M. Sidorowicz, Pozytywne i negatywne role społeczne w zawodach
advertisement
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3096 SOCJOLOGIA XLV WROCŁAW 2009 MONIKA SIDOROWICZ Uniwersytet Wrocławski POZYTYWNE I NEGATYWNE ROLE SPOŁECZNE W ZAWODACH SŁUŻB MUNDUROWYCH NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH GRUP DYSPOZYCYJNYCH W hierarchii potrzeb ludzkości drugą po potrzebach fizjologicznych jest, według Maslowa, potrzeba bezpieczeństwa polegająca na braku lęku, zależności oraz zapewnieniu ładu, opieki i oparcia. Potrzeba bezpieczeństwa może być zaspokajana w małych komórkach społecznych za pomocą ich własnych zasobów oraz dzięki działaniom lokalnym, ale jeśli weźmiemy pod uwagę społeczeństwa w rozumieniu globalnym i procesy zachodzące między nimi, wchodzimy w obszar pojęcia bezpieczeństwa narodowego. Zaspokojenie tejże potrzeby wymaga istnienia zorganizowanych, wyspecjalizowanych grup, których zadaniem jest zapewnianie bezpieczeństwa społeczeństwom na wszystkich szczeblach: w przypadku zagrożeń wojennych, katastrof naturalnych, zachwiań porządku publicznego, konfliktów granicznych. Transformacje społeczeństw europejskich powodują ciągły rozwój i wzrost poziomu efektywności w działaniach grup społecznych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo narodowe i będących nieustannie dyspozycyjnymi w służbie społeczeństwu. W grupach formalnych (organizacjach) role przybierają postać stanowisk1. Role społeczne oficerów grup dyspozycyjnych przypisane są konkretnym stanowiskom służbowym. Stanowisko z nadanym mu przeznaczeniem zawodowym oznacza status i pozycję społeczną, zwłaszcza że w organizacjach grup dyspozycyjnych określonym kwalifikacjom odpowiadają właściwe stopnie i odznaczenia. Pełnienie konkretnej funkcji powoduje, że danej osobie przypisuje się warunki do jej spełniania. Określają je potrzeby społeczne, polityczne i ekonomiczne, a także oczekiwania obywateli danego kraju. 1 J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wyd. UWr, Wrocław 2002, s. 43. druk_soc_XLV.indd 171 2009-03-10 09:23:37 172 MONIKA SIDOROWICZ Jednak pojęcie roli społecznej jako zespołu norm i wzorców zachowań, które określają, jak człowiek ma zachowywać się w konkretnych i zdefiniowanych już sytuacjach, w przypadku ról oficerów grup dyspozycyjnych może przejawiać się także nieformalnie, nie tylko w postaci formalnego stanowiska służbowego. Oznacza to, że rola społeczna oficera jest zależna od oczekiwań społecznych, a te mają podłoże zależne od wielu czynników, w tym: aktualnej gospodarczej i politycznej sytuacji kraju, świadomości publicznej oraz kondycji psychicznej społeczeństwa. Z tego powodu charakterystyka ról społecznych, pozytywnych i negatywnych, zostanie przedstawiona z perspektywy społecznej, głównie nieformalnej, opartej na oczekiwaniach obywateli. Pominięte zostaną teoretyczne koncepcje z punktu widzenia roli służbowej na rzecz elementów rozróżniających obie skrajne postawy w oczach społeczeństwa. Rola społeczna oficera będzie zatem postrzegana jako pozytywna w takim stopniu, w jakim oczekiwania wobec niej zostały spełnione. Podobnie jest w przypadku ról negatywnych. Jeżeli np. oficer policji, przestrzegając pilnowania prawa, ukarze obywatela, to w postrzeganiu obywatela może on odgrywać rolę negatywną, gdyż jego oczekiwania nie pokrywały się z założoną rolą, mającą na celu utrzymanie porządku publicznego, czyli przyjętą rolą społeczną z racji pełnionej funkcji. Aby opisać role, które odgrywają reprezentanci grup dyspozycyjnych oraz przedstawić ich rozróżnienie, należy zacząć od znaczenia i uwarunkowania ról społecznych w ogóle. Pojęcie roli społecznej związane jest z pojęciem statusu społecznego, a ten jest sposobem usytuowania człowieka w zbiorowości; współcześnie człowiek należy do wielu zbiorowości, a w każdej z nich zajmuje inną pozycję2. Status społeczny oficerów grup dyspozycyjnych wiąże się zatem z ich miejscem w zbiorowości. Ponieważ mają oni bezpośredni wpływ na zapewnienie poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie czy utrzymanie ładu społecznego, ich miejsce w zbiorowości jest dość szczególne. Wymaga bowiem od nich stałej gotowości do działania, często życia w warunkach skoszarowania oraz podlegania rozkazom, a także dyspozycyjności3. Ta specyfika pracy może być postrzegana przez obywateli w kategoriach pozytywnych i negatywnych, w zależności od potrzeb społecznych i stopnia ich zaspokojenia, a przede wszystkim od różnych okoliczności, które temu towarzyszą. Rola społeczna traktowana jest często jako zespół oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub jako ogół praw i zakres obowiązków, wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem4. Osoba, która odgrywa jakąś rolę społeczną, zobowiązana jest zachowywać się w określony sposób, wykonywać pewne konkretne czynności, a z tytułu odgrywanej roli ma pewne uprawnienia, które mogą innym nie przysługiwać. 2 3 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 144. J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wyd. UWr, Wrocław 2006, 4 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 131. s. 11. druk_soc_XLV.indd 172 2009-03-10 09:23:38 Role społeczne w zawodach służb mundurowych 173 Równocześnie osoby pozostające w kontakcie z jednostką odgrywającą daną rolę społeczną oczekują, że będzie się ona zachowywać zgodnie z określonym wzorcem postępowania. Taki wzorzec najczęściej zostawia jednostce większy lub mniejszy margines w zakresie dowolnego odgrywania roli. Przekroczenie granic dotyczących marginesu swobody w wykonywaniu przyjętej roli naraża jej wykonawcę na negatywne sankcje społeczne. Niespełnione oczekiwania wobec odgrywanej roli mogą spotkać się z negatywnym wizerunkiem, a w konsekwencji z wrogością i odrzuceniem. Nadanie znaczeń określeniom nieformalnych ról negatywnych i pozytywnych ma swoje źródło w przyczynach i ich uzasadnieniach. Kategorie przyczyny postrzegania danej roli w ten sposób zależą od obrazu przekazywanego przez środki przekazu, wizerunku publicznego oraz osobistych doświadczeń i oczekiwań. Uzasadnianie, dlaczego dana rola jest negatywna, a inna pozytywna albo ta sama postrzegana dwojako, należy zacząć od powodu takiego postrzegania przez społeczeństwo. Jednakże z postrzegania i rozumienia ról w określony sposób mogą wynikać różne konsekwencje. Odgrywanie ról przez oficerów Wojska Polskiego może być postrzegane przez obywateli jako część władzy, zapewniającej bezpieczeństwo narodowe, kształcącej kadrę żołnierską czy reprezentantów państwa polskiego. Jeśli takie są oczekiwania wobec tej instytucji, to są one zaspokajane, co jednocześnie w oczach obywateli ma wymiar pozytywnej roli społecznej. Jednak przez potencjalnego szeregowego żołnierza, którego czeka wstąpienie do obowiązkowej zasadniczej służby woskowej, niweczącej jego plany życiowe, role oficerów będą postrzegane negatywnie, ponieważ rozmijają się z jego oczekiwaniami. Należy także spojrzeć na tematykę rozróżniania kategorii ról poprzez odniesienie do wspomnianego określenia – grupy dyspozycyjne. Zagadnieniem tym zajmuje się szerzej socjologia problemów bezpieczeństwa narodowego (wewnętrznego), traktująca o aktualnych wyzwaniach dla bezpieczeństwa publicznego, w tym zjawiskach takich jak: terroryzm, przestępczość zorganizowana, masowe migracje, klęski żywiołowe i ekologiczne, bezpieczeństwo ekonomiczne kraju. Nowe warunki ustrojowe w Polsce wymagają wysoko wykwalifikowanych kompetencji, dlatego umiejętność przeciwdziałania i zwalczania takich rodzajów zagrożeń będzie stawać się coraz bardziej istotna. W kwestii tak niebagatelnej, jak zachowanie bezpieczeństwa narodowego, postrzeganie ról społecznych w grupach dyspozycyjnych poprzez kategorie negatywne czy pozytywne może mieć podłoże polityczne oraz być czynnikiem wpływającym na ogólną ocenę kompetencji. Tutaj zagrożeniem może być powstanie braku zaufania publicznego. Role społeczne jednostki jednocześnie przekształcają jej sposób myślenia, zachowania czy samoocenę oraz modyfikują postrzeganie jej przez otoczenie. Siłę wpływu określonej roli na zachowania pokazał choćby głośny i spektakularny eksperyment Philipa G. Zimbardo, przedstawiający, co może się stać, gdy przeciętni, przyzwoici ludzie znajdą się w złej sytuacji. Złej, czyli niepożądanej, niebezpiecznej, pobudzającej negatywny stan emocjonalny i niechęć. druk_soc_XLV.indd 173 2009-03-10 09:23:38 174 MONIKA SIDOROWICZ Role zawodowe związane z obronnością kraju wiążą się z zagrożeniem zdrowia i życia osób pełniących służby. To sytuacje niebezpieczne i niepożądane, znalezienie się w nich może wpływać na zmiany zachowania, jednak zapewnienie bezpieczeństwa jednostkom i zbiorowościom wymaga uczestnictwa także w sytuacjach zagrożenia, jest zatem nieodłączną częścią wykonywania tych zawodów. Sytuacje zagrożenia bezpośredniego mogą w rzeczywistości codziennej spotykać oficerów policji, straży granicznej, celnej. W jakim stopniu odgrywanie określonej roli wpływa na jej postrzeganie i kategoryzowanie przez społeczeństwo? Czy można powiedzieć, że w takim, w jakim negatywne emocje zostaną rozbudzone? Oficer grupy dyspozycyjnej w podobnej sytuacji powinien zachować granice prawne swojego postępowania. Jeśli ulegnie negatywnym emocjom, ale zrobi to w obronie życia ludzkiego (także własnego), może liczyć na to, że jego rola zostanie uznana za pozytywną. Nie jest to jednak regułą, prawo bowiem zostało naruszone, więc zachowanie oficera może być uznane za negatywne. Moralność może być jednym z wyznaczników określania roli społecznej oficerów. Rola społeczna stanowi także element osobowości społecznej. Długotrwałe odgrywanie jakiejś roli, np. zawodowej, wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ ten może przejawiać się na różne sposoby. Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie odgrywania roli społecznej przenoszone są na inne sytuacje życiowe człowieka, stając się cechą danego człowieka. Z drugiej strony długotrwałe odgrywanie roli społecznej może prowadzić do łatwiejszych zachowań wyrównawczych, czyli przeciwstawnych do tych, jakie wymagane są w trakcie odgrywania roli. W ten sposób jednostka demonstruje swoisty mechanizm obronny, aby utrzymać proces równowagi. Odgrywane przez przedstawicieli grup dyspozycyjnych role mogą przybierać też charakter cyniczny, aby osiągnąć zamierzone rezultaty w określonej sytuacji, czyli „manipulują wrażeniem”5. Bycie oficerem policji czy wojska oznacza zajmowanie określonej pozycji społecznej. Role te polegają na zachowywaniu się w określony sposób wobec społeczności, inny jednakże wobec różnych grup i jednostek. Oficer, aby zdobyć autorytet wśród podległych sobie ludzi, w taki sposób manipuluje ich wrażeniami, aby wywoływać u nich pożądane reakcje. Podobnie w przypadku, kiedy fakt pełnienia funkcji społecznej, która predysponuje do sankcjonowania, karania, kontrolowania, upominania czy wywierania wpływu, daje możliwość manipulowania wrażeniami u obywateli. Oficer może być postrzegany jako ten „zły” lub jako ten „dobry” – w zależności od tego, jakie wrażenie wywoła i z czym ono będzie się kojarzyć. Władza może budzić podziw, ale może też budzić niechęć i agresję w zależności od tego, jakie miejsce znajduje w życiu człowieka i jakie są jego potrzeby. Ustrój, pozycję i spójność społeczeństwa określają usytuowane w jego strukturze role zawodowe. Przyjmując rolę zawodową, człowiek, jeśli nie jest mu 5 druk_soc_XLV.indd 174 A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2006, s. 116. 2009-03-10 09:23:38 Role społeczne w zawodach służb mundurowych 175 to narzucone, dopasowuje ją do swych wcześniejszych ról oraz do własnej osobowości. Z kolei osobowość ma wpływ na sposób odgrywania roli6. Rola zawodowa jednostek w grupach dyspozycyjnych jest określona wpływem społecznym oraz ma na celu zapewnienie porządku i bezpieczeństwa. Osobowość zatem takiej jednostki musi mieścić się w odpowiednich normach predyspozycji psychologicznych. Istotne jest, aby stanowisko służbowe mogła objąć osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje i kompetencje. Wartość jej potencjału wpływa na określenie statusu społecznego, a to z kolei pokazuje całościową kondycję. Role społeczne pełnią funkcję kontroli społecznej, która jest zamierzonym władaniem społeczeństwa nad jednostką. Każdy członek danej grupy zdaje sobie sprawę z tego, jak ma się zachowywać w określonych sytuacjach, aby być zrozumiany, wie, czego oczekują od niego inni członkowie i wie, jakich reakcji na swoje postępowanie może oczekiwać. Taki „zorganizowany” przebieg życia społecznego polega więc na tym, że wzajemnie przewidywane i oczekiwane zachowania członków zbiorowości rzeczywiście następują7. Jeśli zachowania są odwrotne do oczekiwanych, a reakcje na działania nie mieszczą się w zakresie reakcji, jakie zostały uznane, to napotykają sankcje. Jest to system kontroli społecznej. Przymus, wyobrażenia zbiorowe społeczności, zwyczaje itd., tworzące system normatywny, skłaniają jednostkę do zachowania, które zgodne jest z nakazem lub zakazem, czyli z czymś, co robić musi albo czego robić nie może. Jeśli jednostka lekceważy narzucone normy społeczne, może spotkać się z określonymi sankcjami od tych, którzy owe normy respektują (lub mogą egzekwować ich przestrzeganie od innych), ponieważ stanowi zagrożenie dla stabilności społecznej. Rola grup dyspozycyjnych często polega na respektowaniu określonych norm, co stawia je w pozycji nadrzędnej w stosunku do reszty społeczeństwa. Mogą posługiwać się swoistymi nagrodami (pochwała, pochlebstwo, odznaczenie) oraz karami (poniżenie, obojętność, uzależnienie od woli działania, wyśmianie, uwięzienie i in.). W zależności od tego formułują się pozytywne i negatywne aspekty ich ról społecznych, którym przypisane są określone normy społeczne, które w znaczeniu socjologicznym określają względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki społecznej w danej sytuacji, zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej przez nią roli społecznej8. Normy, jak opisano wcześniej, zależą od różnych czynników, w tym od nieformalnych potrzeb społeczności, niekoniecznie określonych przepisami prawnymi, wartościami moralnymi czy globalnie rozumianym bezpieczeństwem. Jeśli potrzeby są zaspokajane, rola jest postrzegana jako pozytywna, jeśli nie są – jako negatywna. Związana z odgrywaniem ról społecznych przez oficerów grup dyspozycyjnych presja przestrzegania norm i przepisów, a także odpowiedzialności, może powodować trudności. Problemy wynikają z tego powodu, że nakazy roli stawia6 7 8 druk_soc_XLV.indd 175 B. Szacka, op. cit., s. 148. J. Szczepański, op. cit., s. 116. Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2006, s. 212. 2009-03-10 09:23:38 176 MONIKA SIDOROWICZ ne jednostce są niejasne lub wzajemnie się wykluczają9. Wśród norm istnieje wiele różnic i niezgodności, np. konflikt norm grup mniejszościowych i dominującej części społeczeństwa czy niezgodność przyjętych określonych norm (np. tzw. fala w wojsku i wychowanie edukacyjne żołnierzy). W przypadku oficerów policji sytuacja jest podobna, poglądy na temat ról weryfikują współpracę społeczeństwa z policją, co jest uwarunkowane doświadczeniem historycznym. Uwarunkowania dotyczące postrzegania tych ról mogą polegać na specyfice przypisanej zawodowo roli, a także potocznym stereotypie o zabarwieniu negującym. Można postrzegać grupy dyspozycyjne z perspektywy celów, do jakich zostały stworzone, a także w zależności od stopnia świadomości społecznej i pod tym kątem próbować analizować przyczyny powstania pozytywnych i negatywnych rodzajów odgrywanych ról społecznych. Świadomość społeczna jest tutaj rozumiana jako rodzaj utrwalonych w różnych grupach symboli i wartości, które są publicznie artykułowane w zachowaniach masowych, indywidualnych publikacjach, oświadczeniach i wystąpieniach osób uznawanych za mandatariuszy odpowiednich grup społecznych10. Nie należy jednak wykluczać świadomości statystycznej, będącej przekrojem indywidualnych opinii członków grup społecznych, wobec których grupy dyspozycyjne odgrywają swe role. Wyznacznikiem takich ról jest konieczność zapewnienia i utrzymania bezpieczeństwa narodowego. W kontekście socjologicznym stosunek grup dyspozycyjnych do społeczeństwa polega na wzajemnym odgrywaniu określonych ról, z tym że ze strony grup dyspozycyjnych mają one charakter trwały i zinstytucjonalizowany oraz oddziałują na postępowanie drugiej strony i zapewniają kontrolę tego postępowania. Druga strona, czyli naród, powinna swoją rolę odgrywać w sposób podporządkowany, wykonując narzucone działania. Istota władzy może pociągać za sobą wiele różnych postaw społecznych, niemniej jednak w przypadku grup dyspozycyjnych mamy do czynienia z władzą legalną. Wynika ona z przekonania, że prawomocną przesłanką do jej sprawowania jest legalne jej ustanowienie, czyli zgodne z obowiązującymi w państwie procedurami. Legalna władza może budzić w społeczeństwie szereg odczuć, czasem radykalnych, związanych z respektem, obawami, dystansem, oczekiwaniem odpowiedzialności, poczuciem zagrożenia czy potrzebą bezpieczeństwa. Patrząc przez pryzmat teorii o regule podobieństwa, która głosi, że bliżsi nam są ludzie do nas samych podobni, oficerowie w grupach dyspozycyjnych, które mogą sprawować kontrolę czy reprezentować władzę państwową (np. służby celne, policja, wojsko), mogą wzmagać wymienione emocje. Dzieje się tak w związku z innymi normami i wzorcami zachowań przy odgrywaniu roli społecznej i związanymi z tym przywilejami. Pełnienie funkcji dyspozycyjnych z racji zawodu oraz kierunkowego wykształcenia wiąże się z wzięciem odpowiedzialności za bezpieczeństwo publiczne, ale też z możliwością wywie9 S. Mika, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980, s. 91. 10 druk_soc_XLV.indd 176 J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego…, s. 52. 2009-03-10 09:23:38 Role społeczne w zawodach służb mundurowych 177 rania wpływu. Poczucie władzy legalnej może poprzez specyfikę funkcji prowokować negatywne postrzeganie tych ról. Przedstawiciele tych grup wzbudzają w ludziach emocje, ponieważ mają wpływ społeczny. Jedno z doświadczeń dowodzących tego opisał Robert Cialdini (1993), gdzie dwóch policjantów, nie mogąc wymuszać złożenia zeznań przez podejrzanego, wchodzi w dwie role: „dobrego” i „złego” policjanta11. Doświadczenie pokazuje, że w zależności od postawy policjanta oraz sytuacji, w której dana osoba się znajduje, zmienia się rola społeczna policji. Przy czym sytuacja zagrożenia warunkuje postrzeganie policjanta. Im bardziej będzie on prostolinijny i współpracujący, tym bardziej jego rola będzie postrzegana jako niezastąpiona i właściwa. W przypadku służby w wojsku czy policji wykładowcy pełnią także funkcję edukacyjną, przygotowując żołnierzy do walki zbrojnej lub policjantów do obrony prawnej, utrzymania ładu i odpowiedzialności za drugiego człowieka. Dowódca wychowawca kształtuje stosunki międzyludzkie i proces adaptacji do służby; prowadzi profilaktykę związaną z negatywnym zjawiskiem patologii społecznej; kieruje procesem kształtowania patriotycznego i obywatelskiego12. Wykładowca w codziennej służbie kieruje zespołami, szkoli podległych mu zgodnie z obowiązującymi zasadami, procedurami i metodami. Tak rozumiana rola symbolizuje instytucję policji i wojska oraz samych wykładowców reprezentujących uznane wartości edukacyjne, a z punktu widzenia oddania tej służbie jako wartość moralną. Do istotnych zadań oficerów wojskowych należy pielęgnowanie tradycji wojskowej i poprzez takie działania wykształcanie patriotyzmu i uznania dla wojska. Z kolei w przypadku kształcenia policjantów do zadań należy modelowanie zachowań narzuconych przez normy moralne i prawne. Jest to przeciwwagą dla negatywnych stereotypów instytucji, która zniewala i degraduje jednostkę, dając możliwość wykorzystywania prawa i swojej pozycji. Uważa się, że oficer, rozpoczynając służbę zawodową, mając jasno określone cele i skrystalizowane poglądy, powinien wiedzieć, co musi uczynić, jakie działanie edukacyjne podejmować, aby zajmować określone stanowisko służbowe13. Taka rola jest zapewne w świadomości obywatelskiej postrzegana jako przydatna w kształtowaniu postaw przyszłych policjantów i żołnierzy oraz postaw reszty społeczeństwa. Podobna ocena sprzyjałyby traktowaniu służby zawodowej jako możliwości rozwoju i uczestniczenia w zapewnianiu porządku i bezpieczeństwa społeczności. W środkach masowego przekazu wojsko i policję w Polsce przedstawia się także od strony negatywnej. Takie warunki wyzwalają potrzebę przemian i sta11 R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 112. 12 W. Nowosielski, Oficerowie na stanowiskach społeczno-wychowawczych, „Wojsko i Wychowanie”, 2003, 6. 13 B. Szulc, Andragogiczny kontekst kształcenia oficerów, [w:] Nauczyciel andragog u progu XXI w., J. Maciejewski, W. Horyń (red.), Wyd. UWr, Wrocław 2002, s. 212. druk_soc_XLV.indd 177 2009-03-10 09:23:38 178 MONIKA SIDOROWICZ wiają przed grupami dyspozycyjnymi nowe oczekiwania społeczne: tolerancję, sprawiedliwość, równość. Jednocześnie panuje opinia, że dowódca prawdomówny i uczciwy może być tylko wtedy, gdy jego działania są zgodne z prawem i obowiązkami zawodowymi, natomiast w polskich warunkach łamie się prawo i nie ma mowy o kształtowaniu prawości14. Takie podejście może przyczyniać się do powstania obrazu zawodu pozbawionego autorytetu i społecznego prestiżu. Zawód żołnierza np. wiąże się z odpowiedzialnością za ojczyznę i świadomością patriotyczną, jednak przymus służby wojskowej i niektóre uwarunkowania psychologiczne oraz socjologiczne mogą wpływać na problemy adaptacyjne. Mogą stanowić źródło potencjalnych problemów i trudności wychowawczych15. Żołnierze powinni mieć aktywny udział edukacyjny, który ukształtuje osobowość tak, aby mogła odgrywać rolę społeczną, spełniając oczekiwania społeczeństwa. Jednym z czynników warunkujących sprawne, skuteczne i zgodne z tradycją narodową funkcjonowanie wojska – jako siły obronnej państwa i narodu – jest edukacja wojskowa, patriotyczna i obywatelska16. Doświadczenia jednostek weryfikują role oficerów w wojsku adekwatnie do doświadczeń zdobytych np. podczas służby wojskowej, które mogą różnić się od założeń, jak odgrywanie tej roli powinno się kształtować i na jakich wartościach się opierać. Trudne i często niebezpieczne zawody w grupach dyspozycyjnych będą nieustannie poddawane ocenie (także moralnej). Uprawnienia osób należących do tych grup zawodowych odpowiadają społecznym zakazom i nakazom, które odbierane mogą być jako ograniczenia. Przy każdorazowej ocenie przez społeczność będzie pojawiał się wybór pomiędzy odbiorem roli jako „złej” albo „dobrej”. Sam zwrot „służba” odnoszący się do celów powołania i istnienia grup dyspozycyjnych oraz ich przedstawicieli, odpowiedzialnych za kierunek kształcenia i stopień poczucia etyki zawodowej, mówi wiele i wskazuje na kierunek wykonawstwa zadań grup dyspozycyjnych, lecz może być oceniany różnie. W różnych sytuacjach bowiem postrzeganie pozytywne czy negatywne roli policjantów, strażników czy żołnierzy, zaufanie do ich kompetencji i stopień poczucia narodowej tożsamości i zbiorowej odpowiedzialności będą zależały od społeczeństwa, które ma być poddawane nadzorowi i jest zależne od kondycji funkcjonujących grup dyspozycyjnych. 14 B. Szulc, op. cit., s. 216. Z. Stefaniak, Wychowanie w wojsku a uwarunkowania rzeczywistości, „Wojsko i Wychowanie”, 2003, 3. 16 L. Turos, Pedagogika wojskowa, [w:] Pedagogika ogólna i subdyscypliny, Wyd. Akademickie Żak, 1999, s. 369. 15 druk_soc_XLV.indd 178 2009-03-10 09:23:38 Role społeczne w zawodach służb mundurowych 179 LITERATURA Cialdini R., 2003, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Giddens A., 2006, Socjologia, PWN, Warszawa. Kozyr-Kowalski S., 2000, Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań. Maciejewski J., 2002, Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wyd. UWr, Wrocław. Maciejewski J., 2006, Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wyd. UWr, Wrocław. Mika S., 1980, Psychologia społeczna, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Nauczyciel andragog u progu XXI w., J. Maciejewski, W. Horyń (red.), Wyd. UWr, Wrocław 2002. Nowosielski W., 2003, Oficerowie na stanowiskach społeczno-wychowawczych, „Wojsko i Wychowanie”, nr 6. Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2006. Szacka B., 2003, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 144. Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa. Szulc B., 2002, Andragogiczny kontekst kształcenia oficerów, [w:] Nauczyciel andragog u progu XXI w., J. Maciejewski, W. Horyń (red.), Wyd. UWr, Wrocław. druk_soc_XLV.indd 179 2009-03-10 09:23:38
