M. Sidorowicz, Pozytywne i negatywne role społeczne w zawodzie
advertisement
ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 MONIKA SIDOROWICZ Uniwersytet Wrocławski POZYTYWNE I NEGATYWNE ROLE SPOŁECZNE W ZAWODZIE OFICERA NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH GRUP DYSPOZYCYJNYCH Drugą, tuż po potrzebach fizjologicznych, w hierarchii potrzeb ludzkości według Maslowa jest potrzeba bezpieczeństwa, na którą składają się potrzeby: braku lęku, ładu, zależności, opieki i oparcia. Potrzeba bezpieczeństwa może być zaspokajana w małych komórkach społecznych oraz za pomocą działań lokalnych, ale jeśli weźmiemy pod uwagę społeczeństwa w rozumieniu globalnym i procesy zachodzące pomiędzy nimi, wchodzimy w obszar pojęcia bezpieczeństwa narodowego. Zaspokojenie tej potrzeby wymaga istnienia zorganizowanych, wyspecjalizowanych grup, których zadaniem jest zapewnianie bezpieczeństwa społeczeństwom w przypadku zagrożeń wojennych, katastrof naturalnych, zachwiań porządku publicznego oraz konfliktów granicznych. Transformacje społeczeństw europejskich powodują wzrost poziomu efektywności odpowiedzialnych za bezpieczeństwo narodowe grup społecznych, które cechuje ciągła dyspozycyjność w służbie społeczeństwu. W grupach formalnych (organizacjach) role przybierają postać stanowisk1. Role społeczne oficerów grup dyspozycyjnych przypisane są w swym znaczeniu opisom konkretnych stanowisk służbowych. Stanowisko z nadanym mu przeznaczeniem zawodowym oznacza status i pozycję społeczną, tym bardziej że w organizacjach grup dyspozycyjnych odpowiednim kwalifikacjom odpowiadają odpowiednie stopnie i odznaczenia. Pełnienie określonej funkcji powoduje, że danej osobie przypisuje się warunki spełniania tej funkcji. Określają je potrzeby społeczne, polityczne i ekonomiczne, a także oczekiwania obywateli danego kraju. Jednak pojęcie roli społecznej jako zespołu norm i wzorców zachowań, które określają, jak człowiek ma zachowywać się w określonych i zdefiniowanych 1 J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 43. druk_soc_XLIV.indd 95 2008-11-03 14:13:08 96 MONIKA SIDOROWICZ już sytuacjach, w przypadku ról oficerów grup dyspozycyjnych, może przejawiać się także nieformalnie, nie tylko w postaci formalnego stanowiska służbowego. Oznacza to, że rola społeczna oficera jest zależna od oczekiwań społecznych, a te są zależne od wielu czynników, w tym aktualnej gospodarczej i politycznej sytuacji kraju, świadomości publicznej, kondycji psychicznej społeczeństwa. Z tego powodu charakterystyka ról społecznych – pozytywnych i negatywnych – zostanie przedstawiona z perspektywy społecznej, głównie nieformalnej, opartej na oczekiwaniach obywateli. Pominięte zostaną teoretyczne koncepcje z punktu widzenia roli służbowej na rzecz elementów rozróżniających obie skrajne postawy w oczach społeczeństwa. Rola społeczna oficera będzie zatem postrzegana jako pozytywna w takim stopniu, w jakim oczekiwania wobec pełnienia tej funkcji zostały spełnione. Podobnie jest w przypadku ról negatywnych. Dla przykładu: jeżeli oficer policji, przestrzegając pilnowania prawa, ukarze obywatela, to w postrzeganiu obywatela może on pełnić rolę negatywną, gdyż jego oczekiwania nie pokrywały się z założoną rolą, mającą na celu utrzymanie porządku publicznego, czyli przyjętą rolą społeczną z racji pełnionej funkcji. Aby określić role, które odgrywają reprezentanci grup dyspozycyjnych, oraz przedstawić ich rozróżnienie, należy zacząć od spojrzenia przez przekrój znaczenia i uwarunkowania ról społecznych w ogóle. Pojęcie roli społecznej związane jest z pojęciem statusu społecznego, a ten jest sposobem usytuowania człowieka w zbiorowości; współcześnie człowiek należy do wielu zbiorowości, a w każdej z nich zajmuje inną pozycję2. Status społeczny oficerów grup dyspozycyjnych wiąże się zatem z ich miejscem w zbiorowości. Ponieważ mają oni bezpośredni wpływ na poziom zaspokojenia potrzeby poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie czy utrzymanie ładu społecznego, ich miejsce w zbiorowości jest dość szczególne. Wymaga bowiem od nich stałej gotowości do działania, często życia w warunkach zakoszarowania oraz podlegania rozkazom, i wreszcie – owej dyspozycyjności3. Ta specyfika pracy może być postrzegana przez obywateli w kategoriach roli pozytywnych i negatywnych, w zależności od potrzeb społecznych i stopnia ich zaspokojenia, a przede wszystkim od różnych okoliczności, które temu towarzyszą. Rola społeczna traktowana jest często jako zespół oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub jako ogół praw i zakres obowiązków, wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem4. Osoba, która pełni daną funkcję społeczną, zobowiązana jest zachowywać się w określony sposób, wykonywać pewne konkretne czynności, a z tytułu tej funkcji ma pewne uprawnienia, które mogą innym nie przysługiwać. Równocześnie osoby pozostające w kontakcie z jednostką pełniącą daną 2 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 144. J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 11. 4 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 131. 3 druk_soc_XLIV.indd 96 2008-11-03 14:13:09 Pozytywne i negatywne role społeczne w zawodzie oficera 97 funkcję społeczną oczekują, że będzie się ona zachowywać zgodnie z określonym wzorcem postępowania. Taki wzorzec najczęściej zostawia jednostce większy lub mniejszy margines w zakresie dowolnego odgrywania roli. Przekroczenie granic dotyczących marginesu swobody w odgrywaniu przyjętej roli naraża jej wykonawcę na negatywne sankcje społeczne. Niespełnione oczekiwania mogą spowodować negatywny wizerunek, a w konsekwencji wrogość i odrzucenie. Nadanie znaczeń określeniom nieformalnych ról negatywnych i pozytywnych ma swoje źródło w przyczynach i ich uzasadnieniach. Kategoria przyczyny postrzegania danej roli w ten sposób zależy od obrazu przekazywanego przez środki przekazu, wizerunku publicznego oraz osobistych doświadczeń i oczekiwań. Uzasadnianie, dlaczego dana rola jest negatywna, a inna pozytywna, albo dlaczego ta sama postrzegana jest dwojako, należy zacząć od rozpoznania, dlaczego może być tak postrzegana przez społeczeństwo. Jednakże z postrzegania i rozumienia ról w określony sposób mogą wynikać różne konsekwencje. Odgrywanie ról przez oficerów Wojska Polskiego może być postrzegane przez obywateli jako część władzy, zapewniającej bezpieczeństwo narodowe, wykształcającej kadrę żołnierską czy reprezentantów państwa polskiego. Jeśli takie są oczekiwania wobec tej instytucji, są one zaspokajane, co jednocześnie w oczach obywateli ma wymiar pozytywnej roli społecznej. Jednak przez potencjalnego szeregowego żołnierza, którego czeka wstąpienie do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej, niwelującej jego plany życiowe, role oficerów będą postrzegane negatywnie, ponieważ rozmijają się z jego oczekiwaniami. Należy także spojrzeć na tematykę rozróżniania kategorii ról poprzez odniesienie do wspomnianego określenia: grupy dyspozycyjne. Zagadnieniem tym zajmuje się szerzej socjologia problemów bezpieczeństwa narodowego (wewnętrznego), która traktuje o aktualnych wyzwaniach dla bezpieczeństwa publicznego, w tym zjawiskach takich jak: terroryzm, przestępczość zorganizowana, masowe migracje, klęski żywiołowe i ekologiczne, bezpieczeństwo ekonomiczne kraju. Nowe warunki ustrojowe w Polsce wymagają wysoko wykwalifikowanych specjalistów, zatem potrafiących przeciwdziałać i zwalczać tego rodzaju zagrożenia. W kwestii tak niebagatelnej, jak zachowanie bezpieczeństwa narodowego, postrzeganie ról społecznych w grupach dyspozycyjnych poprzez kategorie negatywne czy pozytywne może mieć podłoże polityczne oraz być czynnikiem wpływającym na ogólną ocenę kompetencji. Tutaj zagrożeniem może być brak zaufania publicznego. Role społeczne, które odgrywa jednostka, jednocześnie przekształcają jej sposób myślenia, zachowania czy samoocenę oraz modyfikują postrzeganie jej przez otoczenie. Siłę wpływu pełnionej funkcji na zachowania pokazał choćby głośny i spektakularny eksperyment Philipa G. Zimbardo, który przedstawia, co może się stać, gdy przeciętni, przyzwoici ludzie znajdą się w złej sytuacji. Złej, czyli niepożądanej, niebezpiecznej, powodującej negatywny stan emocjonalny i niechęć. druk_soc_XLIV.indd 97 2008-11-03 14:13:09 98 MONIKA SIDOROWICZ Pełnienie funkcji zawodowych związanych z obronnością kraju wiąże się z zagrożeniem zdrowia i życia. Bywają bowiem sytuacje niebezpieczne i niepożądane, znalezienie się w nich może wpływać na zmiany zachowania, jednak zapewnienie bezpieczeństwa jednostkom i zbiorowościom wymaga uczestnictwa także w sytuacjach zagrożenia, zatem jest nieodłączną częścią wykonywania tych zawodów. Sytuacje zagrożenia bezpośredniego mogą w rzeczywistości codziennej spotykać oficerów Policji, Straży Granicznej, Straży Celnej. W jakim stopniu pełnienie określonej roli wpływa na jej postrzeganie i kategoryzowanie przez społeczeństwo? Czy można powiedzieć, że w takim, w jakim zostaną rozbudzone negatywne emocje? Oficer grupy dyspozycyjnej w podobnej sytuacji powinien zachować granice prawne swojego postępowania na służbie. Jeśli ulegnie negatywnym emocjom, ale zrobi to w obronie życia ludzkiego (także własnego), może otrzymać uznanie społeczne i jego rola zostanie uznana za pozytywną. Nie jest to jednak regułą. W świetle prawa zachowanie oficera może zostać przyjęte jako negatywne. Moralność jako wartość wielowarstwowa w odniesieniu do strony pozytywnej i negatywnej może być jednym z wyznaczników określania roli społecznej oficerów. Rola społeczna stanowi także element osobowości społecznej. Długotrwałe odgrywanie roli, np. roli zawodowej, wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ ten może przejawiać się na różne sposoby. Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie ogrywania roli społecznej przenoszone są na inne sytuacje życiowe człowieka, stając się cechą danego człowieka. Z drugiej strony długotrwałe odgrywanie roli społecznej może prowadzić do łatwiejszego podejmowania zachowań wyrównawczych, czyli przeciwstawnych do tych, jakie wymagane są w trakcie odgrywania roli. W taki sposób jednostka demonstruje swoisty mechanizm obronny, aby utrzymać proces równowagi. Odgrywane przez przedstawicieli grup dyspozycyjnych role mogą przybierać też charakter tzw. cyniczny, aby osiągnąć zamierzone rezultaty w określonej sytuacji, czyli „manipulują wrażeniem”5. Bycie oficerem policji czy wojska oznacza zajmowanie określonej pozycji społecznej. Role te polegają na zachowywaniu się w określony sposób wobec społeczności, inny jednakże wobec różnych grup i jednostek, w danych okolicznościach zmieniają się odgrywane role. Oficer, aby zdobyć autorytet wśród podległych sobie ludzi, w taki sposób manipuluje ich wrażeniami, aby wywoływać u nich pożądane reakcje. Podobnie w przypadku, kiedy fakt pełnienia funkcji społecznej, która predysponuje do sankcjonowania, karania, kontrolowania, upominania czy wywierania wpływu, daje możliwość manipulowania wrażeniami u obywateli. Oficer może być postrzegany jako ten „zły” lub jako ten „dobry” w zależności od tego, jakie wrażenie wywoła i z czym to wraże5 druk_soc_XLIV.indd 98 A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2006, s. 116. 2008-11-03 14:13:09 Pozytywne i negatywne role społeczne w zawodzie oficera 99 nie będzie się kojarzyć. Władza może budzić podziw, ale może też budzić niechęć i agresję, w zależności od tego, jakie miejsce znajduje w życiu człowieka i jakie są jego potrzeby. Ustrój, pozycję i spójność społeczeństwa nakreślają usytuowane w jego strukturze role zawodowe. Przyjmując rolę zawodową, człowiek, jeśli nie jest mu to narzucone, dopasowuje ją do swych wcześniejszych ról oraz do swej osobowości. Z kolei osobowość ma wpływ na sposób odgrywania roli6. Jednostki w grupach dyspozycyjnych, dopasowując rolę zawodową do swych innych ról, mają jednak inne specyficzne zadanie, gdyż ich rola zawodowa jest określona wpływem społecznym oraz tym, że służą porządkowi i bezpieczeństwu kraju. Zatem osobowość takiej jednostki, mając wpływ na odgrywanie danej roli zawodowej, musi mieścić się w odpowiednich normach predyspozycji psychologicznych. Istotne jest, że stanowisko służbowe może objąć osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje i kompetencje. Wartość jej potencjału ma wpływ na określenie statusu społecznego, a to z kolei pokazuje całościową kondycję. Role społeczne pełnią funkcję kontroli społecznej, która jest zamierzonym władaniem społeczeństwa nad jednostką. Każdy członek danej grupy zdaje sobie sprawę z tego, jak ma się zachowywać w danych sytuacjach, aby być zrozumiany, wie, czego oczekują od niego inni członkowie i wie, jakich reakcji na swoje postępowanie może oczekiwać – taki „zorganizowany” przebieg życia społecznego polega więc na tym, że wzajemnie przewidywane i oczekiwane zachowania członków zbiorowości rzeczywiście powstają7. Jeśli zachowania są odwrotne do oczekiwanych, a reakcje na działania nie mieszczą się w odpowiednim zakresie, to napotykają sankcje. Jest to system kontroli społecznej. Przymus, wyobrażenia zbiorowe społeczności, zwyczaje itd., które razem tworzą system normatywny, skłaniają jednostkę do zachowania zgodnego z nakazem lub zakazem, czyli z czymś, co robić musi albo czego robić nie może. Jeśli jednostka lekceważy narzucone normy społeczne, może spotkać się z określonymi sankcjami, nałożonymi przez tych, którzy owe normy respektują (lub mogą egzekwować ich przestrzeganie od innych), ponieważ stanowi to zagrożenie dla stabilności społecznej. Rola grup dyspozycyjnych często polega na respektowaniu określonych norm, co stawia je w pozycji nadrzędnej w stosunku do reszty społeczeństwa. Mogą się one posługiwać swoistymi nagrodami (np. pochwała, pochlebstwo, odznaczenie) oraz karami (poniżenie, obojętność, uzależnienie od woli działania, wyśmianie, uwięzienie i in.). W zależności od tego formułują się pozytywne i negatywne aspekty ich ról społecznych, do których przypisane są odpowiednie normy społeczne, w znaczeniu socjologicznym określające względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki społecznej w danej sytuacji, zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej przez nią roli społecznej8. Normy, jak opisano 6 7 8 druk_soc_XLIV.indd 99 B. Szacka, op. cit., s. 148. J. Szczepański, op. cit., s. 116. Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2006, s. 212. 2008-11-03 14:13:09 100 MONIKA SIDOROWICZ wcześniej, zależą od różnych czynników, w tym od nieformalnych potrzeb społeczności, niekoniecznie określonych przepisami prawnymi, wartościami moralnymi czy globalnie rozumianym bezpieczeństwem. Jeśli potrzeby są zaspokajane, rola jest postrzegana jako pozytywna, jeśli nie są – jako negatywna. Związana z odgrywaniem ról społecznych przez oficerów grup dyspozycyjnych presja przestrzegania norm i przepisów, a także odpowiedzialności może powodować trudności. Problemy w odgrywaniu roli społecznej wynikają stąd, że nakazy roli stawianej jednostce są niejasne lub wzajemnie się wykluczają9. Wśród norm istnieje wiele różnic i niezgodności, np. konflikt norm grup mniejszościowych i dominującej części społeczeństwa czy niezgodność przyjętych określonych norm (np. tzw. fala w wojsku i wychowanie edukacyjne żołnierzy). Taki obraz rzeczywistości postrzeganej przez społeczeństwo pokazuje wielowymiarowość roli oficerów wojskowych. W przypadku oficerów policji sytuacja jest podobna, poglądy na temat ról weryfikują współpracę społeczeństwa z policją, co jest uwarunkowane doświadczeniem historycznym. Uwarunkowania postrzegania tychże ról mogą leżeć zarówno w przypisanej zawodowo roli i jej specyfice, jak i potocznym stereotypie o zabarwieniu negującym. Można postrzegać grupy dyspozycyjne z perspektywy celów, do jakich zostały stworzone, także w zależności od stopnia świadomości społecznej i pod tym kątem próbować analizować przyczyny powstania pozytywnych i negatywnych rodzajów odgrywanych ról społecznych. Świadomość społeczna jest tutaj rozumiana jako rodzaj utrwalonych w różnych grupach symboli i wartości, które są publicznie artykułowane w zachowaniach masowych, indywidualnych publikacjach, oświadczeniach i wystąpieniach osób uznawanych za mandatariuszy odpowiednich grup społecznych10. Nie należy jednak wykluczać świadomości statystycznej, będącej przekrojem indywidualnych opinii członków grup społecznych, wobec których grupy dyspozycyjne odgrywają swe role. Są to role silnie naznaczone w życiu społeczeństwa, a ich wyznacznikiem jest konieczność zapewnienia i utrzymania bezpieczeństwa narodowego. W kontekście socjologicznym stosunek tych grup do społeczeństwa polega na wzajemnym oczekiwaniu odgrywania określonych ról, z tym, że ze strony grup dyspozycyjnych ma on charakter trwały i zinstytucjonalizowany oraz oddziałuje na postępowanie drugiej strony i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania, a druga strona, czyli naród, powinna swoją rolę odgrywać w sposób podporządkowany, wykonując narzucone działania lub zaniechując wykonywania innych. Sama istota władzy może pociągać za sobą całą plejadę różnych postaw społecznych, niemniej jednak w przypadku grup dyspozycyjnych mamy do czynienia z władzą legalną. Wynika ona z przekonania, że prawomocną przesłanką do jej sprawowania jest legalne jej ustanowienie, czyli zgodne z obowiązującymi 9 S. Mika, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980, s. 91. 10 druk_soc_XLIV.indd 100 J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego…, s. 52. 2008-11-03 14:13:09 Pozytywne i negatywne role społeczne w zawodzie oficera 101 w państwie procedurami. Legalna władza może budzić w społeczeństwie wiele odczuć, czasem radykalnych, związanych z respektem, obawami, dystansem, oczekiwaniem odpowiedzialności, poczuciem zagrożenia czy potrzebą bezpieczeństwa. Patrząc przez pryzmat teorii o regule podobieństwa, która głosi, że bliżsi nam są ludzie do nas samych podobni, oficerowie w grupach dyspozycyjnych, które mogą sprawować kontrolę czy reprezentować władzę państwową (np. służby celne, policja, wojsko), mogą wzmagać wymienione emocje. Dzieje się tak poprzez inne normy i wzorce zachowań w pełnionej funkcji społecznej i związane z tym przywileje. Pełnienie funkcji dyspozycyjnych z racji zawodu oraz kierunkowego wykształcenia wiąże się wzięciem odpowiedzialności za bezpieczeństwo publiczne, ale też z możliwością wywierania wpływu. Poczucie władzy legalnej może w związku ze specyfiką funkcji prowokować negatywne postrzeganie tych ról. Przedstawiciele wymienionych grup wzbudzają w ludziach emocje właśnie poprzez role praktyków wpływu społecznego. Jedno z doświadczeń tego dowodzących opisał Robert Cialdini (1993). W doświadczeniu tym dwóch policjantów, nie mogąc wymuszać złożenia zeznań przez podejrzanego, wchodzi w dwie role: „dobrego” i „złego” policjanta11. Doświadczenie pokazuje, że w zależności od postawy policjanta oraz samej sytuacji, w której dana osoba się znajduje, zmienia się rola społeczna policji. Przy czym sytuacja zagrożenia warunkuje postrzeganie policjanta, więc im bardziej będzie on prostolinijny i współpracujący, tym bardziej jego rola będzie postrzegana jako niezastąpiona i właściwa. Oficerowie w wojsku czy policji pełnią także funkcję edukacyjną, przygotowując żołnierzy do walki zbrojnej lub policjantów do obrony prawnej, utrzymania ładu i odpowiedzialności za drugiego człowieka. Oficer dowódca i jednocześnie wychowawca: – kształtuje stosunki międzyludzkie i proces adaptacji do służby, – prowadzi profilaktykę związaną z negatywnym zjawiskiem patologii społecznej, – kieruje procesem kształtowania patriotycznego i obywatelskiego12. Oficer w codziennej służbie kieruje zespołami, szkoli podległych mu zgodnie z obowiązującymi zasadami, procedurami i metodami, które w szerokim znaczeniu są typowe dla dydaktyki. Tak rozumiana rola symbolizuje instytucję Policji i Wojska Polskiego oraz samych oficerów, reprezentujących uznane wartości edukacyjne, z punktu widzenia oddania tej służbie jako wartość moralną. Do istotnych zadań oficerów wojskowych należy pielęgnowanie tradycji wojskowej i poprzez takie działania wykształcanie patriotyzmu i uznania dla wojska. Z kolei w przypadku kształcenia policjantów do zadań należy modelować zachowania narzucone przez normy moralne i prawne. Jest to przeciwwagą dla negatywnych 11 R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 112. 12 W. Nowosiejski, Oficerowie na stanowiskach społeczno-wychowaczych, „Wojsko i Wychowanie” 2003, 6. druk_soc_XLIV.indd 101 2008-11-03 14:13:09 102 MONIKA SIDOROWICZ stereotypów instytucji, która zniewala i degraduje jednostkę, dając możliwość wykorzystywania prawa i swojej pozycji. Uważa się, że oficer, rozpoczynając służbę zawodową, mając jasno określone cele i skrystalizowane poglądy, powinien wiedzieć, co musi uczynić, jakie działanie edukacyjne podejmować, aby zajmować określone stanowisko służbowe13. Taka rola jest zapewne w świadomości obywatelskiej postrzegana jako przydatna w kształtowaniu postaw przyszłych policjantów i żołnierzy oraz postaw reszty społeczeństwa. Podobna ocena sprzyjałaby traktowaniu służby zawodowej jako możliwości rozwoju i uczestniczenia w zapewnianiu porządku i bezpieczeństwa społeczności. W środkach masowego przekazu wojsko i policję w Polsce przedstawia się także od strony negatywnej. Takie warunki wyzwalają potrzebę przemian i stawiają przed grupami dyspozycyjnymi nowe oczekiwania społeczne: tolerancję, sprawiedliwość, równość. Jednocześnie panuje opinia, że dowódca prawdomówny i uczciwy może być tylko wtedy, gdy jego działania są zgodne z prawem i obowiązkami zawodowymi, natomiast w polskich warunkach łamie się prawo i nie ma mowy o kształtowaniu prawości14. Takie podejście może przyczyniać się do powstania obrazu oficera jako pozbawionego autorytetu i społecznego prestiżu. Zawód żołnierza wiąże się z odpowiedzialnością za ojczyznę i świadomością patriotyczną, jednak przymus służby wojskowej i niektóre uwarunkowania psychologiczne oraz socjologiczne mogą wpływać na problemy adaptacyjne oraz stanowić źródło potencjalnych problemów i trudności wychowawczych15. Żołnierze powinni mieć możliwości edukacyjne, które ukształtują ich osobowość tak, aby mogli odgrywać role społeczne, spełniając oczekiwania społeczeństwa. Jednym z czynników warunkujących sprawne, skuteczne i zgodne z tradycją narodową funkcjonowanie wojska – jako siły obronnej państwa i narodu – jest edukacja wojskowa, patriotyczna i obywatelska16. Doświadczenia jednostek weryfikują role oficerów w wojsku adekwatnie do doświadczeń zdobytych np. podczas służby wojskowej, które mogą różnić się od założeń, jak odgrywanie tej roli powinno się kształtować i na jakich wartościach się opierać. Trudne i często niebezpieczne zawody w grupach dyspozycyjnych będą nieustannie poddawane ocenie (także moralnej). Uprawnienia osób należących do tych grup zawodowych odpowiadają społecznym zakazom i nakazom, które odbierane mogą być jako ograniczenia. Przy każdorazowej ocenie przez społeczność będzie pojawiał się wybór pomiędzy odbiorem roli jako „złej” albo „dobrej”. 13 B. Szulc, Andragogiczny kontekst kształcenia oficerów, [w:] Nauczyciel andragog u progu XXI w., J. Maciejewski, W. Horyń (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 212. 14 B. Szulc, op. cit., s. 216. 15 Z. Stefaniak, Wychowanie w wojsku a uwarunkowania rzeczywistości, „Wojsko i Wychowanie” 2003, 3. 16 L. Turos, Pedagogika wojskowa, [w:] Pedagogika ogólna i subdyscypliny, Wydawnictwo Akademickie Żak, 1999, s. 369. druk_soc_XLIV.indd 102 2008-11-03 14:13:10 Pozytywne i negatywne role społeczne w zawodzie oficera 103 Sam zwrot „służba” odnoszący się do celów powołania i istnienia grup dyspozycyjnych oraz ich przedstawicieli – oficerów, odpowiedzialnych za kierunek kształcenia i stopień poczucia etyki zawodowej, mówi wiele za siebie i wskazuje na kierunek wykonawstwa zadań grup dyspozycyjnych, lecz może być oceniany różnie. W różnych sytuacjach bowiem odpowiedzialność za wybór dotyczący postrzegania jako pozytywnej czy negatywnej roli policjantów, strażników czy żołnierzy, zaufanie do ich kompetencji i stopień poczucia narodowej tożsamości i zbiorowej odpowiedzialności, będzie spoczywało na społeczeństwie, które ma być poddawane nadzorowi i jest zależne od kondycji funkcjonujących grup dyspozycyjnych. BIBLIOGRAFIA Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2006. Kozyr-Kowalski S., Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań 2000. Maciejewski J., Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006. Maciejewski J., Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002. Mika S., Psychologia społeczna, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980. Nauczyciel andragog u progu XXI w., J. Maciejewski, W. Horyń (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002. Nowosiejski W., Oficerowie na stanowiskach społeczno-wychowawczych, „Wojsko i Wychowanie” 2003, 6. Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2006. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 144. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970. Szulc B., Andragogiczny kontekst kształcenia oficerów, [w:] Nauczyciel andragog u progu XXI w., J. Maciejewski, W. Horyń (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002. druk_soc_XLIV.indd 103 2008-11-03 14:13:10
