Pojęcie „zasada prawa” jest jednym z najmniej niejednoznacznych
advertisement
Zasady prawa. Pojęcie i charakterystyka. Rzeszów 2012 Pojęcie „zasada prawa” jest jednym z najmniej niejednoznacznych terminów w prawoznawstwie. Podejmując próbę jego wyjaśnienia można odwołać się do najbardziej powszechnego rozumienia tego zwrotu i określić go jako pewną przyjętą regułę, która posiadają charakter zasadniczy i nadrzędny, uznawaną za podstawową ze względu na cały system prawa. Bliższa analiza różnych koncepcji zasad prawa pozwala z jednej strony dostrzec liczne podobieństwa w definiowaniu zasad prawa przez autorów wywodzących się z odmiennych kultur prawnych. Odrębności terminologiczne nie przeczą tej prawidłowości. Teoretycy i filozofowie prawa o różnej narodowości często dochodzą do zbieżnych wniosków, widząc istotę natury zasad prawa w tych samych właściwościach. Z drugiej strony, nierzadkie są przypadki, gdy 1 autorzy nominalnie przynależni do tej samej kultury kreślą znacząco różniące się charakterystyki zasad prawa1. W doktrynie pojęcia zasada prawa używa się przeważnie mając na myśli: a) określony typ ukształtowania jakiejś instytucji prawnej (zasada prawa w ujęciu opisowym); b) dyrektywę postępowania lub wypowiedź oceniającą, na podstawie której da się łatwo sformułować dyrektywę postępowania (zasada prawa w ujęciu dyrektywalnym); niektóre z tak rozumianych zasad prawa są uznawane za prawnie wiążące (tj. za obowiązujące normy prawne), wśród nich można wyróżnić typ kwalifikowany – zasady dotyczące uznawania norm określonego rodzaju za normy obowiązujące w danym systemie prawnym; c) jedno z ubocznych znaczeń terminu zasada, np. precedensowe orzeczenie SN wpisane do księgi zasad prawnych SN; przepis prawa; przepis ogólny (który traktuje się jako zasadę dla odróżnienia od wyjątków, czyli przepisów szczegółowych); którąś z zasad współżycia społecznego, etc2. Zasady prawa stanowią dzisiaj bardzo znaczący element procedur stosowania prawa, zwłaszcza na poziomie sądów konstytucyjnych. Można powiedzieć, że to właśnie poprzez odwoływanie się do zasad sądy konstytucyjne na cały świecie w mniej lub bardziej aktywny sposób nie tylko stosują prawo, ale i kształtują, modyfikują, tworzą czy zmieniają. Właściwie zasady systemu prawa można określić jako strategiczne punkty systemu prawa, które określają jego charakter. Wskazać jeszcze należy, że mamy zasady, których zasięg czy zakres zastosowania rozciąga się na cały system prawa - są to zasady uniwersalne np. zasada państwa prawnego, zasada sprawiedliwości społecznej, zasady równości. Są to zasady całego prawa. Obok zasad uniwersalnych występują zasady, które odnoszą się do niektórych działów lub gałęzi prawa np. zasada wolności umów czy autonomii woli stron jest zasadą, z którą spotykamy się w prawie cywilnym, handlowym i gałęziach pokrewnych, ale które nie ma w prawie administracyjnym czy karnym. Występują bardzo specyficzne zasady, G. Maroń, Zasady prawa jako składnik kultury prawnej. http://www.prawo.univ.gda.pl/teoria/uploads/zjazd/Maron.pdf. 2 M. Turajski, Pojęcie zasad prawa. http://www.niecnastrona.republika.pl/Zasadyprawa.doc 1 2 które odnoszą się wyłącznie tylko do jednego działu czy gałęzi np. zasada sprawiedliwości, która dotyczy tylko prawa podatkowego. Obraz zasad prawa wyłaniający się z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego dowodzi operatywności poszczególnych elementów koncepcji zasad prawa opracowanych przez uczonych spoza Polski, tworzących we własnym kulturowym „środowisku”. Zarazem przystawalność tych elementów do praktyki jurysdykcyjnej polskiego sądu konstytucyjnego nie jest przypadkiem i mówić można o świadomym pozostawaniu tego organu pod wpływem „obcych”, nie powstałych w ramach polskiej kultury prawnej, teoretycznych ujęć zasad prawa. Trybunał nie tylko czerpie inspirację z różnych teorii zasad prawa, ale również partykularne tezy tych teorii niekiedy wprost determinują tok jego rozumowania i argumentacji przy rozstrzyganiu konkretnych spraw3. W doktrynie prawniczej z pozoru brak jest zgodności jeżeli chodzi o typologie zasad prawa. Poszczególni teoretycy prawa dokonują licznych własnych kategoryzacji norm tego rodzaju, można jednak dokonać pewnej generalizacji. Statystycznie najczęściej zasady prawa dzieli się na: zasady opisowe i dyrektywalne, zasady systemu prawa i zasady postulaty (obydwa podziały typowe dla polskiej teorii prawa), czy zasady sensu stricto i zasady-normy programowe (typologia popularna w obcojęzycznej literaturze prawniczej). Niejednokrotnie do oznaczenia zasady jednego rodzaju przedstawiciele jurysprudencji korzystają z kilku różnych terminów. Różnice te nie powinny jednak przysłaniać faktu, iż o typie zasad prawa powinny decydować przypisywane jej właściwości4. W przypadku typologii zasad odnoszących się do struktury systemu prawa, należy zauważyć, że kryterium dystynkcji jest usytuowane w tej strukturze przepisów prawnych, z których zasady są następnie w toku procesu wykładni rekonstruowane. Łącząc umiejscowienie zasady w hierarchicznej konstrukcji systemu prawa z pełnioną w nim rolą wyróżnić można: zasady całego systemu prawa (systemowe), zasady części systemu prawa (gałęziowe), zasady aktu normatywnego, zasady partykularnych instytucji prawnych. Zasadami całego systemu prawnego są konstytucyjne zasady G. Maroń, Zasady prawa jako… op. cit. G. Maroń. Zasady prawa: pojmowanie i typologie a rola w wykładni prawa i orzecznictwie konstytucyjnym, Poznań 2011, s. 73. 3 4 3 prawa. Zawarcie ich w przepisach ustawy zasadniczej daje im najwyższą moc prawną. Zasadami części systemu prawa będą najczęściej normy kodeksowe oraz normy innych ustaw kluczowych dla poszczególnych gałęzi prawa. Z kolei zasady instytucji prawnych to te normy konstrukcji danej instytucji, które regulują jej cechy szczególnie istotne5. Spośród różnych sposobów pojmowania zasad prawa dwa zyskały powszechną aprobatę. Są to zasady prawa w sensie dyrektywalnym i zasady prawa w sensie opisowym. Te pierwsze to wypowiedzi językowe o charakterze dyrektywalnym, uznane za szczególnie doniosłe i wskazujące wzorce wymaganych zachowań lub stanów rzeczy. Zasada dyrektywalne, będąc normą postępowania, powinna wyznaczać zakres swego zastosowania i normowania, tzn. określać „kto”, „kiedy” i „jak” ma się zachować. Zasady te można dalej podzielić na zasady systemu prawa i zasadypostulaty systemu prawa. Legitymizacja tych pierwszych wynika albo z faktu, iż zostały bezpośrednio zakodowane w przepisach prawnych, albo uchodzą za logiczne lub instrumentalne konsekwencje norm wysłowionych wprost w przepisach prawnych, ewentualnie są rezultatem indukcyjnego uogólnienia grupy norm prawnych. Zasadypostulaty to wypowiedzi dyrektywalne o zasadniczym, doniosłym charakterze, którym zgodnie z systemem źródeł prawa danego państwa i powszechnie uznawanymi regułami walidacyjnymi nie można przyznać statusu norm prawa obowiązującego. Jednak treść takich norm sprawia, iż zgodna opinia prawniczej doktryny przypisuje im charakter zasad prawa de lege ferenda6. Zasady-postulaty to w szczególności: dyrektywy dotyczące celów, którym winno służyć prawo; dyrektywy dotyczące aprobowanych ideałów politycznych; postulaty prawno-porównawcze (reguły, co do których stwierdzono, ze powtarzają się w każdym z systemów prawa należących do określonej grupy); 5 6 Ibidem, s. 74. Ibidem, s. 74-75. 4 postulaty prawnonaturalne (reguły, których istnienie w systemie prawa uzasadniania się tym, że wynikają one z jego natury i nie muszą wynikać z norm prawnych7. Zasady prawa w znaczeniu opisowym to wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji prawnej w określonym aspekcie tego ukształtowania. Wzorzec ten może być albo jedynie pomyślany albo odtworzony z obowiązujących norm prawnych tworzących instytucję wchodzącą w skład systemu prawa. Poza podstawowym znaczeniem opisowym pojęciu zasada prawa przypisuje się także inne znaczenia pozadyrektywalne, jak np. podstawa prawna lub polityczna, zasadnicza myśl przewodnia, w oparciu o którą została ukształtowana (ew. powinna zostać ukształtowana) jakaś instytucja prawna; znaczenie rejestrujące - prawidłowość, którą można obserwować lub której się oczekuje w unormowaniu danej instytucji czy koncepcja teoretyczna, która daje podwaliny dla wzorca ukształtowania jakiejś instytucji prawnej8. Kolejna typologia zasad prawa została przedstawiona przez Ronalda Dworkina, który dzieli je na principles i policies. Obie kategorie zalicza do prawnych standardów jako opozycyjnych - w sensie odmiennych cech - elementów składowych prawa wobec reguł prawnych. Wymóg polityki prawnej (policy) to ten rodzaj normy, która wyznacza cele do osiągnięcia, zwykle jest to postęp w zakresie jakiegoś ekonomicznego, politycznego czy społecznego aspektu życia zbiorowości. Policy ma zatem strukturę normy programowej. Z kolei zasada prawa we właściwym rozumieniu (principle) jest normą, która ma być przestrzegana nie dlatego, że jej przestrzeganie przybliża lub zapewnia ekonomiczną, polityczną lub społeczną sytuację, która wydaje się godna pożądania, ale dlatego, że tego domaga się sprawiedliwość, uczciwość lub inny aspekt moralności9. W literaturze wymieniany jest także dychotomiczny podział zasad prawa Manuela Atienzy i Juana Ruiza Manero. Proponują oni typologię na zasady-normy programowe (policies) i zasady sensu stricto. Pomiędzy tymi dwoma typami zasad prawa zachodzi różnica strukturalna. Hipoteza zasady sensu stricto ma charakter M. Turajski, Pojęcie zasad… op.cit. Ibidem. 9 G. Maroń. Zasady prawa : pojmowanie… op.cit., s. 80. 7 8 5 otwarty, a dyspozycja zamknięty. Z kolei normy programowe posiadają ujętą w sposób otwarty tak hipotezę, jak i dyspozycję. Zamknięty zakres normowania zasad sensu stricto przesądza o tym, że możliwym jest określenie in abstracto konkretnych zachowań jako nakazanych czy zakazanych przez te normy. Swoją strukturą przypominają one reguły działania (action rules). Natomiast normy programowe mają strukturę reguł celu (end rules), a ich otwarty zakres normowania oznacza, że prawodawca nie określił powinnych zachowań prowadzących do realizacji założonego celu, pozostawiając wybór właściwego zachowania samym adresatom10. Doniosłość wyróżniania niektórych norm obowiązujących w systemie prawnym jako „zasad prawa” sprowadza się w praktyce do uznawania tych norm za nadrzędne w stosunku do pozostałych. Sposób pojmowania owej nadrzędności jest bardzo zróżnicowany. Przy tym w dziedzinach prawa, w których przyjęło się wyróżniać bardzo dużą liczbę zasad, niektóre z nich określane są jako zasady naczelne, podstawowe czy wiodące11. Nadrzędność może oznaczać: nadrzędność hierarchiczną - wynikająca z różnej mocy prawnej aktów prawnych, ustalonej z godnie z przyjętą koncepcją źródeł prawa. to, że zasada udziela kompetencji do stanowienia norm zwykłych i wyznacza merytoryczny kierunek prawotwórstwa; większą społeczną doniosłość zasady prawa niż norm zwykłych – ta przesłanka budzi wątpliwości, bo wymaga odwołania się do jakiegoś systemu wartości i korzystania z wiedzy o społecznych skutkach postępowania nakazywanego przez normę. wyższy stopień ogólności (tj. szerszy zakres normowania lub zastosowania) zasady prawa niż norm zwykłych – stąd często nazywa się zasadami prawa przepisy ogólne12. Można także mówić o nadrzędności jednych zasad prawa nad innymi. Są ku temu powody, gdy mamy do czynienia z zasadami prawa, które mają charakter instrumentalny w stosunku do celu wyznaczonego przez inna zasadę lub gdy kilka G. Maroń, Zasady prawa jako… op.cit. S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 64. 12 M. Turajski, Pojęcie zasad… op.cit. 10 11 6 odrębnych, ale funkcjonalnie powiązanych zasad składa się na jedną „nadrzędną” zasadę – np. zasada demokratycznego państwa prawnego i piętnaście wyinterpretowanych przez TK zasad składowych (zasada praworządności formalnej, zasada niezaskakiwania obywatela przez państwo etc.). Takie rozróżnienie ma doniosłość praktyczną. Można uzasadnić odstąpienie od zasady podrzędnej, jeśli dowiedzie się, że nie będzie to naruszało zasady nadrzędnej (oraz, rzecz jasna, jeśli zasada podrzędna nie będzie np. wysłowiona expressis verbis i bezwarunkowo w obowiązującym przepisie prawnym) 13. Warto również zwrócić uwagę na wzajemny stosunek norm jako zasad prawa i norm zwykłych wyrażających regułę zachowania. Znacząca część teoretyków prawa, niezależnie od ich narodowości, twierdzi, że odmienności pomiędzy normami i ich klasyfikacja jest jedynie sprawą stopnia. Reguły i zasady mają taką samą strukturę logiczną, przynależą do tej samej kategorii normatywnej w sensie jakości (norma prawna), a jedynie inaczej operują w prawniczym rozumowaniu. Są one bardziej do siebie podobne, niż się różnią, choć zarazem nie są identyczne. W ujęciu radykalnym przedstawiciele tego obozu poddają w ogóle w wątpliwość sensowność dalszego podziału norm na zasady i reguł. Przeciwnicy uważają, że można mówić o pewnych gradacyjnych różnicach pomiędzy regułami a zasadami. Po pierwsze, reguły uchodzą za normy bardziej precyzyjne od zazwyczaj językowo ogólnych zasad. Po drugie, zasady wyrażają czy chronią szczególnie cenne wartości porządku prawnego. Ponadto charakter nielicznych akceptowanych kryteriów podziału sprawia, iż niejednokrotnie uznanie konkretnej determinowane subiektywnym normy za przeświadczeniem zasadę tego, będzie ostatecznie kto klasyfikację przeprowadza14. W dziedzinach prawa, które zostały mniej lub bardziej wyczerpująco skodyfikowane, zasady prawa wyróżnia się głownie po to, aby łatwiej było usystematyzować normy z tej dziedziny. Powołuje się na nie w celu stworzenia przesłanek ocennych do posługiwania się odpowiednimi regułami interpretacyjnymi. Poza tym wyróżnianie zasad prawa służy uspójnieniu systemu prawa jako systemu 13 14 Ibidem. G. Maroń, Zasady prawa jako… op.cit. 7 norm dla których, dysponując odpowiednio spójną wiedzą, można znaleźć aksjologiczne uzasadnienie wynikające z uporządkowanego systemu wartości. Tam, gdzie nie ma kodyfikacji – zasady prawa wyznaczają kierunek prawotwórstwa, a czasem, jeśli nie ma odpowiednich przepisów prawa pozytywnego, zastępują je. Znów chyba można posłużyć się zasada demokratycznego państwa prawnego – wokół jednego przepisu narosło 15 rożnych norm, które, choć nie wyrażone expressis verbis w tekście prawnym, miały autorytet norm prawna pozytywnego15. Bibliografia: 1. Maroń G., Zasady prawa jako składnik kultury prawnej. http://www.prawo.univ.gda.pl/teoria/uploads/zjazd/Maron.pdf. 2. Maroń G., Zasady prawa: pojmowanie i typologie a rola w wykładni prawa i orzecznictwie konstytucyjnym, Poznań 2011. 3. Turajski M., Pojęcie zasad prawa. http://www.niecnastrona.republika.pl/Zasadyprawa.doc. 4. Wronkowska S., Zieliński M., Ziembiński Z., Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974. 15 M. Turajski, Pojęcie zasad… op.cit. 8 9
