [3]. Koncepcja wychowania fizycznego wg Jędrzeja Śniadeckiego Motywy aktywności Jędrzeja Śniadeckiego w obszarze wychowania fizycznego i zdrowotnego Wychowanie fizyczne o charakterze instytucjonalnym powstało w Polsce epoki Oświecenia w postaci „dojrzałej triady”: organizacyjnej (Komisja Edukacji Narodowej), realizacyjnej (wzorcowe liceum w Krzemieńcu) i teoretycznej (dzieło „O fizycznym wychowaniu dzieci”) [9]. 3 Narodziny tej jakże ważnej praktyki społecznej zbiegły się niestety z zapaścią i ostatecznie śmiercią Polski. Wysiłki reformatorskie Jędrzeja Śniadeckiego splotły się ze schyłkiem państwowości polskiej. Traktat Jędrzeja Śniadeckiego warto uznać dziś za swoistego rodzaju testament I Rzeczpospolitej – dzieło stanowi o tym, jak dbać o biologiczną substancję narodu w chwilach zniewolenia i narodowego bezdechu. Z pewnością dlatego właśnie, Jędrzeja Śniadecki zamierzał skierować swoje nauki wprost do prześladowanej i przeżywającej kryzys tożsamości narodowej polskiej rodziny. Dziś można uznać ten wątek za główny powód aktywności naukowej i publicystycznej Jędrzeja Śniadeckiego w obszarze wychowania fizycznego [9]. Drugim powodem była z pewnością wrażliwość uczonego na los dzieci i młodzieży. Można uznać, że okres podróży po Europie wywarł wpływ na motywację Jędrzeja Śniadeckiego do zajęcia się w swoim późniejszym życiu problematyką wychowywania dzieci i młodzieży. W czasie swoich podróży zagranicznych zwiedzał liczne szpitale, zakłady opiekuńcze i domy dla sierot. W późniejszym okresie swojego życia, pracując już jako lekarz, kontynuował swoje wnikliwe obserwacje. Zaniechania wychowawcze, zła opieka medyczna i brak prawidłowych wzorców sprawiły, że zajął się problemem niedoli dzieci i postanowił spisać swoje wieloletnie przemyślenia w traktacie „O fizycznym wychowaniu dzieci” [3]. Punktem wyjścia omówionej skrótowo poniżej rozprawy jest krytyka domowego systemu edukacji, typowego zarówno dla rodzin szlacheckich jak i mieszczańskich. Krytyczną wersję wychowania zaprezentowano w postaci najważniejszych tez będących parafrazą oryginalnego tekstu Jędrzeja Śniadeckiego [10]. Krytyka wychowania szlacheckiego i mieszczańskiego 1. Jędrzej Śniadecki krytykowała ówczesne wychowanie za brak wypracowanych jasnych zasad i praw wychowawczych. 2. Kolejnym punktem krytyki była jednostronność procesu wychowania, ukierunkowana głównie za wyraziste stymulowanie sfery duchowej a pomijanie cielesnej wychowanków. 3. Obserwacje poczynione przez Śniadeckiego wzmocniły jego przekonanie na temat niekorzystnego wpływu cywilizacji na rozwój sfery cielesnej dzieci: 4. Wrażliwość patriotyczna Śniadeckiego nakazywała mu krytycznie odnosić się do nauczycieli cudzoziemców jak i ich preferowanego przez nich warsztatu pracy. 5. Śniadecki surowo oceniał również dokonujący się w domach proces wychowawczy wykazując jego niedostatki w stosunku do publicznych form wychowywania dzieci i młodzieży. 6. Niezwykle istotnym błędem wychowawczym popełnianym zdaniem Jędrzej Śniadeckiego było nie uwzględnianie procesów rozwojowych w wychowywaniu dzieci i młodzieży. 7. Wreszcie, Jędrzej Śniadecki ostrze swojej krytyki kierował przeciwko popełnianym przez samych pedagogów oraz rodziców błędom wychowawczym. Jędrzej Śniadecki w swoim dziele „O fizycznym wychowaniu dzieci” przedstawił również wizję i praktyczne zalecenia programowe nowej wersji wychowania. Zaprezentowany 4 program wychowawczy traktuje się dzisiaj szeroko i zalicza do skarbca literatury ogólnopedagogicznej [3]. Główne tezy programu wychowawczego Śniadeckiego zaprezentowano poniżej w postaci najważniejszych tez będących parafrazą oryginalnego tekstu Śniadeckiego [10]. Program wychowawczy Jędrzeja Śniadeckiego 1. Jędrzej Śniadecki dostrzegając różnicę pomiędzy praktyką życia i teorią naukową zalecał równość a zarazem jedność wychowania w odniesieniu do sfer umysłowej, moralnej, estetycznej, jak i cielesnej. 2. W swoim programie wychowawczym określił rezultat wpływu wychowawczego – „kalokagathia” jako antyczny, grecki ideał wychowania. 3. Wychowanie fizyczne nazwał fundamentem każdej innej dziedziny wychowania, argumentując tym, że zdrowie jest fundamentem dla osiągania innych życiowych wartości. 4. Wyrazem umiarkowanego naturalizmu pedagogicznego Śniadeckiego było przekonanie w możliwość respektowania praw naturalnych w procesie wychowywania dzieci i młodzieży. 5. Jędrzej Śniadecki wyraźnie podkreślał fakt, że o rezultacie wychowawczym decyduje społeczeństwo, do którego w swoim życiu przygotowywany jest wychowanek. 6. Kolejną ważną zasadą w programie wychowawczym było indywidualizowanie oddziaływań edukacyjnych. 7. Z właściwą swojej profesji konsekwencją lansował funkcję korekcyjną i kompensacyjną wychowania fizycznego. 8. Wśród wielu środków wpływu wychowawczego szczególnie podkreślał znaczenie zabawy w procesie wychowywania dzieci i młodzieży. Współczesne rozumienie koncepcji wychowania fizycznego Jędrzeja Śniadeckiego Analizą koncepcji wychowania fizycznego (lekarskiego) Jędrzeja Śniadeckiego zajmowali się najwybitniejsi polscy teoretycy edukacji fizycznej [3, 9, 11, 12, 13, 14]. Koncepcji tej nadaje się pierwotne znaczenie zarówno w powstaniu współczesnej wersji wychowania fizycznego, jak i wychowania zdrowotnego. Wykształcenie lekarskie Śniadeckiego w dość naturalny sposób określiło postrzeganie przez niego celów edukacji fizycznej. Najważniejszym celem swojej koncepcji Jędrzej Śniadecki uczynił zdrowie ciała, a sam proces pedagogicznego realizowania tej wartości życiowej nazywał wychowaniem lekarskim [3, 13]. Celem głównym wychowania lekarskiego (zwanego przez Niego „hodowaniem”) Jędrzej Śniadecki określał dobrze ukształtowane ciało, wydobyte i rozwinięte siły i władze cielesne, umocnione i zabezpieczone zdrowie. W celu ostatecznym wychowania lekarskiego upatrywał dobrobytu i całożyciowego szczęścia człowieka [3, 11, 13]. W myśl koncepcji Śniadeckiego najważniejszym środkiem wychowawczego wpływu nauczyciela na ucznia jest aktywność cielesna, która stymulując rozwój fizyczny organizmu 5 ucznia w naturalny sposób przyczynia się do zabezpieczenia i umocnienia jego zdrowia. Wieloczynnikową koncepcję zdrowia Jędrzeja Śniadeckiego graficznie opisał Andrzej Pawłucki [11]. Obyczaj małżeński Higiena ciąży Pielęgnacja Hartowanie Odżywianie Zdrowi e cielesne Wychowa nie umysłowe i moralne Życie dla dobra innych i siebie na pożytek SZCZĘŚCIE Wychowanie fizyczne Rys. 1. Wieloczynnikowa koncepcja zdrowia Śniadeckiego (wg A. Pawłuckiego). W koncepcji Jędrzeja Śniadeckiego wychowanie cielesne jest jedną z przyczyn zdrowia młodego człowieka. Wartość zdrowia dziecka zależy również od stylu życia rodziców dziecka przed jego narodzinami (kojarzenie małżeństw o wysokich możliwościach prokreacyjnych przyszłych rodziców, respektowanie zasad higieny podczas ciąży przez matkę dziecka), oraz opieki nad dzieckiem po jego narodzinach (pielęgnacji niemowlęcia, sposobu odżywiania dziecka w pierwszych latach jego życia i hartowania). Idąc dalej, tak rozumiane (i uzyskiwane) zdrowie ciała warunkuje w pewnym stopniu udane wychowanie moralne i umysłowe, zaś osiągnięcie ideału w tych obszarach (cielesnym, umysłowym i moralnym), z uwzględnieniem dobra siebie i innych, gwarantuje szczęście człowieka. Wychowanie fizyczne w koncepcji Jędrzeja Śniadeckiego odnosiło się zatem do doraźnego kształtowania zdrowia cielesnego wychowanka, ale nie odnosiło się do urabiania jego osobowości zdrowotnej. Ten rodzaj redukcjonizmu przyczynowo- skutkowego sprawił, że współcześnie koncepcję Jędrzeja Śniadeckiego wpisujemy w paradygmat biotechniczny wychowania fizycznego. Paradygmat ten zakłada, że istotą wychowania fizycznego jest zmiana cielesna przede wszystkim, a nie osobowościowa (kompetencje kulturowe). Jednak współcześnie analizując poglądy Jędrzeja Śniadeckiego na temat wychowania fizycznego i zdrowotnego, należy to czynić zawsze w kontekście ówczesnej wiedzy o przebiegu procesów edukacyjnych. Wówczas w poglądach Jędrzeja Śniadeckiego bez trudu odnajdziemy również inspiracje dla rozwijania orientacji humanistycznej, która aktualnie jest uznawana za najlepiej wyjaśniającą istotę wychowania fizycznego i zdrowotnego. Punktem centralnym tej teoretycznej i metodycznej orientacji jest paradygmat osobowościowy, zgodnie z którym udane wychowanie fizyczne wymaga zmiany nie tylko cielesnej, ale przede wszystkim osobowościowej [11, 12, 13, 14]. Jednocześnie, kształtowanie osobowości prozdrowotnej stało się jednym z najważniejszych wyzwań współczesnej edukacji w Polsce i na całym świecie. Podsumowanie Koncepcja wychowania fizycznego Jędrzeja Śniadeckiego stanowi pierwsze polskie teoretyczno-praktyczne kompendium wiedzy o wychowaniu dla spraw zdrowia. Ten zbiór naukowych myśli, powstały w dawnych czasach, odzwierciedla potrzeby i tendencje epoki oświeceniowego racjonalizmu. Po pierwsze, zachwyca rzetelnym jak na owe czasy zestawem obserwacji i wiedzy naukowej. Po drugie, wyraża tęsknotę człowieka za lepszym i zdrowszym życiem. Po trzecie jest silnym i stanowczym głosem reformatorskim w obszarach 6 wymagających pilnej zmiany (w zakresie stylu życia ówczesnego społeczeństwa, sposobu wychowywania, deklarowanych i realizowanych wartości). Pomimo tego, że koncepcja wychowania fizycznego Śniadeckiego we współczesnym dyskursie pedagogicznym wpisuje się w orientację biotechniczną, to jednocześnie zadziwia ponadczasową mądrością i aktualnością. Za sprawą cytowanych myśli dowiadujemy się, jak postrzegany powinien być człowiek (jako upełnomocniony społecznie podmiot), co stanowi najważniejszą wartość w życiu (dobro siebie i drugiego człowieka wartością najwyższą), oraz od czego zależy przyczynowo zdrowie cielesne człowieka (wieloczynnikowa koncepcja zdrowia). Na koniec warto podkreślić fakt, że choć od pierwszego wydania „O fizycznym wychowaniu dzieci” Jędrzeja Śniadeckiego minęło wiele lat, to koncepcja uczonego inspiruje wciąż wielu teoretyków i praktyków wychowania fizycznego w Polsce. Bibliografia: [1] Berner H., Współczesne kierunki pedagogiczne, [red.] B. Śliwerski, Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne 2006. [2] Grabowski H., Wychowanie fizyczne. [red.] Z. Krawczyk, Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Warszawa, Instytut Kultury 1997. [3] Demel M., Komentarze do rozprawy Jędrzeja Śniadeckiego O fizycznym wychowaniu dzieci. Wychowanie Fizyczne i Sport nr 3, 3-29, 1989. [4] Kronika sportu. [red.] K. Zuchora, Warszawa, Wydawnictwo „Kronika” – Marian B. Michalik 1993. [5] Powszechna Encyklopedia Filozofii. Lublin, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2001. [6] Davies N., Europa, Kraków, Znak 2009. [7] Davies N., Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków, Znak 2008. [8] Nowicka U., Portret Jędrzeja Śniadeckiego, [red.] T. Frołowicz, Jędrzej Śniadecki o fizycznym wychowaniu dzieci – 200 lat później, Gdańsk, AWFiS 2005. [9] Demel M., O dwóch sposobach czytania Śniadeckiego, [red.] T. Frołowicz, Jędrzej Śniadecki o fizycznym wychowaniu dzieci – 200 lat później, Gdańsk, AWFiS 2005. [10] Śniadecki J., O fizycznym wychowaniu dzieci, Gdańsk, AWF 1997. [11] Pawłucki A., Myśl Jędrzeja Śniadeckiego o wychowaniu fizycznym w perspektywie współczesnego dyskursu pedagogów, [red.] T. Frołowicz, Jędrzej Śniadecki o fizycznym wychowaniu dzieci – 200 lat później, Gdańsk, AWFiS 2005.. [12] Grabowski H., Zagadnienia pedeutologiczne w traktacie J. Śniadeckiego, [red.] T. Frołowicz, Jędrzej Śniadecki o fizycznym wychowaniu dzieci – 200 lat później, Gdańsk, AWFiS 2005. [13] Osiński W., Problemy auksjologiczne w rozprawie Jędrzeja Śniadeckiego, [red.] T. Frołowicz, Jędrzej Śniadecki o fizycznym wychowaniu dzieci – 200 lat później, Gdańsk, AWFiS 2005. [14] Zuchora K., Co nam dał Jędrzej Śniadecki (w 200. rocznicę wydania rozprawy „o fizycznym wychowaniu dzieci”), [red.] T. Frołowicz, Jędrzej Śniadecki o fizycznym wychowaniu dzieci – 200 lat później, Gdańsk, AWFiS 2005. 7
