rozwój terytorialny państwa brandenbursko
advertisement
ROZWÓJ TERYTORIALNY PAŃSTWA BRANDENBURSKO-PRUSKIEGO W XVII-XVIII WIEKU BRANDENBURGIA: - - od 1415 do 1918 nieprzerwanie panowali tu margrabiowie z dynastii Hohenzollernów – pierwszym z nich był Fryderyk I (1415-1440) zaliczali się do elektorów Rzeszy (uczestniczyli w wyborze cesarza i wchodzili w skład kurii elektorów) w 1529 roku po wieloletnich naciskach zawarli umowę w miejscowości Grzmiąca z rządzącymi na Pomorzu Zachodnim książętami z dynastii Gryfitów – umowa zapewniała elektorom prawo do sukcesji na Pomorzu Zachodnim (nie miała ona początkowo praktycznego znaczenia, choć mocniej powiązała Pomorze z Brandenburgią i rozluźniła więzy Pomorza Zachodniego z Polską) umowa z Grzmiącej nie zostanie w pełni dotrzymana, bo Brandenburgii przypadnie tylko część Pomorza, ale uzyska ona dzięki temu szeroki dostęp do Morza Bałtyckiego Charakterystyka Brandenburgii w XVI wieku: - monarchia stanowa o silnej pozycji szlachty i słabym mieszczaństwie od 1539 kraj luterański jako kraj elektorski Brandenburgia była w zasadzie niepodzielna (tytuł elektora mógł dziedziczyć tylko najstarszy syn w linii męskiej) – czasem jednak dokonywano pewnych wyjątków od tej reguły, np. w 1473 margrabia Albrecht Achilles Hohenzollern ustanowił osobne władztwa dla młodszych synów w Bayreuth i Ansbach (z linii Hohenzollernów z Ansbachu wywodził się będzie ostatni wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego) Relacje Hohenzollernów brandenburskich z Polską: - - Polacy rywalizowali z Brandenburgią o wpływy na Pomorzu Zachodnim (Bogusław X był szwagrem Zygmunta Starego) od kiedy w 1525 roku zawarto traktat krakowski i Albrecht Hohenzollern stał się księciem świeckim i lennikiem Polski, jego kuzyni z Brandenburgii zaczęli zabiegać o uzyskanie prawa do sukcesji w Prusach Książęcych Brandenburgia starała się odtąd prowadzić politykę przyjazną wobec królów polskich i niejednokrotnie okazywała im wsparcie dyplomatyczne oraz finansowe PRUSY KSIĄŻĘCE: - - w 1511 wielkim mistrzem Zakonu Krzyżackiego został Albrecht Hohenzollern (syn Fryderyka księcia Ansbach i Zofii Jagiellonki, a więc siostrzeniec Zygmunta Starego) Albrecht liczył na zerwanie zależności lennej ziem zakonnych od Polski (istniejących od 1466), nawet w drodze wojny (1519-1521) ostatecznie zdecydował się na zawarcie z Polską trwałego pokoju ( tzw. traktat krakowski z 1525 roku) POSTANOWIENIA TRAKTATU KRAKOWSKIEGO: - - - - Zakon został zlikwidowany, a w granicach państwa zakonnego z 1466 roku utworzono świeckie księstwo pruskie (nazywane odtąd powszechnie Prusami Książęcymi) Albrecht został świeckim księciem z tytułem „książę w Prusach” (król Polski został jego zwierzchnikiem lennym jako „pan i dziedzic wszystkich ziem pruskich”) państwo Albrechta było księstwem dziedzicznym, ale z założeniem, że będzie niepodzielne, i że tytuł książąt w Prusach mogą dziedziczyć tylko męscy potomkowie Albrechta lub jego trzech braci – Jerzego, Kazimierza i Jana (wszyscy zmarli wcześnie, więc była szansa na szybką inkorporację Prus do Korony) książę w Prusach miał bardzo ograniczoną suwerenność w zakresie polityki międzynarodowej czy kontaktów z poddanymi, nie mógł też bić monety WOBEC PERSPEKTYWY SZYBKIEJ INKORPORACJI PRUS KSIĄŻĘCYCH DO KORONY DOM BRANDENBURSKI ZACZĄŁ ZABIEGAĆ O DOPUSZCZENIE JEGO PRZEDSTAWICIELI DO SUKCESJI - zgodził się na to Zygmunt August (1563) – było to złamanie zasad traktatu krakowskiego, ale król potrzebował wsparcia w Niemczech, bo rozpoczynał wojnę o Inflanty W 1553 ALBRECHTOWI URODZIŁ SIĘ SYN – ALBRECHT FRYDERYK: - - odziedziczył tron pruski w 1568 po zgonie ojca mówił po polsku, chciał nawet w 1572 starać się o koronę polską, ale na przeszkodzie stanęło luterańskie wyznanie oraz wieści o jego chorobie umysłowej mimo choroby, prowadził on normalne życie rodzinne, miał dzieci, ale tylko córki, co znów otworzyło sprawę sukcesji po jego ewentualnej śmierci OD 1577 ROKU KRÓLOWIE POLSCY ZACZĘLI POWIERZAĆ ADMINISTRACJĘ KSIĘSTWA PRUSKIEGO (W IMIENIU CHOREGO ALBRECHTA FRYDERYKA) JEGO KREWNYM: - - początkowo byli to krewni z linii ansbachskiej, ale w 1603 zarząd księstwa uzyskał elektor Joachim Fryderyk, a po nim w 1609 jego syn Jan Zygmunt – już w 1611 roku Zygmunt III Waza uznał Jana Zygmunta i jego sukcesorów za następców Albrechta Fryderyka po śmierci Albrechta Fryderyka (1618) nastąpiło przejęcie Prus przez brandenburskich Hohenzollernów PAŃSTWO BRANDENBURSKO-PRUSKIE W 1619 ROKU: - - - posiadłości prusko-brandenburskie liczyły 81 tys. km2 obok Prus i Brandenburgii obejmowały pozyskane w drodze pokojowej w 1614 roku położone na pograniczu z Holandią księstwo Kliwii, a także osobne hrabstwa Ravensberg, Mark i Limburg (był to wynik podziału księstwa Kliwii, Julichu i Bergu po śmierci dotychczasowego władcy) z terytorium Prus Książęcych elektorzy byli lennikami króla polskiego i musieli składać hołd lenny (nie mieli tu zbyt mocnej pozycji, zwłaszcza że od 1613 przyjmowali kalwinizm, a poddani pruscy byli luteranami – istniała też silna i wpływowa grupa „kwerulantów” – zwolenników ściślejszego związania Prus z Polską) za czasów panowania elektora Jerzego Wilhelma (1619-1640) trwała wojna trzydziestoletnia i Brandenburgia, nie mając stałej armii została spustoszona przez wojska państw walczących WZROST SIŁY I ZNACZENIA PAŃSTWA BRANDENBURSKO-PRUSKIEGO ODNOTOWANO ZA CZASÓW FRYDERYKA WILHELMA, NAZYWANEGO WIELKIM ELEKTOREM (1640-1688): - - - - aby zapobiec na przyszłość niszczeniu terytoriów państwa, w 1644 roku zaczął prowadzić werbunek do armii pruskiej (to symboliczna data jej powstania, choć początkowo było to tylko 4 tys. żołnierzy, a stałą ta armia była dopiero po 1660 roku) w 1653 uzyskał zgodę stanów Brandenburgii na podatki celem pokrycia długów i opłacenia wojsk (potraktował ją jako precedens i potem już stale wymuszał uchwały podatkowe) mimo szeregu porażek w wojnie 30-letniej, Brandenburgia w traktacie westfalskim uzyskała przyrost terytorium – był to rezultat wygaśnięcia dynastii Gryfitów w 1637 roku Brandenburgia zgodnie z układem z 1529 roku miała uzyskać sukcesję na ziemiach książąt pomorskich – nie uzyskała jednak całego Pomorza, bo jego część zajęli Szwedzi (przypadła jej tylko część wschodnia, tzw. Pomorze Tylnie, a tytułem odszkodowania za resztę – także ziemie zsekularyzowanych biskupstw Halberstadt, Kamienia Pomorskiego i Minden oraz arcybiskupstwa magdeburskiego – to ostatnie jednak dopiero po śmierci aktualnego administratora, to znaczy w 1680 roku) PRZEŁOMOWE DLA DALSZYCH LOSÓW PAŃSTWA BRANDENBURSKOPRUSKIEGO OKAZAŁO SIĘ ZRZUCENIE WIĘZÓW ZALEŻNOŚCI OD RZECZYPOSPOLITEJ: - - - aż do połowy XVII wieku Rzeczpospolita egzekwowała swoje zwierzchnie prawa wobec elektorów z tytułu posiadania Prus Książęcych przełomem był „potop” szwedzki, kiedy Fryderyk Wilhelm postawił na sojusz z Karolem X Gustawem przeciwko Polsce (początkowo wspierał Szwedów bez otwartego zrywania z Rzeczpospolitą, ale w VII 1656 wypowiedział jej wojnę) po roku dość łatwo zmienił front i zaczął układać się z Polską – między wrześniem a listopadem 1657 doszło do zawarcia układów welawskobydgoskich (były niekorzystne dla Polski, bo elektor dostał suwerenność w Prusach i wprawdzie obiecał wystąpienie przeciw Szwedom, ale na koszt Polski – w nagrodę otrzymał jeszcze jako lenno starostwo lęborskobytowskie, a gdyby udało mu się zająć Elbląg, to Polska miała go wykupić za 400 tys. talarów) traktaty welawsko-bydgoskie zaszokowały poddanych w Prusach Książęcych, zwłaszcza mieszczan Królewca, którzy odmówili uznania suwerennej władzy elektora (uważali, że traktaty są nielegalne, bo zawarte bez ich zgody – apelowali o protekcję króla polskiego, ale Jan Kazimierz jej odmówił) – opór Królewca złamano dopiero jesienią 1662, przy dużym udziale księcia Bogusława Radziwiłła, który był namiestnikiem Prus Książęcych z ramienia Fryderyka Wilhelma OD 1660 ELEKTOR PROWADZIŁ SAMODZIELNĄ I ODWAŻNĄ POLITYKĘ MIĘDZYNARODOWĄ: - - odnosił nawet spektakularne sukcesy, ale brakowało mu środków, by utrzymać silną armię (potrzebował subsydiów zagranicznych) w latach 1675-1679 toczył wojnę ze Szwecją – zwyciężył wojska szwedzkie w bitwie pod Fehrbellinem (1675) i zajął Szczecin (1678), ale ze zdobyczy musiał zrezygnować pod presją Francji od 1679 do 1684 był sojusznikiem Ludwika XIV i jako jedyny z wielkich książąt Rzeszy nie udzielił pomocy oblężonemu Wiedniowi w 1683 roku EKSPANSJA TERYTORIALNA PRUS W XVIII WIEKU: a) Fryderyk III (1688-1713), od 1701 zmienił tytulaturę i pisał się jako Fryderyk I: - z tytułu udziału w wojnie o sukcesję hiszpańską uzyskał drobne terytoria na terenie Niemiec i Szwajcarii w 1701 koronował się na „króla w Prusach” (tytułu tego nie uznała aż do 1764 roku Rzeczpospolita) b) Fryderyk Wilhelm I (1713-1740): - z tytułu uczestnictwa w wojnie północnej przeciwko Szwedom zdobył Pomorze Szczecińskie ze Szczecinem, wyspami Wolin i Uznam (1720) wprowadził drastyczne oszczędności i był twórcą pruskiego militaryzmu (stworzył znaną z żelaznej dyscypliny armię pruską) zachował życzliwą neutralność wobec Rzeczypospolitej w okresie wojny o tron polski w latach 1733-1736 (dał Stanisławowi Leszczyńskiemu azyl w Królewcu) c) Fryderyk II (1740-1786): - - uderzył na Śląsk (1740), wykorzystując plany wojenne przygotowane jeszcze przez „Wielkiego Elektora” Fryderyka Wilhelma w XVII wieku zajął Dolny Śląsk z Wrocławiem i większość Górnego Śląska – zdobycze obronił w „wojnach śląskich” do 1745 roku przyłączył do Brandenburgii księstwo Fryzji Wschodniej na zachodnich rubieżach państwa (1744) w wojnie siedmioletniej (1756-1763) obronił całość swych terytoriów walcząc z koalicją państw europejskich (m. in. Saksonią, Austrią, Francją i Rosją) – m.in. zajął i okupował Saksonię od 1756 roku, odniósł w 1757 wielkie zwycięstwo nad armią francuską pod Rossbach był inicjatorem rozbioru Polski w 1772 roku – zajął Pomorze Gdańskie (bez Gdańska i Torunia), Warmię i okręg nadnotecki z Bydgoszczą walczył z Austriakami w wojnie o sukcesję bawarską (1778-1779) – wojna polegała raczej na manewrowaniu wojskami i niszczeniu linii zaopatrzeniowych niż toczeniu bitew, stąd przeszła do historii pod nazwą „wojny kartoflanej” (zakończyła się sukcesem Prus) d) Fryderyk Wilhelm II (1786-1797) - stracił na rzecz Francji część ziem nadreńskich ale przyłączył księstwa Ansbach i Bayreuth oraz wziął udział w II i III rozbiorze Polski (zajmując m. in. Warszawę)
