grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej. próba analizy

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS
No 3079
SOCJOLOGIA XLIV
WROCŁAW 2008
IRENA KURASZ
Uniwersytet Wrocławski
GRUPY DYSPOZYCYJNE
W STRUKTURZE SPOŁECZNEJ.
PRÓBA ANALIZY SOCJOLOGICZNEJ
Umiejscowienie grup dyspozycyjnych1 w strukturze społecznej wymaga
pewnej systematyzacji podstawowych pojęć socjologicznych odnoszących się
do opisu porządku społecznego. Istnieje wiele szkół teoretycznych proponujących
własne kryteria podziału przestrzeni społecznej. Piotr Sztompka opisuje znaczenia, jakie nadawane są społeczeństwu w myśleniu potocznym; pierwsze z nich
przedstawia je jako „zbiorowość ludzi w ramach pewnego państwa”, w innym
ujęciu społeczeństwo to „zbiorowość ludzi, wielość konkretnych osób”2. Z kolei
Auguste Comte oraz Herbert Spencer rozpatrują społeczeństwo w analogii do organizmu ludzkiego „nie jako prostą sumę ludzi, ale zintegrowany i funkcjonujący
organizm społeczny”3. Rozumienie i definiowanie społeczeństwa postępowało
wraz z jego rozwojem, ukazując różne aspekty jego funkcjonowania. Ostatecznie w socjologii wyodrębniono siedem sposobów postrzegania społeczeństwa.
W pierwszym ujęciu: demograficznym rozumiane jest jako populacja, wielość,
zbiór jednostek. W aspekcie grupowym społeczeństwo przedstawia złożone
z jednostek zintegrowane całości, spoiste zbiorowości. Inne ujęcie nazywamy
systemowym, w którym społeczeństwo rozumiane jest jako powiązany ze sobą
układ pozycji (statusów) i przypisanych im ról. W czwartym ujęciu strukturalnym
społeczeństwo to sieć relacji międzyludzkich, form i schematów odnoszenia się
1 Grupą dyspozycyjną nazywamy szczególny rodzaj grupy, posiadający kształtowaną przez
państwo strukturę oraz hierarchiczność, polegającą na tym, iż mniejsze grupy składają się na większe. Grupy w całości podporządkowane są dysponentowi; Z. Morawski, Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa Polski na przykładzie trzech organizacji
formalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 22.
2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002,
s. 29–30.
3 Ibidem.
druk_soc_XLIV.indd 135
2008-11-03 14:13:14
136
IRENA KURASZ
do siebie. Piąte ujęcie aktywistyczne (interakcjonistyczne) ukazuje społeczeństwo
jako konglomerat wzajemnie zorientowanych działań jednostek. Szóste to kulturalistyczne, w którym wspólnie podzielane symbole, znaczenia i reguły wywierają wpływ na ludzkie działania. Siódme, nazywane zdarzeniowym, przedstawia
społeczeństwo jako nieustannie zmienne pole ludzkich zdarzeń społecznych4.
Społeczeństwo jako zbiór jednostek pozwala ze względu na określone cechy
grupotwórcze wyodrębnić pewne typy zbiorowości. Dla Jana Turowskiego różnice biologiczne, demograficzne i psychiczne między jednostkami są podstawą
do wyodrębnienia kategorii społecznych, natomiast takie cechy społeczne, jak
posiadanie, wykształcenie i zawód, pozwalają wyłonić klasy, warstwy społeczne oraz grupy zawodowe5. Piotr Rybicki proponuje inny podział: najszerszym
terminem określającym całość społeczną jest zbiorowość społeczna, skupiająca
jednostki danego zbioru, pozostające w wiążących je stosunkach społecznych.
Mniejszą w swoim zakresie zbiorowość, zwaną kategorią społeczną, tworzą
jednostki wyróżnione ze względu na społecznie ważną cechę (np. płeć, wiek)6.
Grupa społeczna według Rybickiego to niewielka zbiorowość, którą znamionuje
świadoma odrębność i więź społeczna, lecz którą ujmuje się jako złożoną z osób
i tylko z osób7. Znaczenie grupy społecznej pierwotnie było tożsame z pojęciem
zbiorowości społecznej, jednak za sprawą uściślenia dokonanego przez Roberta
Mertona za grupę społeczną uważa się współcześnie te zbiorowości, które wytworzyły wewnętrzną organizację i której członkowie pozostają w interakcji społecznej8. Merton stworzył również własną definicję społeczeństwa jako pewnego
kompleksu grup społecznych podporządkowanych określonej grupie nadrzędnej.
Wyodrębnił z tych kompleksów grupy społecznie zintegrowane, tworzące społeczeństwo ogólne, całościowe, zwane społeczeństwem globalnym, które łączą
obiektywnie wspólne warunki bytu i kompleksy kultury9. Z kolei Piotr Sztompka
za największą zasięgiem zbiorowość społeczną uznaje populację, rozumianą jako
wielość jednostek. Następną grupą jest kategoria statystyczna, czyli zbiór jednostek podobnych do siebie pod jakimś względem i różniących się pod tym względem
od innych jednostek. Inną, węższą od poprzedniej, jest kategoria zwana kategorią
socjologiczną. Jest nią zbiór ludzi podobnych do siebie pod względem doniosłych
cech społecznych. Natomiast wspólnotę ludzi o podobnym położeniu społecznym,
mających rozwiniętą świadomość zbiorową, nazwiemy kategorią społeczną. Mówiąc o grupie społecznej, musimy do wymienionych już kategorii socjologicznej
i kategorii społecznej cech grupotwórczych dodać istnienie wzajemnych kontak4
Ibidem, s. 32.
J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TNKUL, Lublin 2000, s. 167–168.
6 P. Rybicki, Struktura społecznego świata, Warszawa 1979; J. Turowski, Socjologia. Małe
struktury społeczne, TNKUL, Lublin 2001, s. 77–78.
7 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s. 78.
8 Ibidem.
9 Ibidem.
5
druk_soc_XLIV.indd 136
2008-11-03 14:13:14
Grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej
137
tów, interakcji między członkami zbiorowości. Kolejną formą zbiorowości będzie
organizacja społeczna, w której, oprócz poprzednio sumarycznie wymienionych
przez Piotra Sztompkę cech, pojawia się regularność i powtarzalność kontaktów
między członkami grupy. Regularność ta prowadzi do normatywnego uregulowania wzajemnych powinności i uprawnień, które sprzyjają wykształtowaniu się
pozycji członków w grupie i przypisaniu im odpowiednich dla ich pozycji ról10.
Przestrzeń międzyludzka może być rozpatrywana także w innych kategoriach
niż w dotychczas przedstawionych. Kolejny podział odnosi się w większym stopniu do kształtu i formy organizacji społecznych niż do ich treści. Prekursorem
postrzegania życia społecznego przez pryzmat jego struktury był Georg Simmel.
Mając na myśli strukturę społeczną, nie opisujemy bezpośrednio jednostek, ale występującą między nimi sieć relacji, konfiguracje stosunków społecznych, niezależnie od tego między kim występują i czego dotyczą. W socjologii wyróżniamy
więc mikrostruktury (małe struktury społeczne) i makrostruktury (wielkie struktury społeczne). Przez mikrostruktury rozumiemy sieć powiązań między elementarnymi, dalej nierozkładalnymi składnikami życia społecznego. Makrostruktury
natomiast są siecią powiązań między złożonymi obiektami społecznymi, strukturami drugiego rzędu11. Ta perspektywa socjologiczna pozwala na dokonywanie analiz wspomnianych wcześniej grup społecznych: klas, warstw społecznych
i grup zawodowych pod kątem ich wzajemnych układów i zachodzących między
nimi relacji. W analizie budowy społeczeństwa wyróżniamy wówczas klasową,
warstwową lub zawodową strukturę społeczną. Określając w sposób naukowy
termin „klasa”, należy uciec od jego potocznego rozumienia, przedstawianego
jako liczba ludzi wyodrębnionych ze względu na dowolne kryterium12. Przyjąć
należy jedną z dwóch naukowych orientacji: orientację ekonomiczną, wskazującą na warunki ekonomiczne jako na źródło powstawania klas społecznych, lub
orientację funkcjonalną, upatrującą w strukturze organizacyjnej i w historii danego społeczeństwa źródła uwarunkowania klas społecznych13. Sztompka klasą
społeczną nazywa „wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej
sytuacji własnościowej (zwłaszcza w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału ekonomicznego)”14.
10
P. Sztompka, op. cit., s. 180–196.
Ibidem, s. 134–138.
12 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s. 167–168.
13 Wspomniane dwie orientacje, ekonomiczna i funkcjonalna, różnią się od siebie wskazaniem na genezę, naturę i rolę klas społecznych dla struktury całego społeczeństwa. Mają także odmienną moralną oceną nierówności społecznych. W ramach pierwszej orientacji wyróżniamy trzy główne stanowiska teoretyczne: 1) stanowisko „ogólne”, 2) stanowisko marksistowskie,
3) stanowisko Maxa Webera oraz neomarksowską teorię klas Wrighta. W ramach drugiej orientacji
na uwagę zasługują dwa stanowiska: Kingsleya Davisa i Wilberta E. Moore’a oraz Talcotta Parsona;
J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s. 168–178, oraz A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 308.
14 P. Sztompka, op. cit., s. 353.
11
druk_soc_XLIV.indd 137
2008-11-03 14:13:15
138
IRENA KURASZ
Rozważając kwestię nierówności społecznych Max Weber wyodrębnił obok
klasowego podziału społeczeństwa także podział na warstwy społeczne, rozumiane jako „zbiory ludzi, które uznają siebie i uznawane są przez innych za społecznie
wyższe lub niższe, ze względu na zajmowane pozycje społeczne”15. Według Webera klasy społeczne uwarunkowane są swym czysto ekonomicznym położeniem,
natomiast warstwy społeczne „zawierają pewne typowe komponenty życiowych
losów jednostki, które związane są z pozytywną lub negatywną oceną, z określonym prestiżem przyznanym osobom, zajmującym dany rodzaj pozycji”16. Piotr
Sztompka tak definiuje warstwy społeczne: są to „kategorie i grupy społeczne
powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą
zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr-bogactwa, władzy,
prestiżu, edukacji oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową
ideologią i obyczajami”17. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż w ramach orientacji funkcjonalnej ujmowania klas społecznych pojęcia klasa społeczna i warstwa
społeczna stosowane są zamiennie ze względu na brak odróżnienia podziału klasowego od uwarstwienia18. Zdaniem innego socjologa, Zdzisława Morawskiego,
wspólnym kryterium przynależności do określonych klas i warstw społecznych
jest „utrwalony historycznie sposób zdobywania przez jednostki podstawowych
i ubocznych środków egzystencji”19. Zdzisław Zagórski przedstawia natomiast
klasy społeczne jako segmenty utrzymujące się z aktywności w sferze gospodarki,
a warstwy – w innych sferach życia społecznego20.
Warstwami społecznymi, które ze względu na charakter niniejszej pracy
zostaną szczegółowiej omówione, są warstwy dyspozycyjne21, składające się
z grup dyspozycyjno-mundurowych. Za kryterium przynależności do nich przyjąć należy stosunek zależności, w jakim pozostaje jednostka wobec danej grupy
mundurowej, wyrażający się w traktowaniu tej grupy przez jednostkę jako źródła
swojej egzystencji22. W ujęciu strukturalnym o warstwach dyspozycyjnych mówimy wówczas, gdy spełnione zostają dwa kryteria: gdy dana warstwa pozostaje
w pewnego rodzaju stosunku społecznym zwanym stosunkiem dyspozycyjności
oraz gdy pełni szczególnego rodzaju funkcję grupową23.
15
J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s. 179.
Ibidem.
17 P. Sztompka, op. cit., s. 355.
18 J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury..., s. 175.
19 Z. Morawski, op. cit., s. 9.
20 Z. Zagórski, Społeczeństwo transformacyjne. Klasy i warstwy Polski postkomunistycznej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 20.
21 Należy dodać, iż w nomenklaturze używanej przez Z. Morawskiego pojęcie „warstwa” stosowane jest zamiennie z pojęciami „grupa, organizacja, służba”. Warstwę rozumie on jako pewną
całość wydzieloną na podstawie źródła utrzymania. Warstwy dyspozycyjne są jednocześnie organizacjami o szczególnym charakterze. Dlatego do ich określenia używane są również pojęcia „służba”
lub „formacja”.
22 Z. Morawski, op. cit., s. 9.
23 Ibidem, s. 11.
16
druk_soc_XLIV.indd 138
2008-11-03 14:13:15
Grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej
139
Pojęcie dyspozycyjności Zdzisław Zagórski określa jako „poddanie się celem uzyskania środków egzystencji [...] rozkazodawstwu, hierarchii, dyscyplinie, musztrze, skoszarowaniu, umundurowaniu, i znacznemu ograniczeniu życia
rodzinno-osobistego, na rzecz pełnienia wewnątrzgrupowych i zewnątrzgrupowych, czyli segmentacyjnych ról społecznych”24. Stosunek podległości implikuje konieczność wskazania przynajmniej dwóch innych podmiotów społecznych,
a mianowicie dysponenta jako tego aktora społecznego, któremu dana służba
jest poddana, oraz podmiotu podporządkowanego, którym jest przynajmniej jedna lub więcej służb będących organizacjami formalnymi (policja, wojsko, różnego rodzaju straże). Treścią stosunku dyspozycyjności nazwiemy ogół spraw,
działań i zachowań, na które dysponent może wywierać wpływ25.
Dokonując analizy warstw społecznych, należy nieco uwagi poświęcić
ich segmentom składowym, czyli grupom społecznym oraz układom wewnątrz
tych grup. Istnieje wiele modeli teoretycznych oraz aparatów pojęciowych opisujących grupy społeczne. Wystarczy wspomnieć systematyzacje grup społecznych
proponowaną przez Franciszka Mirka26, Floriana Znanieckiego27, klasyfikację
MacIvera i C.H. Page’a28 lub zasłużoną w socjologii typologię Ferdynanda Tönniesa i C.H. Cooleya, przedstawiającą dwa modele grup społecznych: wspólnoty
(Gemeinschaft) oraz społeczeństwa (Gesellschaft). Oprócz wspomnianych często
stosowaną systematyzacją jest podział na grupy małe i duże29 (w mikro- i makrostrukturach), a także na grupy formalne i nieformalne30 W niniejszym opracowaniu posłużę się za Z. Morawskim31 koncepcją grupy przedstawioną przez
J. Szmatkę. Podmiotem stosunku dyspozycyjności mogą być całe grupy formalne,
ich części lub jednostki. Grupa jako system musi mieć swoją kulturę, czyli cele,
zespół norm i wartości oraz ograniczoną liczbę członków.
24
Z. Zagórski, op. cit., s. 25.
Z. Morawski, op. cit., s. 11–12.
26 F. Mirek dzieli grupy społeczne na: masy społeczne, grupy narodowe, grupy sąsiedzko-regionalne, związki i stowarzyszenia oraz grupy ustrojowe; J. Turowski, Socjologia. Małe struktury...,
s. 109.
27 F. Znaniecki wyróżnia grupy: stycznościowe, genetyczne, terytorialne, klasowe, kulturalne,
kościelne i celowe, ibidem.
28 MacIver i C.H. Page proponują wyodrębnienie pięciu klas grup społecznych: grup pierwotnych, społeczności lokalnych, zrzeszeń i stowarzyszeń, społeczeństw oraz grup krótkotrwałych,
efemerycznych, ibidem.
29 Za małe grupy uważane są takie, których członkowie mogą wchodzić w osobiste, bezpośrednie stosunki społeczne. W dużych grupach obejmujących wielką liczbę członków kontakty nie są bezpośrednie, lecz grupa utrzymuje łączność za pomocą masowych środków przekazu, ibidem, s. 111.
30 Grupy formalne różnią się od grup nieformalnych genezą, więzią grupową, strukturą i sposobem rekrutacji członków. Grupy formalne tworzone są przez szersze grupy społeczne, ich działania unormowane są przepisami grupy zwierzchniej, przynależność do nich jest przymusowa. Grupy
nieformalne powstają samorzutnie, sposób działania nie jest określony przez grupy zwierzchnie,
przynależność do tych grup jest dobrowolna, przeważający rodzaj kontaktów to stosunki przyjacielskie, koleżeńskie, ibidem, s. 112.
31 Z. Morawski, op. cit., s. 18–19.
25
druk_soc_XLIV.indd 139
2008-11-03 14:13:15
140
IRENA KURASZ
Innym ważnym elementem grupy jest jej struktura, czyli „zorganizowana forma, realizacja norm i wzorów zachowań, układ wzajemnych zależności członków
grupy, rozmieszczenie zasobów grupy jako całości i jej członków”32. J. Szmatka
podaje, iż „tworzywem struktury małej grupy są normy, wartości i cele grupy, znajdujące potwierdzenie w kulturze grupy”33. Z. Morawski podsumowuje obie definicje w następujący sposób: „struktura grupy to dynamiczny aspekt jej kultury, realizowanie norm i wzorców zachowań, osiąganie celów grupy”34. Normy te, wartości
i cele sprawiają, iż między członkami grupy wynikają określone zależności, oczekiwania, wymogi i sankcje. Te ostatnie są w grupach dyspozycyjnych formalnie
uregulowane. Kolejnym pojęciem związanym ze strukturą grupy jest pozycja społeczna. P. Sztompka definiuje ją jako „wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczeństwie, które może zajmować wiele osób (np. zawód)”35,
jednak w ujęciu strukturalnym pozycja społeczna określana jest jako „miejsce zajmowane przez jednostkę w strukturze społecznej”36. Pozycja społeczna jest ściśle
związana z hierarchicznością, która ukazuje strukturę wewnątrzgrupową. Grupy
dyspozycyjne zarówno ze względu na swą strukturę, kształtowaną przez prawo pozytywne, są szczególnym rodzajem grup, jak i ze względu na swój hierarchiczny
układ, w którym mniejsze grupy składają się na większe. Hierarchiczność ta wiąże
się z pojęciem dyspozycyjności, gdyż określa stosunek podległości lub nadrzędności względem siebie podmiotów społecznych. Wyrazem hierarchiczności jest także
podporządkowanie grup dyspozycyjnych dysponentowi37.
Elementem będącym również częścią układu hierarchicznego grupy społecznej jest status społeczny. „Status jest prestiżem przyznawanym przez grupę w zamian za zasługi, jakie dana osoba świadczy lub może świadczyć na rzecz grupy,
lub w zamian za wnoszone przez nią wartości: wiedzę, doświadczenie, umiejętności. Status przyznawany jest na podstawie powszechnego grupowego konsensusu, rodzi się dzięki kooperacji i zgodzie społecznej”38. Należy w tym miejscu
wspomnieć, iż określenie status społeczny używane jest przez wielu socjologów
w odniesieniu do pozycji społecznej danej osoby39. Indywidualne cechy posiadane przez jednostkę wchodzącą w skład grupy społecznej, jej wiedza, uzdolnienia,
umiejętności komunikowania się, zaradność, a także pełnienie przez nią innych
funkcji społecznych przyczyniają się do tworzenia jej statusu. Jest on więc zależny od wielu różnorodnych czynników40.
32
W. Strukowski-Kozień, Dynamika struktury społecznej, [w:] Z. Morawski, op. cit., s. 19.
Ibidem.
34 Ibidem.
35 P. Sztompka, op. cit., s. 110.
36 Z. Morawski, op. cit., s. 20, warto wspomnieć, iż N. Goodman tak definiuje pojęcie statusu,
por. N. Goodman, Wstęp do socjologii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 53.
37 Z. Morawski, op. cit., s. 22.
38 Ibidem, s. 22–23.
39 N. Goodman, op. cit., s. 52.
40 J. Szmatka, Małe struktury społeczne. Wstęp do mikrosocjologii strukturalnej, PWN, Warszawa 1989, s. 190–192.
33
druk_soc_XLIV.indd 140
2008-11-03 14:13:15
Grupy dyspozycyjne w strukturze społecznej
141
Kolejnym pojęciem istotnym dla opisu grupy społecznej jest rola społeczna
rozumiana jako „zespół norm i wzorów zachowań określających, jak ma się zachować człowiek w powtarzających się i zdefiniowanych sytuacjach społecznych,
wyodrębniających się z potoku różnorodnych działań i czynności społecznych ludzi”41. N. Goodman określa rolę społeczną za R. Lintonem jako „wszystko, czego
oczekujemy od jednostki mającej określony status”42. Rola społeczna ma więc ścisły związek z pozycją społeczną lub, zgodnie z definicją Goodmana, ze statusem
społecznym polegającym na tym, iż członkowie danej grupy narzucają jednostce
zajmującej określoną pozycję w grupie sposób odgrywania roli przypisanej tej pozycji. Role społeczne w przeciwieństwie do pozycji społecznej i statusu nie mają
struktury hierarchicznej, więc nie wiążą się z pojęciem dyspozycyjności.
Dyspozycyjność kojarzy się ze stosunkiem władzy między podmiotami
społecznymi. Władza, jaką ma jeden podmiot społeczny nad innym, sprawia, iż
dyspozycyjność podmiotu podległego władzy oznacza jego podporządkowanie.
W przypadku służb państwowych, takich np. jak Policja, Wojsko Polskie, Straż
Graniczna dysponentem jest państwo. Warto jednak wspomnieć, iż decydentami
mogą być także inne, niepaństwowe podmioty.
Na charakter stosunku dyspozycyjności mają wpływ trzy czynniki: jest to pozycja społeczna dysponenta, intensywność nadrzędności hierarchicznej dysponenta nad organizacjami formalnymi oraz identyfikacja dysponenta, gdyż nie zawsze
jest nim państwo43.
W celu określenia pozycji społecznej jednostki (np. dysponenta) w danej grupie społecznej należy wziąć pod uwagę wyszczególnione przez Z. Morawskiego44
wskaźniki hierarchii:
1) rozmiar władzy, rozumiany jako zakres sprawowanej przez dysponenta
władzy w stosunku do danej grupy dyspozycyjnej (por. różne zakresy władzy ministerstw i samorządów terytorialnych);
2) różnorodną zdolność wywierania nacisku na grupę przez inne grupy sformalizowane, niemające na celu podporządkowania sobie tej grupy, lecz wywieranie wpływu na jej działania (np. w formie koordynacji, doradztwa i konsultacji);
3) nierówny dostęp do informacji jako jeden z czynników determinujących
hierarchiczność pozycji danej organizacji. Informacja jest podstawowym czynnikiem mającym wpływ na podejmowanie decyzji, można więc stwierdzić, iż zakres władzy w organizacjach dyspozycyjnych jest zbieżny z zakresem dostępu
do informacji;
4) nierówny stosunek do sankcji grupowych. W Polsce sankcjom sformalizowanym nie podlegają organizacje formalne, lecz jedynie jednostki. Nie podlegają
im żadne podmioty zbiorowe, a więc także grupy dyspozycyjne.
41
42
43
44
druk_soc_XLIV.indd 141
Z. Morawski, op. cit., s. 24.
N. Goodman, op. cit., s. 53.
Z. Morawski, op. cit., s. 32.
Ibidem.
2008-11-03 14:13:15
142
IRENA KURASZ
Cechą wspólną wszystkich grup dyspozycyjnych jest posiadanie uprawnień
do stosowania siły (przymusu bezpośredniego) w określonych przypadkach. Te
szczególne uprawnienia wskazują na specyficzną rolę tych grup, rolę strażnika
porządku publicznego działającego na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa pozostałym grupom społecznym.
BIBLIOGRAFIA
Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2005.
Goodman N., Wstęp do socjologii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001.
Grupy dyspozycyjne społeczeństwa polskiego, J. Maciejewski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2006.
Maciejewski J., Wolska-Zogata I., Zawód oficera Wojska Polskiego w toku transformacji. Studium
socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004.
Morawski Z., Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa
Polski na przykładzie trzech organizacji formalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
Rybicki P., Struktura społecznego świata, PWN, Warszawa 1979.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 2002.
Szacki J., Znaniecki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970.
Szmatka J., Małe struktury społeczne. Wstęp do mikrosocjologii strukturalnej, PWN, Warszawa
1989.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002.
Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, TNKUL, Lublin 2001.
Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TNKUL, Lublin 2000.
Zagórski Z., Grupy dyspozycyjno-mundurowe w toku transformacji, [w:] Wojsko i inne grupy dyspozycyjne w perspektywie socjologicznej, T. Leczykiewicz, Z. Zagórski (red.), Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych, Wrocław 2000.
Zagórski Z., Społeczeństwo transformacyjne. Klasy i warstwy Polski postkomunistycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
druk_soc_XLIV.indd 142
2008-11-03 14:13:16