GOSPODARKA RYNKOWA Rodzaje systemów ekonomicznych

GOSPODARKA RYNKOWA
Rodzaje systemów ekonomicznych
•Zasoby (praca, kapitał, ziemia) są ograniczone i dlatego każde społeczeństwo musi
rozwiązywać problem ich alokacji.
•Alokacja - rozdzielenie czynników wytwórczych między konkurencyjne cele.
Przykłady konkurencyjnych celów:
- czy więcej czynników wytwórczych przeznaczyć na rozwój rolnictwa czy przemysłu?
- czy więcej czynników wytwórczych zużyć do produkcji dóbr konsumpcyjnych czy
kapitałowych?
- czy więcej czynników wytwórczych wykorzystać w górnictwie czy w przemyśle
spożywczym?
Wszystkie systemy ekonomiczne na świecie, wykorzystując różne metody, muszą rozwiązać
następujące problemy gospodarcze:
•Co?
•Jak?
•Ile?
•i dla kogo produkować?
Rozróżnia się cztery podstawowe typy gospodarek:
- gospodarka tradycyjna
- gospodarka rynkowa
- gospodarka kierowana
- gospodarka mieszana
Gospodarka tradycyjna
•To taka gospodarka, w której o alokacji zasobów decyduje tradycja i przyzwyczajenia, a
wielkość produkcji nieznacznie przekracza minimum niezbędne do przetrwania.
•Przykładem są nieliczne plemiona odizolowane od cywilizacji w Afryce, Azji i Australii.
Gospodarka rynkowa
•Jest oparta na mechanizmie cenowym i niewielkiej ingerencji rządu.
•Większość zasobów znajduje się w rękach prywatnych a o ich alokacji decyduje rynek.
(Jest to gospodarka, w której zasadniczym regulatorem procesów gospodarczych jest
samoczynnie działający rynek czy mechanizm rynkowy.
•Wszelkie decyzje są pozostawione jednostkom i przedsiębiorcom.
•Gospodarstwa domowe decydują o podaży pracy i innych czynników produkcji oraz o
strukturze konsumpcji).
Gospodarka kierowana (nakazowa, centralnie planowana)
•W tym systemie rząd ma i dysponuje władzą do kierowania czynnikami wytwórczymi
kraju.
•Alokacja czynników wytwórczych odbywa się przez dyrektywy rządowe.
•Dominuje własność społeczna (publiczna).
Gospodarka mieszana
•Ma cechy gospodarki rynkowej i kierowanej.
•Większość gospodarek funkcjonujących na świecie są to gospodarki mieszane (Ameryka
Północna, Europa Zachodnia, Japonia i inne kraje rozwinięte świata niekomunistycznego).
Najważniejsze cechy gospodarki rynkowej, mieszanej i kierowanej (nakazowej)
Gospodarka rynkowa szczegółowo
•Gospodarka rynkowa – system ekonomiczny, w którym decyzje dotyczące gospodarki
podejmowane są przez niezależne podmioty gospodarcze (ludzi, firmy i rząd).
Polityka gospodarcza
•rola państwa w gospodarce
•wysokość podatków
•polityka pieniężna
•polityka fiskalna
Podmiotami gospodarki rynkowej są :
•gospodarstwa domowe,
•przedsiębiorstwa,
•instytucje finansowe,
•administracja państwowa,
•władza lokalna.
Zalety systemu wolnorynkowego:
•racjonalne i efektywne wykorzystanie czynników wytwórczych (ludzie, kapitał,
technologie)
•duża innowacyjność gospodarki
•duża elastyczność gospodarki
Wady systemu wolnorynkowego:
•rozwarstwienie w dochodach uczestników rynku
•produkcja dóbr opłacalnych
•nadmierne zanieczyszczenie środowiska
Rynki w gospodarce
•Rynek jest podstawą działań w gospodarce rynkowej.
•Najstarszą forma rynku jest plac czy targowisko, na którym spotykają się kupujący i
sprzedający w celu dokonania transakcji typu „kupno-sprzedaż”.
•We współczesnym świecie rynek może występować w różnych formach i zawarcie
transakcji nie wymaga spotykania się stron negocjujących cenę.
Rynek - całokształt transakcji kupna i sprzedaży, proces w ramach którego kupujący i
sprzedający określają co mają zamiar kupować i sprzedawać oraz na jakich warunkach.
•W innym ujęciu: rynek jest formą więzi ekonomicznej między producentami i
konsumentami.
•Za pośrednictwem rynku dokonuje się koordynacja działań osób i przedsiębiorstw
dążących do osiągnięcia największych korzyści.
Rynek – definicja pojęcia
Rynek to proces, za pośrednictwem którego nabywcy i sprzedawcy określają cenę
towaru będącego przedmiotem obrotu na rynku, wielkość tego obrotu i warunki, na jakich
będzie on realizowany.
Rynek nie musi być (i często nie jest) fizycznie rozumianym miejscem.
Funkcje rynku
Wycena dóbr
Źródło informacji
Warunek racjonalnego wykorzystania zasobów
Osiąganie stanów równowagi w gospodarce
Weryfikacja społecznej przydatności produkcji – dostosowywanie produkcji do potrzeb
Różnorodne rynki są oddzielone od siebie przez:
odmienność sprzedawanego dobra (np. rynek pralek, rynek zbóż)
bariery naturalne (odległości związane m.in. z kosztami transportu)
bariery stworzone przez władze gospodarcze (np. taryfy celne, które utrudniają
przedsiębiorstwom jednego kraju sprzedaż wyprodukowanych dóbr w innym kraju).
Klasyfikacja rynków
Według przedmiotu obrotu – rynek czynników produkcji, rynek truskawek etc.
Według zasięgu geograficznego – rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy,
światowy
Według istniejącej sytuacji rynkowej – rynek sprzedawcy lub nabywcy
Według stopnia jednorodności towaru – rynek homogeniczny lub heterogeniczny
Klasyfikacja rynków – c.d.
Według stopnia wyrównywania się ceny – rynek doskonały lub niedoskonały
Rynek doskonały:
Rozproszenie po stronie nabywców i sprzedawców
Brak barier wejścia na rynek
Przejrzystość
Jednorodność (homogeniczność) towaru
Pojedyncze rynki wpływają na siebie poprzez:
•dochód konsumenta, który kupując jedno dobro ogranicza możliwość zakupu drugiego
dobra
•koszty transportu związane z geograficznym oddzieleniem rynków.
(towary, których koszt transportu jest względnie wysoki w stosunku do kosztu wytworzenia
na jednostkę są wytwarzane i sprzedawane na geograficznie oddzielonych rynkach,
natomiast towary o małym koszcie transportu są sprzedawane na tzw. rynku światowym)
•korzyści ze specjalizacji, która pozwala w jednych krajach wyprodukować dane dobro
taniej niż w innych.
Sprzedawcom opłaca się wtedy przesunąć dane dobra z rynku o niskich cenach na rynek o
cenach wysokich nawet przy uwzględnieniu kosztów transportu i opłat celnych.
Rodzaje rynków:
-rynek globalny
- rynki cząstkowe
Stosując kryterium geograficzne wyróżnia się rynki:
krajowe (w danym kraju)
zagraniczne (wymiana handlowa danego kraju z innymi krajami)
międzynarodowe (wymiana handlowa w ramach różnych ugrupowań, np. Unia
Europejska, EFTA)
W zależności od rodzaju sprzedawanego towaru czyli przedmiotu transakcji (kryterium
przedmiotowe) wyróżnia się następujące rynki:
•Rynek dóbr i usług, na których wymienia się dobra i usługi.
Sprzedawcami są zazwyczaj przedsiębiorstwa a nabywcami gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstwa lub rząd.
2. Rynek czynników wytwórczych, na których nabywa się i sprzedaje usługi czynników
produkcji (usługi, pracy, kapitału, ziemi).
Sprzedawcami są właściciele czynników produkcji (zwykle gospodarstwa domowe) a
nabywcami z reguły przedsiębiorstwa i rząd (np. rynek pracy, rynek nieruchomości, rynek
ziemi rolnej).
3. Rynki finansowe, na których są sprzedawane i kupowane usługi i produkty finansowe
np.:
kredyty
papiery wartościowe).
Ze względu na swobodę działania podmiotów wyróżnia się rynki:
- wolny
- regulowany
Rynek regulowany - rynek, nad którym władze centralne sprawują kontrolę.
Mogą to robić poprzez:
 udzielanie licencji kupującym i sprzedającym,
ustalanie minimalnych lub maksymalnych cen, po których ma się dokonywać wymiana.
Elementy rynku: cena, popyt
i podaż
Na rynku powstają ceny poszczególnych dóbr i usług, a także kształtują się relacje
między nimi.
Rynek decyduje o systemie cen.
Właśnie ceny informują producentów i klientów o tym czy dokonana przez nich alokacja
zasobów pozwala osiągnąć najlepsze korzyści z ich działalności.
•Ceny są
sygnałem wskazującym kierunki w jakich powinny przepływać zasoby:
ceny albo zachęcają albo zniechęcają do podejmowania działalności.
Ceny, aby prawidłowo informować muszą mierzyć wartość wymienną sprzedawanych na
rynku dóbr i usług czyli towarów.
Cena to wartość wymienna towaru wyrażona w pieniądzu
albo
cena jest pieniężnym wyrazem wartości wymiennej towaru
Cena określa, ile jest warte jedno dobro w przeliczeniu na inne.
Np.
jeśli cena dobra X wynosi 10 zł, a cena dobra Y wynosi 5 zł, to oznacza, że jednostka dobra
X jest warta tyle, co dwie jednostki dobra Y.
Stwierdzenie, że cena 1 kg ziemniaków jest „niska” lub „wysoka” znaczy niewiele z
ekonomicznego punktu widzenia.
Ważniejsze są relacje ceny ziemniaków do cen innych dóbr np. ceny 1 kg pomidorów, 1
kg masła, 1 kg mięsa itp.
W ekonomii należy posługiwać się nie ceną absolutną, lecz jego ceną relatywną tzn. w
porównaniu do cen innych produktów (dóbr czy usług).
Popyt
Pojęcia popytu i podaży są kluczowymi terminami w nauce ekonomii!!!
Popyt - ilość dóbr i usług, na którą zgłoszono zapotrzebowanie w danym czasie i po danej
cenie.
wyróżnia się dwa rodzaje popytu:
- popyt indywidualny
- popyt rynkowy
Popyt indywidualny - popyt poszczególnych konsumentów na dane dobro czy usługę.
Gdy utworzy się sumę wielkości popytu wszystkich konsumentów danego dobra czy usługi,
zgłaszanego przy danej cenie i w danym czasie - powstaje popyt rynkowy.
Popyt rynkowy - popyt wszystkich nabywców na dane dobro.
Popyt efektywny - chęć nabycia dobra poparta posiadaniem przez konsumenta
odpowiednich dochodów.
Popyt potencjalny - potrzeba zakupu określonego dobra nie mająca pokrycia w realnej
sile nabywczej konsumenta.
W jaki sposób wielkość popytu na dane dobro zależy od ceny danego dobra?
Na ogół wielkość popytu na dobro rośnie, gdy cena tego dobra maleje.
Popyt jest funkcją ceny czyli zmienia się zależnie od wysokości ceny.
Prawo popytu - wraz ze wzrostem ceny dobra zmniejsza się popyt na to dobro, natomiast
wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta, przy założeniu, że inne czynniki wpływające na
popyt są stałe.
(pochodzi od słynnego ekonomisty angielskiego Alfreda Marshalla (1842-1924))
Graficznym obrazem funkcji popytu jest tzw. krzywa popytu rynkowego.
Zestawienie wielkości popytu na określone dobro dla różnych wysokości ceny pozwala
wykreślić krzywą popytu.
Chociaż to popyt na dany produkt zależy od jego ceny, tradycyjnie cenę produktu
zaznaczamy na osi pionowej, natomiast ilość produktu na osi poziomej.
Sposób, w jaki zmienia się wielkość popytu w związku ze zmianami ceny, nazywamy
elastycznością popytu.
Zgodnie z prawem popytu wzrost cen wywołuje spadek wielkości popytu, natomiast spadek
ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.
Elastyczność cenowa popytu stanowi podstawę kolejnej klasyfikacji:
Popyt proporcjonalny - zmiana cen wywołuje taką samą zmianę wielkości popytu, np. wzrost
cen o 10% powoduje spadek wielkości popytu o 10%.
Popyt elastyczny - zmiana cen wywołuje większą zmianę wielkości popytu, np. wzrost cen o
10% powoduje spadek wielkości popytu o 20%.
Popyt nieelastyczny - zmiana cen wywołuje mniejszą zmianę wielkości popytu, np. spadek
ceny o 10% powoduje spadek wielkości popytu o 5%.
•Popyt odwrotnie elastyczny - zmiana cen wywołuje zmianę wielkości popytu, która ma taki
sam kierunek jak zmiana cen, no. wzrost cen 0 10% powoduje wzrost wielkości popytu o 15% co jest sprzeczne z prawem popytu.
•Popyt doskonale nieelastyczny - dowolne zmiany ceny produktu nie wywołują żadnych zmian
wielkości popytu.
•Popyt doskonale elastyczny - najmniejsza zmiana ceny wywołuje nieskończenie dużą zmianę
wielkości popytu
Krzywa popytu - jedna z podstawowych krzywych, używanych w mikroekonomii,
pokazująca ilość dobra, które konsumenci będą chcieli i mogli nabyć przy różnych cenach
rynkowych i przy zachowaniu zasady ceteris paribus (przy pozostałych warunkach równych
lub przy tych samych okolicznościach).
Krzywa popytu może przybierać różne kształty - może być np. wypukła, wklęsła, linia
prosta itd.
Cechą charakterystyczną krzywej popytu jest to, że jest ona zawsze nachylona w dół.
Z pewnymi wyjątkami zawsze ludzie przy niższej cenie kupują większe ilości dobra niż
przy wyższej cenie.
Cena jest ważnym, ale nie jedynym czynnikiem determinującym popyt.
Najistotniejszymi pozacenowymi czynnikami wpływającymi na rozmiary popytu są:
a) Dochody konsumentów
W większości przypadków wzrost dochodu powoduje wzrost popytu na dobro i usługę, a
spadek dochodu zmniejsza popyt na większość dóbr i usług.
Wpływ zmian dochodów na popyt rynkowy może być też odwrotny.
Istnieją takie dobra, na które popyt spada na skutek wzrostu dochodów.
Na przykład wzrost dochodów powoduje spadek popytu na ziemniaki, makarony, tanie
mięso czy pieczywo niskiej jakości.
b) Gusty i preferencje
Popyt na większość dóbr podlega dużym i częstym zmianom ze względu na zmiany mody
czy upodobań.
Przykładami takich dóbr są odzież, obuwie, usługi przemysłu rozrywkowego.
Tzw. moda na zdrowy styl życia spowodowała spadek popytu na mięso i tłuszcze
zwierzęce, natomiast wzrósł popyt na ryby, owoce i warzywa.
Zmianie diety towarzyszy wzrost popytu na usługi rekreacyjno-sportowe: fitness kluby,
siłownie, pływalnie, kluby jeździeckie itp.
c) Substytuty i dobra komplementarne.
Istnieją liczne powiązania między cenami oraz popytem na dobra.
Zmiany ceny jednego dobra wywierają wpływ na popyt na inne dobra.
Kierunek tego wpływu zależy od tego, czy dobra należą do kategorii substytutów czy
dóbr komplementarnych.
Przykładami substytutów są: masło i margaryna, pióro i długopis
Dwa dobra są substytutami, jeżeli zmiana ceny na jeden z produktów przy niezmienionej
cenie drugiego przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego
Inaczej reaguje na zmiany ceny popyt na dobra komplementarne tzn. uzupełniające się w
swoim zastosowaniu, np. samochód i benzyna, magnetofon i kaseta, herbata i cukier, aparat
fotograficzny i film.
Dwa dobra są komplementarne, jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane dobro wywołuje
spadek (wzrost) popytu na drugie dobro.
d) Liczba i struktura ludności
Np. wzrost liczby urodzeń spowoduje zwiększenie popytu na zabawki, odżywki dla dzieci.
Przepływ ludności ze wsi do miast może spowodować wzrost popytu na artykuły
żywnościowe przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia naturalnego.
e) Przewidywanie zmian cen i dochodów
Np. zwiększony zakup cukru w obawie przed podwyżkami tuz przed wejściem Polski do
Unii Europejskiej.
Przewidywany wzrost dochodów może skłonić konsumentów do zwiększenia zakupów na
raty, które będą spłacane z przyszłych dochodów.
f) Efekty naśladownictwa i demonstracji.
Efekt naśladownictwa polega na tym, że niektórzy konsumenci nie chcą się wyróżniać i
starają się posiadać to, co inni, ubierać się podobnie, wyposażać swoje mieszkanie w
podobny sposób itd.
Efekt demonstracji polega na tym, że część konsumentów dąży do podkreślenia swojego
prestiżu lub poziomu zamożności.
Nabywają oni dobra rzadko kupowane przez innych i drogie a jednocześnie ograniczają
lub eliminują zakupy dóbr masowo nabywanych przez przeciętnego konsumenta.
W odróżnieniu od ceny, której zmiany powodują ruchy popytu wzdłuż krzywej w górę lub
w dół, czynniki pozacenowe oddziałują na krzywą popytu inaczej:
•czynniki te przesuwają całą krzywą popytu w prawo lub w lewo w zależności od tego, czy
w wyniku ich działania popyt rośnie czy maleje.
•Należy odróżniać przesuwanie się krzywej popytu od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która
spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej
podaży.
Do zapamiętania:
„zmiana popytu” i „zmiana wielkości popytu”
-zmiana popytu powoduje przesunięcie całej krzywej popytu: w lewo gdy popyt spada i w
prawo gdy popyt rośnie (zmiana czynników pozacenowych)
- zmiana wielkości popytu - ruch wzdłuż danej krzywej popytu (zmiana ceny).
Na ogół krzywa popytu jest malejąca choć zdarzają się kuriozalne wyjątki, gdy wzrost
ceny paradoksalnie powoduje wzrost popytu.
Przykładowymi przyczynami odwrotnej krzywej popytu są:
paradoks Giffena
paradoks Veblena
efekt owczego pędu
efekt snoba
Paradoks Giffena (Irlandia, XIX wiek)
Jest związany z dochodowym efektem zmiany cen niektórych dóbr żywnościowych
niższego rzędu (np. chleb, ziemniaki).
R. Giffen zaobserwował, że wzrost ceny chleba zwiększa popyt na chleb, zgłaszany przez
konsumentów ubogich.
Spadek dochodów realnych, wywołany wzrostem cen chleba, zmusił ubogą ludność do
zmiany struktury konsumpcji: ograniczenia spożycia droższych rodzajów żywności na
rzecz artykułów tańszych, czyli chleba.
Dobra niższego rzędu, w odniesieniu do których wzrost ceny wywołuje wystąpienie
efektu dochodowego silniejszego od efektu substytucyjnego, określa się mianem dóbr
Giffena.
Cena dobra Giffena jest relatywnie niższa od innych substytutów lub dane dobro nie
posiada bliskich substytutów (np. chleb), dlatego popyt rośnie.
Paradoks Veblena (1857-1929)
Nazywany jest również efektem prestiżowym. Polega on na tym, że najbogatsi
konsumenci nabywają dobra luksusowe (biżuteria, futra, drogie samochody) nie tyle ze
względu na ich wysokie walory użytkowe, ile z powodu ich wysokiej ceny.
Ponieważ dobra te stanowią przedmiot konsumpcji ostentacyjnej i mają wysoką rangę ze
względu na ich wysoką cenę, więc obniżenie ceny tych dóbr powoduje spadek popytu.
Dobra te stają się dostępne dla większego kręgu odbiorców i tym samym tracą charakter
dóbr prestiżowych.
Nazwa pochodzi od Thorsteina Veblena, socjologa i jego dzieła pt. Teoria klasy próżniaczej,
gdzie przedstawia teorię, wg której ludzie kupują dobra materialne by używać ich na pokaz
(tzw. Konsumpcja na pokaz)
Efekt owczego pędu (naśladownictwa) – zjawisko ma miejsce, gdy konsumenci pragną
nabywać pewne dobra, nawet po wyższych cenach tylko dlatego, że kupują je inni.
Wynika to z chęci naśladowania osób, z którymi chcą się utożsamiać.
Zjawisko to pozwala wyjaśnić m.in. wpływ mody na kształtowanie popytu.
Krzywa popytu dla tej grupy konsumentów położona jest wyżej od krzywej popytu dla
typowych konsumentów, a jej opadająca tendencja jest słabsza.
Przedstawia on sytuacje dokonywania wyborów rynkowych pod wpływem oddziaływania
innych osób.
Zjawiska te bazują na fakcie, że wielu konsumentów to osoby o tzw. zewnętrznym
umiejscowieniu kontroli (zewnątrzsterowne).
Efekt snoba - zjawisko ekonomiczne polegające na ograniczaniu zakupu pewnych dóbr lub
całkowite zaniechanie ich spożycia, ponieważ są one chętnie nabywane przez inne
gospodarstwa domowe.
W tym zjawisku krzywa popytu położona jest poniżej krzywej popytu dla typowego
konsumenta, a jej opadająca tendencja jest znacznie silniejsza.
Przykład: grupa snobów z USA nie jada hamburgerów gdyż jest to według nich jedzenie
dla zwykłego Amerykanina.
Ponieważ według nich (grupy snobów) oni sami są wyjątkowi, jedzą potrawy z wyższej
półki cenowej.
Paradoks spekulacyjny
Powstaje na gruncie oczekiwań konsumentów co do kształtowania się cen w przyszłości.
Jeśli panuje przekonanie, że cena danego dobra będzie w przyszłości nadal rosła, to
popyt ulega zwiększeniu, co wywołuje dalszy wzrost ceny.
W przypadku spadku cen nabywcy ograniczają zakupy, gdyż przewidują spadek cen w
przyszłości.
Podaż
Podaż to ilość dóbr i usług zaoferowanych do sprzedania w danym czasie i po danej cenie
(Jest to ilość, jaką rzeczywiście producenci gotowi są dostarczyć na rynek)
Podaż jest również silnie związana z ceną.
Prawo podaży mówi, że wraz ze wzrostem ceny dobra rośnie ilość dostarczanych przez
producentów dóbr.
Ilustracją graficzną zależności między ceną a podażą jest krzywa podaży, która wskazuje
ilość dobra, jaką producenci zamierzają sprzedać przy danej cenie w danym okresie.
Krzywą podaży wykreślamy w następujący sposób:
•Chociaż to podaż na dany produkt zależy od jego ceny, tradycyjnie cenę produktu
zaznaczamy na osi pionowej, natomiast ilość produktu na osi poziomej.
•W punkcie A cena produktu wynosi PA a ilość oferowanego produktu QA.
•Jeśli cena jest niższa (tak jak w punkcie B), to zazwyczaj producenci chcą dostarczyć na
rynek mniej jednostek produktu.
Kształt krzywej podaży jest efektem założenia, że producenci dążą do osiągnięcia
maksymalnych zysków.
To pozwala zrozumieć, dlaczego krzywa podaży wznosi się z lewej strony na prawą, tzn.
dlaczego producenci zwiększają podaż przy wyższych cenach.
Podaż rośnie dlatego, że wzrost ceny podnosi opłacalność produkcji i przyciąga nowych
producentów do wejścia do danej branży.
Spadek ceny może zmusić mniej efektywne firmy do opuszczenia danej branży.
•Należy odróżniać przesuwanie się krzywej podaży od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która
spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej
popytu.
Do zapamiętania:
„zmiana podaży” i „zmiana wielkości podaży”
-zmiana podaży powoduje przesunięcie całej krzywej podaży: w lewo gdy podaż spada i w
prawo gdy podaż rośnie (zmiana czynników pozacenowych)
- zmiana wielkości podaży - ruch wzdłuż danej krzywej podaży (zmiana ceny).
Czynniki wpływające na wielkość podaży
Poza ceną danego produktu na kształtowanie się wielkości podaży wpływają następujące
czynniki:
a) Ceny czynników produkcji (koszty produkcji):
Ceny płacone za ziemie, pracę i kapitał są kosztami ponoszonymi przez firmy, które
zatrudniają te czynniki.
Np. wzrost cen surowców, materiałów, płac, opłat za energię, stóp procentowych od
kredytów itp. obniżają opłacalność produkcji i ograniczają ilość towarów oferowanych
przez producentów, co powoduje przesuwanie się krzywej podaży w górę, natomiast spadek
cen czynników produkcji przesuwa krzywą podaży w dół.
b) Postęp techniczny
Wprowadzenie nowoczesnych technologii umożliwia wytwarzanie dóbr przy mniejszych
nakładach czynników produkcji, co w efekcie powoduje obniżenie kosztów wytwarzania i
wzrost zyskowności produkcji.
Przy pozostałych czynnikach stałych postęp techniczny przesuwa krzywą podaży w dół,
co oznacza wzrost produkcji.
c) Podatki i subsydia
Niektóre podatki jak np. podatek od wartości dodanej (VAT) są traktowane przez
producenta jako dodatkowy koszt wytworzenia produktu i dlatego przesuwają krzywą
podaży w górę (w lewo).
Subsydia (dopłaty) traktowane są jako element zmniejszający koszty w rezultacie czego
krzywa podaży przesuwa się w dół (w prawo).
d) Przewidywanie zmian cen
Oczekiwania dotyczące poziomu przyszłych cen zarówno danego dobra jak i czynników
produkcji mogą wpływać na decyzje produkcyjne.
Jeżeli jest przewidywany wzrost cen danego dobra w przyszłości, to bieżąca oferta
rynkowa może się zmniejszyć.
I vice versa.
e) Liczba przedsiębiorstw w branży
Zwiększenie liczby przedsiębiorstw w danej branży powoduje wzrost podaży, i
odwrotnie.
f) Interwencja państwa
Niektóre decyzje podejmowane przez instytucje państwowe mogą rzutować na rozmiary
podaży.
Np. rygorystyczne przepisy dotyczące ochrony środowiska i bezpieczeństwa pracy
najczęściej prowadzą do wzrostu kosztów produkcji i tym samym wywołać spadek podaży.
g) Warunki klimatyczne
Zmiana pogody silnie wpływa na podaż produktów rolnych.
Korzystne warunki pogodowe prowadzą do rekordowych zbiorów.
Wielkość zbiorów płodów rolnych wpływa na koszty produkcji rolnej.
Mechanizm rynkowy (równowaga rynkowa)
Ilość nabywanych i sprzedawanych dóbr i usług zmieniają się w odwrotnych kierunkach
w reakcji na zmiany cen.
Krzywa popytu ma nachylenie w dół (ujemne) a krzywa podaży jest skierowana w górę
(dodatnie).
Przedstawienie na wspólnym wykresie krzywej popytu na dane dobro i krzywej podaży
umożliwia wyjaśnienie interakcji między tymi dwoma stronami rynku.
Punkt przecięcia się krzywej popytu i krzywej podaży wyznacza cenę równowagi
rynkowej, czyli cenę równoważącą wielkości popytu i podaży.
Przy cenie równowagi rynkowej wielkość podaży oferowanej przez sprzedających
odpowiada dokładnie wielkości popytu zgłaszanego przez nabywców, czyli ilość dóbr
dostarczanych na rynek równa się ilości dóbr pożądanych.
Ilość tę nazywamy ilością równowagi.
Krzywa popytu przecina się z krzywą podaży, tworząc w ten sposób punkt równowagi
cenowej.
Obie krzywe stanowią instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny.
Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu nad
podażą.
Natomiast kiedy cena jest większa od ceny równowagi rynkowej występuje nadwyżka
podaży nad popytem.
Nadwyżki może zlikwidować tzw. skup interwencyjny.
oW pewnych przypadkach cena może przyjąć nawet wartość ujemną.
oTak stało się 3 października 2006 z cenami hurtowymi gazu ziemnego w Wielkiej Brytanii.
oZalanie europejskiego rynku nadwyżkami gazu wpompowanymi w ramach testów do
nowo uruchomionego gazociągu zmusiło producentów do dopłacania odbiorcom w zamian
za pozbycie się nadwyżek.
oUjemne wartości przyjmują regularnie także ceny np. toksycznych odpadów.
Nadwyżka rynkowa - sytuacja na dowolnym rynku, gdy cena wyprodukowania dobra
jest wyższa od ceny rynkowej, a ilość oferowana przewyższa ilość nabywaną.
Niedobór rynkowy to sytuacja w której wielkość popytu na dany czynnik (np. towar,
czynniki produkcji) przewyższa wielkość podaży przy danej cenie rynkowej
Mechanizm rynkowy (cenowy) wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem i
podążą polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga między tymi elementami rynku
uruchamia siły (reakcje sprzedających i kupujących), które kierują popyt i podaż do stanu
równowagi osiąganego przy cenie równowagi rynkowej.
W warunkach równowagi rynkowej przedział zmienności cen wyznaczony jest przez:
cenę równowagi (górna granica wzrostu cen)
i cenę pokrywającą koszt wytworzenia (dolna granica spadku cen).
Mechanizm cenowy (rynkowy) w gospodarce pełni bardzo istotne funkcje:
1. Równoważy popyt z podażą.
2. Weryfikuje podaż przez rozmiary i strukturę popytu.
(Konsumenci kupują dobra porównywalne pod względem jakości i użyteczności, kierując
się ceną.
Z porównywalnych dóbr wybierają te o niższej cenie, co zmusza producentów do ciągłego
poszukiwania możliwości obniżenia kosztów produkcji, np. poprzez wprowadzenie postępu
technicznego.).
3. Wpływa na decyzje alokacyjne poprzez wykrywanie luk w podaży dóbr i usług.
4. Weryfikuje wszelkie zachowania gospodarcze.
(Zmiany cen mogą mieć odmienne znaczenie dla kupujących i sprzedających).
Wzrost ceny danego produktu umożliwia sprzedającemu osiągnięcie wyższych korzyści.
Może on podjąć decyzję o alokacji zasobów w kierunku produkcji dóbr, na które cena
relatywnie wzrosła.
Jeżeli zaś nie zareaguje na sygnały płynące z rynku lub błędnie je zinterpretuje, może
podjąć błędną decyzję, co może prowadzić do osiągnięcia mniejszych korzyści lub nawet
bankructwa.
Dla kupującego ze wzrostu ceny jakiegoś dobra wynika, że utrzymanie konsumpcji tego
dobra na dotychczasowym poziomie będzie od niego wymagać rezygnacji np. z kupna
innego dobra
Kontrola cen
Bezpośrednia ingerencja państwa w rynek może polegać na ustalaniu progów cen lub pułapów
cen
Rynek, na którym państwo kontroluje ceny, przestaje być rynkiem wolnym
Stosowanie cen urzędowych:
Ceny mininalne:
Rolnictwo – skup płodów rolnych w celu zabezpieczenia interesów producentów (rolników);
Alkohol, tytoń w celu zmniejszenia spożycia dóbr nieporządanych społecznie;
Ceny maksymalne:
Rynek leków – w celu zabezpieczenia interesów nabywców;
Na rynkach zmonopolizowanych w celu zredukowania władzy rynkowej monopolu;
Skutki regulacji cen
cena maksymalna jest skuteczna, gdy jest niższa od ceny równowagi rynkowej
cena minimalna jest skuteczna, gdy jest wyższa od ceny równowagi
skutek ustalenia ceny maksymalnej:
–nadwyżka popytu (niedobór podaży)
skutek ustalenia ceny minimalnej:
–nadwyżka podaży (niedobór popytu
Pytania:
1. Przedstaw podstawowe rodzaje systemów ekonomicznych.
2. Podaj podstawowe cechy gospodarki rynkowej.
3. Wyjaśnij znaczenie rynków w gospodarce rynkowej.
4. Przedstaw klasyfikację rynków wg. czterech kryteriów.
5. Podaj charakterystykę strony popytu na rynku.
6. Podaj prawo popytu rynkowego.
7. Co oznaczają pojęcia: zmiana wielkości popytu i zmiana popytu.
8. Podaj charakterystykę strony podaży na rynku.
9. Podaj prawo podaży rynkowej.
10. Przedstaw działanie mechanizmu rynkowego.
11. Wyjaśnij przyczyny występowania nadwyżki i niedoboru towarów na rynku.
12. Wyjaśnij pojęcia: cena, cena relatywna, cena równowagi rynkowej
13.Wyjaśnij jakie funkcje spełnia mechanizm rynkowy.
14. Wytłumacz nieklasyczne zależności między ceną a popytem
15. Pozacenowe czynniki wpływające na wielkość podaży