Nerwowość, nerwice dziecięce- przyczyny, obraz
advertisement
Nerwowość, nerwice dziecięce- przyczyny, obraz kliniczny, postępowanie terapeutyczne. W życiu każdego człowieka, niezależnie od jego wieku- okresu najwcześniejszego dzieciństwa do późnej starości- emocje odgrywają ogromną rolę. Emocje określamy jako stosunek podmiotu do ludzi, zjawisk, rzeczy, a także do samego siebie. To wszystko, co dzieje się dookoła nas, a także nasze własne postępowanie jest zabarwione określoną emocją. Nie ma chyba w naszym życiu sytuacji, zdarzenia, w którym emocje nie grałyby istotnej roli. Są one odpowiedzialne za relacje jakie łączą nas ze światem zewnętrznym, regulują je i nadają im określone znaczenie. Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej ujawniają się w większości zaburzeń dziecięcych. Niekiedy są one podstawowym czynnikiem decydującym o rozpoznaniu określonego zaburzenia, czasem stanowią tylko jeden z licznych przejawów nieprawidłowości dziecka. Zaburzenia emocjonalne występują w nerwicach, u dzieci nieprzystosowanych społecznie z różnych przyczyn, upośledzonych w rozwoju umysłowym, psychopatycznych. Objawy zaburzeń sfery emocjonalnej występują także u dzieci nadpobudliwych i zahamowanych, agresywnych i wycofujących się, z chorobą sierocą i u dzieci wychowujących się w środowisku, które może im zapewnić odpowiednią opiekę. Nerwica jako jedna z postaci zaburzeń procesów emocjonalnych. Na dziecko w procesie jego rozwoju działa wiele patogennych czynników społecznych. W przypadku ich zadziałania pojawiają się reakcje przystosowawcze i obronne. Mają one na celu usunięcie szkodliwego czynnika oraz jego skutków, przywrócenie normalnego działania zakłóconym funkcjom. Reakcje te wytwarzają się w toku wzajemnego oddziaływania na siebie organizmu i środowiska zewnętrznego, regulacji stosunków między człowiekiem i jego otoczeniem. Ma to miejsce np. w przypadku pozostania dziecka w sanatorium i procesu adaptacji do tej sytuacji. Jeżeli mechanizmy adaptacyjne nie są wystarczająco silne, pojawiają się wówczas nerwicowe reakcje psychogenne. Zalicza się do nich te reakcje, które osiągają nadmierne natężenie, ulegają utrwaleniu i uogólnieniu na inne sytuacje życiowe powodując nieprzystosowanie. Uraz psychiczny odgrywa zasadniczą rolę w powstawaniu i przebiegu tych reakcji, a ich istotą są zaburzenia procesów emocjonalnych. Głębsze i dłużej trwające zaburzenia określane są mianem nerwicy. Psychologia ujmuje nerwice jako zaburzenia regulacji psychicznej i fizjologicznej, które powstają w trudnych sytuacjach. Psychiatria traktuje je jak chorobę społeczną, ponieważ stanowią one najliczniejszą grupę schorzeń psychicznych i ujmuje jako czynnościowe zaburzenia psychogenne. Istnieje szereg niejasności i braków w wiedzy o nerwicach. Wynika to z różnorodności i zmienności objawów nerwicy, szczególnie w wieku dziecięcym, ze skomplikowanych wzajemnych powiązań między czynnikami wywołującymi ją oraz ze złożoności mechanizmów zaburzeń (sprzężone ze sobą aspekty biologiczne, społeczne i psychiczne). Geneza zaburzeń nerwicowych. Zaburzenia nerwicowe mają genezę środowiskową, ponieważ powstają jako reakcje na sytuacje trudne. Sytuacjami nerwicorodnymi nazywamy te sytuacje trudne, które dezorganizują zachowanie, ponieważ dotychczasowe sposoby radzenia sobie z trudnościami okazały się nieskuteczne. Do sytuacji nerwicorodnych zalicza się: · sytuacje traumatyczne, w których na skutek silnego jednorazowego urazu dochodzi do zaburzeń zachowania np. pożar, wypadek samochodowy, kary fizyczne, kłótnie i bójki między rodzicami, rozwód, śmierć. · sytuacje subtraumatyczne, które nie wywołują natychmiastowego zakłócenia czynności, lecz długotrwałe kumulowanie się negatywnych doświadczeń emocjonalnych, szczególnie traumatyzująca jest rola środowiska rodzinnego i przedszkolnego. Obuchowska wymienia następujące cechy środowiska o zakłócającym charakterze: · znaczna zmienność wymagań · wzajemna sprzeczność wymagań · niedostosowanie wymagań do możliwości dziecka Nie wszystkie szkodliwe czynniki działające na dziecko wywołują zaburzenia nerwicowe. Decydujące znaczenie ma nie tylko charakter urazu (rodzaj, siła, stopień nowości bodźca), ale i indywidualne cechy dziecka jak: · właściwości biologiczne, wiążące się z typem układu nerwowego · doświadczenia psychiczne · oczekiwania i przewidywania dziecka Analizując przyczyny zaburzeń nerwicowych, w wielu przypadkach trudno dotrzeć do pierwotnego źródła urazu, czyli do pierwszego ogniwa długiego łańcucha zjawisk składających się na rozwijający się w czasie obraz zaburzeń nerwicowych. Trudności te wynikają też ze znacznej zmienności zachowań dzieci, pozostającej w związku z ich rozwojem biologicznym, społecznym i psychicznym. Dzieci szczególnie narażone są na zaburzenia nerwicowe, ponieważ wrażliwy jest ich niedojrzały układ nerwowy i nie mają wyuczonych, dostatecznie silnych mechanizmów radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Mały jest ich zakres doświadczeń i sprawności procesów intelektualnych, dlatego dziecko nie potrafi uświadomić sobie ani określić słownie swoich problemów, co utrudnia ich rozwiązanie i odreagowanie powstałych napięć. Nie potrafi również przewidywać, co utrudnia unikanie sytuacji traumatyzujących. Dzieckobiologicznie i społecznie uzależnione jest od środowiska (szczególnie rodzinnego) i jeżeli jest ono nerwicorodne dziecko staje się niejako skazane na stałe urazy. Zaburzenia te mogą być trudne do leczenia, bo siła i trwałość pierwszych związków warunkowych jest bardzo duża. Formy i symptomy zaburzeń nerwicowych Według I. Obuchowskiej utrzymywanie się sytuacji traumatyzującej sprzyja stopniowemu przechodzeniu jednej formy zaburzeń w drugą, reakcja nerwicowa przeradza się w zachowanie nerwicowe o bogatszej symptomatyce, a z czasem dochodzi do nerwicowych zmian w strukturze osobowości. · Reakcje nerwicowe mają liniową strukturę symptomów, co oznacza, że zakłócający bodziec wywołuje pojedynczy objaw, np. jąkanie. · Zachowanie nerwicowe charakteryzuje rozgałęziona struktura symptomatyki. Na przykład dziecko w sytuacjach trudnych okresowo reaguje moczeniem nocnym, a w innym okresie wymiotami. · Nerwicowy rozwój osobowości cechuje zwykle symptomatyka o strukturze koła lub spirali. Polega to na tym, że objaw wywołany czynnikiem patogennym powoduje sytuację, która zwrotnie oddziaływuje na dziecko w sposób podobnie zakłócający. Prowadzi to do ponownego wystąpienia tego symptomu. Zakres symptomów ani wywołująca je sytuacja nie zmieniają się. Zaburzenia nerwicowe typowe dla wieku przedszkolnego U dziec dzieci w wieku przedszkolnym obserwuje się wiele reakcji sytuacyjnych, które uważa się za normalne stany rozwojowe związane z dynamicznie postępującym dojrzewaniem anatomicznym i czynnościowym c.u.n. Zalicza się do nich np. zaburzenia łaknienia, fobie i przejawy agresywności. W wieku przedszkolnym spotykamy się najczęściej z przypadkami najprostszych form zaburzeń- reakcjami i zachowaniami nerwicowymi. Do typowych postaci zaburzeń nerwicowych u dzieci psychiatrzy zaliczają tzw. Nerwice monosymptomatyczne: a) z przewagą zaburzeń ruchowych, b) z zaburzeniami wegetatywno-somatycznymi, c) z zaburzeniami mowy. W wieku przedszkolnym spotykamy najczęściej zaburzenia nerwicowe powiązane z zaburzeniami wegetatywno-somatycznymi, czyli tzw. nerwice narządowe. Gdy dotyczą układu pokarmowego, przejawiają się najczęściej spożywaniem zbyt małej ilości tylko wybranych pokarmów (np. odmowa spożywania pokarmów papkowatych), rzadziej odmowa jedzenia(anoreksja), oraz nawykowymi wymiotami. Zaburzenia te doprowadzają do utraty wagi pomimo braku choroby somatycznej, co świadczy o psychogennym charakterze tych zaburzeń. Zaburzenia łaknienia występują zwykle u dzieci, których rodzice przywiązują nadmierną wagę do jedzenia. Przyczyną może być przymusowe dokarmianie lub nieprawidłowe karmienie. Brak apetytu może być także skutkiem przeżycia strachu, co powoduje, że dziecko jest przygnębione i źle je. Odmowa jedzenia jest też jednym ze sposobów zwrócenia uwagi rodziców. Nawykowe wymioty często związane są z zaburzeniami łaknienia. Początkowo dziecko wykazuje słaby apetyt, nie interesuje się jedzeniem. Wskutek niewłaściwych postaw dorosłych, nacechowanych nadmierną koncentracją na dziecku, i przezwyciężaniu na siłę biernego oporu dziecka dochodzi do wystąpienia wymiotów, a następnie do utrwalenia się tego ujemnego odruchu warunkowego i powiązania go z każdą sytuacją jedzenia, a nawet uogólnienia na sytuacje lękowe. Wymioty mogą też być patologicznie utrwalonym odruchem bezwarunkowym na nieprzyjemne przeżycia w czasie jedzenia (np. zakrztuszenie się) i uogólnionym na inne bodźce wywołujące lęk. W przypadkach zaburzeń łaknienia i nawykowych wymiotów należy wpływać na niewłaściwe postawy rodziców. Wzmożone łaknienie i otyłość, zdaniem Popielarskiej, spotyka się w rodzinach, gdzie dominująca matka otacza nadmierną opieką dziecko m.in. wmuszając jak największe porcje wysokokalorycznego jedzenia. Dzieci otyłe narażone są na wiele przykrości ze strony kolegów i odrzucane z zespołowych gier i zabaw z powodu małej sprawności ruchowej. Leczenie otyłości uwarunkowanej psychogennie jest zdaniem autorki , bardzo trudne. Wymaga korekty nieprawidłowych postaw rodzicielskich, racjonalnego żywienia i treningu ruchowego. Z układem wydalniczym związane jest moczenie mimowolne: nocne i dzienne (enuresis). Większość dzieci do 3 r.ż. uczy się kontrolować oddawanie moczu w ciągu dnia. Moczenie pierwotne, tzn. trwające od urodzenia, może być uwarunkowane nieprawidłowym uczeniem się kontroli wydalania moczu: brakiem treningu lub jego zakłóceniem. Moczenie wtórne jest zdaniem P. Barkera, uwarunkowane głównie zaburzeniami emocjonalnymi. Rozpoznawane jest u dzieci powyżej 4 r. ż. , które wskutek działania czynników patogennych utraciły zdolność tej kontroli. Zaburzenia emocjonalne, które pojawiają się na wskutek moczenia mimowolnego, jak poczucie winy i wstydu, lęk przed karą i reakcją otoczenia, utrwalają te objawy i utrudniają leczenie. Do drugiej grupy tzw. nerwic ruchowych należą tiki zwane również ruchami mimowolnymi. Są to powtarzające ruchy mięśni lub grup mięśniowych, świadomie nie kontrolowane i nie służące żadnemu celowi, nasilające się w stanach napięcia emocjonalnego. Jeżeli tiki powstają wskutek naśladowania lub utrwalenia się reakcji obronnych, np. wskutek noszenia ciasnego kołnierzyka, wówczas można je traktować jak niepotrzebne nawyki. Inną przyczyną może być uszkodzenie c. u. n. . w okresie okołoporodowym. Jeżeli natomiast tiki mają charakter reakcji nerwicowych to zazwyczaj występują wraz z innymi objawami zaburzeń emocjonalnych. Leczenie tików należy rozpocząć od usunięcia czynników traumatyzujących, łączyć terapię farmakologiczną z psychoterapią i relaksacją. W wieku przedszkolnym często występują zaburzenia snu. Objawiać się one mogą trudnościami w zasypianiu. Czasem jest to bezsenność pozorna. Zapotrzebowanie na sen jest różne u różnych dzieci, a wymagania rodziców w tym względzie są często nierealne. U dzieci w wieku 2-5 lat często występują zaburzenia snu w postaci lęków nocnych (pavor nocturnus), które G. Suchariewa określa jako szczególny stan nagłego przebudzenia na pograniczu snu i czuwania z objawami lęku. Dziecko zrywa się w nocy ze snu z lękiem, krzykiem, nie poznaje bliskich, próbuje uciekać, „widzi” coś strasznego. Czasem towarzyszy temu bladość, poty, drżenie lub wstawanie z łóżka i chodzenie po pokoju (somnambulizm). Leczenie stosowane w tych przypadkach ma na celu pogłębienie snu i usuwanie stanów chorobowych, które powodują trudności w oddychaniu. Konieczne jest zapewnienie warunków sprzyjających zasypianiu oraz wyeliminowanie silnych przeżyć w ciągu dnia. Efekty tak zaplanowanego oddziaływania powinny być szybko widoczne, ponieważ w tym okresie życia zaburzenia snu łatwo ustępują. U dzieci niejednokrotnie obserwuje się nawyki ruchowe, które występują w sytuacjach trudnych i świadczą o napięciu emocjonalnym: ssanie palca, rogu poduszki, wyrywanie włosów itp. Najistotniejsze w terapii jest poprawienie kontaktów emocjonalnych w rodzinie i poza nią. Do grupy tzw. logonerwic, przejawiających się zaburzeniami mowy, P. Barker zalicza „niedojrzałość artykulacyjną uwarunkowaną emocjonalnie”. Występuje ona w przypadkach opóźnienia rozwoju emocjonalnego i objawia się tzw. spieszczaniem czyli mówieniem „po dziecięcemu”, a więc świadomym popełnianiem błędów artykulacyjnych w sytuacjach kontaktu z rodzicami. W tych przypadkach potrzebna jest terapia całej rodziny. Inną postacią zaburzeń mowy na tle zaburzeń emocjonalnych jest jąkanie. W wieku 3-4 lat jest ono zazwyczaj zjawiskiem przejściowym, występującym w procesie opanowywania czynności werbalnych, związanym z niedostateczną sprawnością narządów mowy i zdolnością wypowiadania się. Wskutek niewłaściwych reakcji otoczenia (np. przedrzeźniania) objawy te mogą się utrwalić. Jąkanie pojawia się też jako reakcja psychogenna na uraz psychiczny lub sytuację trudną. Wskazana jest relaksacja, oddziaływanie psychoterapeutyczne, niekiedy leki zmniejszające napięcie emocjonalne. Inne postacie zaburzeń mowy na tle nerwicowym to afonia histeryczna i mutyzm. W rzadko obserwowanych przypadkach afonii dochodzi u dzieci do całkowitej utraty głosu lub dziecko może mówić tylko szeptem. U dzieci w wieku przedszkolnym częściej obserwuje się mutyzm selektywny (wybiórczy), który polega na tym, że dziecko odmawia mówienia w niektórych sytuacjach. Według Barkera symptomy te obserwuje się najczęściej między 3-5 r.ż. i można je interpretować jako wyraz lęku przed wypowiadaniem słownym lub też protestu w stosunku do osób, wobec których dziecko żywi negatywne uczucia. Dzieci te najczęściej nawiązują słaby kontakt emocjonalny, są mało aktywne. Często niezbędne jest umieszczenie dziecka w szpitalu, gdzie poddawane jest leczeniu farmakologicznemu i psychoterapii. Przydatna bywa także terapia behawioralna. Omówione reakcje nerwicowe charakteryzuje liniowa struktura symptomów. W wieku przedszkolnym występują też w sytuacjach trudnych zachowania nerwicowe, charakteryzujące się rozgałęzioną strukturą symptomatyki, czyli złożonym zespołem symptomów. Przykładem może być tzw. lękowa postawa wobec otoczenia, która z czasem może przerodzić się w nerwicę lękową. Dzieci z lękową postawą wobec otoczenia są nadmiernie wrażliwe emocjonalnie, często zahamowane, nieśmiałe, mało samodzielne. Lęk objawia się u nich jako nieuzasadniony, bliżej nieokreślony niepokój, który dziecko może powiązać z każdą sytuacją. W wieku przedszkolnym obserwuje się również lęki skojarzone z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami: lekarzem, psem, ciemnością tzw. fobie. Fobie mogą wynikać z konkretnych, przykrych doświadczeń, jak ugryzienie psa, lub też mogą być nieracjonalne. W wieku przedszkolnym biorą początek przewlekłe postacie nerwic. Na tle postępującego nerwicowego rozwoju osobowości, charakteryzującego się narastającymi zaburzeniami emocjonalnymi, w okresie dojrzewania szczególnie łatwo dochodzi do wystąpienia nerwicy. W psychiatrii zwykle wymienia się następujące postacie nerwic typowe dla dzieci i młodzieży: nerwica lękowa, fobia szkolna, neurastenia, nerwica natręctw, nerwica konwersyjna i histeryczna. W tych przypadkach konieczna jest opieka psychologiczna i najczęściej leczenie psychiatryczne. Terapia. Przez pojecie psychoterapii rozumie się postępowanie lecznicze zmierzające do korekty zaburzeń za pomocą środków psychologicznych. Terapia rodzinna- ma na celu uwrażliwienie rodziców na problemy dziecka, zrozumienie jego prawidłowości rozwojowych i potrzeb, przyczyn zakłócenia zachowania. Zrozumienie tych spraw łączy się z przejęciem przez rodziców odpowiedzialności za prawidłowe funkcjonowanie rodziny, które jest warunkiem zmiany postaw rodziców wobec dziecka. Badania wskazują że dla uzyskania trwałych zmian w dziecku, konieczne jest oddziaływanie skierowane na środowisko rodzinne. Terapia rodzinna koncentruje się na układach istniejących w rodzinie i zmianach w niej zachodzących. Jednostkę uznaje się jedynie za symptom zaburzonych układów rodzinnych. Rolą terapeuty w tej terapii jest doprowadzenie do tego, by rodzice przyjęli odpowiedzialność za to co dzieje się z dzieckiem. Zasady i metody pracy z rodzicami: Zapewnienie rodzicom poczucia bezpieczeństwa w kontakcie z terapeutą- drogą do uzyskania zaufania jest nie ocenianie krytyczne wypowiedzi rodziców oraz nie negowanie ich wartości jako opiekunów dziecka. Zasada indywidualizacji i plastyczności działań terapeuty dostosowanych do problemów przedstawionych przez rodziców. Etapowość działań terapeuty: pobudzanie motywacji rodziców do poznawania potrzeb dziecka; takie organizowanie doświadczeń rodziców by stały się źródłem informacji o członkach rodziny oraz o istocie relacji miedzy nimi istniejących. Informacje przekazywane rodzicom: 1. Informacje nowe, poszukiwane np. prośba matki o podanie sposobu pomocy dziecku, które ma problemy z wymawianiem określonego dźwięku mowy. 2. Informacje nowe, nie poszukiwane: matka nie szuka informacji, bo nie dostrzega luk w wiadomościach dziecka. 3. Informacje znane rodzicom: intuicyjne reakcje na zachowanie dziecka. Zwiększenie liczby różnorodnych informacji o dziecku ma na celu: · Uzyskanie wglądu w zach. dziecka; · Tworzenie realistycznych oczekiwań w stosunku do dziecka; · Akceptacje dziecka; Terapia dzieci. Cel terapii dziecka zależy od jego indywidualnych problemów, od sytuacji domowej, od doświadczeń, które były i są jego udziałem, sposobu funkcjonowania w środowisku rodzinnym. Podjecie decyzji o metodach pracy z dzieckiem musi być poprzedzone pełną diagnozą, której ważnym elementem jest poznanie pragnień, relacji uczuciowych dziecka. Poznanie emocjonalnych związków dziecka z rodzicami wymaga stosowania technik projekcyjnych. Do technik tych należy np. rysunek. Badania nad rozwojem twórczości dziecięcej pokazują, że na podstawie rysunku można wnioskować o osobowości dziecka. Dzieci identyfikują się z rysowaną postacią, projektując na nią swoje własne stany emocjonalne. E. Węgrzynowicz wyodrębnia dwa etapy terapii rysunkowej. W 1-wszym etapie- projekcji- chodzi o ujawnienie postawy emocjonalnej dziecka. W etapie drugimkanalizacji- proponuje się dziecku takie wzory zachowań, które zapewniają mu lepsze przystosowanie do otoczenia. Inne propozycje terapii: · Ruchowa · Poprzez muzykę · Zabawowa · Relaksacja Opracowano na podstawie: M. Bogdanowicz „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” A. Kozłowska „Zaburzenia emocjonalne dzieci w wieku przedszkolnym” J. Aleksandrowicz „Nerwice”x60
