Instytucjonalizacja socjologii polskiej

Instytucjonalizacja
socjologii polskiej
Terry Clark uważał, że istnieją 3 główne czynniki determinujące rozwój każdej nauki, są to:
 Paradygmat, czyli zbiór konkretnych idei
 Utalentowane jednostki- rozwijające te idee
 Instytucjonalizacja- proces przekształcania spontanicznej działalności ludzkiej w
działalność nastawioną na realizacje pewnych celów przez powołanie specjalnych
agend.
Kolejne etapy procesu instytucjonalizacji T. Clark przedstawił w skali pięciostopniowej:
1. Etap Samotnego Uczonego – prace nad problemem podejmują pojedyncze
jednostki bez poparcia instytucji
2. Etap Nauki Amatorskiej – częstsze kontakty , stałe formy
3. Początki Nauki Akademickiej – tworzenie katedr uniwersyteckich, prof. ma
możliwość wykształcenia następców
4. Nauka Ustabilizowana – istnienie kilku równoległych katedr, ustalony program
studiów, pojawiają się podręczniki akademickie
5. Wielka Nauka – charakter wspólnoty naukowej, profesjonalizacja dziedziny,
działalność praktyczna
Zainteresowanie socjologią w społeczeństwie polskim pojawiło się już w 2 połowie
XIX w. Początkowo zajmowano się nią na marginesie uprawiania innych dziedzin wiedzy.
Oczekiwano, że będzie służyć przebudowie społeczeństwa. Socjologowie, mimo, że
reprezentowali różne orientacje polityczne, byli połączeni przekonaniem, że społeczeństwo
można traktować jako strukturę działającą zgodnie z zasadami poddającymi się badaniom i
przewidywaniom. Socjologia polska instytucjonalizowała się dzięki publikacjom
socjologicznym i kontaktom z międzynarodowym, naukowym ruchem socjologicznym.
Publikowano w: Dzienniku Narodowym, Bibliotece Ossolińskich, Dzienniku Literackim,
Ateneum, Niwie, Prawdzie, Proletariacie , Równości itp.
Za pierwszego socjologa uważa się Józefa Supińskiego, który nie używał określenia
„socjologia”, lecz „fizyka społeczna”. Był przykładem samotnie działającego uczonego.
Pierwsza Katedra Socjologii Chrześcijańskiej powstała na Wydziale Teologicznym w 1910r.
i powierzono ją ks. dr Zimmermanowi. Stałe zajęcia z socjologii chrześcijańskiej na Wydziale
Teologicznym znalazły się w programach zajęć obydwu uniwersytetów (UJ, UL) przed
pierwszą wojną światową. Była ona traktowana jako jedna z katolickich nauk społecznych lub
odrębna dyscyplina. W najszerszym rozumieniu traktowała o funkcjonowaniu społeczeństwa.
Pierwsza katedra socjologii powstała w roku akademickim 1919/20 na Wydziale Prawa i
Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego dla Petrażyckiego, do którego następnie
dołączyli Krzywicki i Czarnowski.
Pierwsza katedra socjologii na Wydziale Humanistycznym powstała na UP i objął ją
Znaniecki. Kiedy w 1920r. Znaniecki przejął katedrę Filozofii, od razu zorganizował przy niej
zakład socjologii i wkrótce przemianował ją na Katedrę Socjologii i Filozofii Kultury. Na UP
rozpoczęły się regularne zajęcia z socjologii.
Na UJ stworzono Katedrę Etnologii z Bystroniem na czele. Zajęcia z socjologii na UJ
zaczęły się w 2 poł. lat dwudziestych.
Wyższa Szkoła Handlowa – prof. socjologii był Krzywicki. Pracował tam też Rychliński.
Wolna Wszechnica Polska – zajęcia z socjologii wprowadzono b. wcześnie i w szerokim
zakresie. Pracowali tam prawie wszyscy socjologowie warszawscy oprócz Bystronia.
Wykłady z socjologii organizowano również na uniwersytetach, na których nie było katedr
socjologicznych.
W kwietniu 1930 r. zatwierdzono w ministerstwie stopień mgr filozofii w zakresie socjologii.
W każdym roku akademickim na UP oprócz Znanieckiego wykładał przynajmniej jeszcze
jeden socjolog m.in. Dobrzyńska-Rybicka, ks. Mirek, Chałasiński, Szczurkiewicz, Okiński.
W 2 poł. lat trzydziestych zajęcia z socjologii znalazły się w programie Szkoły Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego – dzięki W. Grabskiemu.
Na UW w l. 1930-31 Czarnowski uzyskał nominacje na prof. w Katedrze Socjologii i Historii
Kultury.
W 1934 r. na UW stworzono drugą Katedrę socjologiczną. Powierzono ją Bystroniowi, który
podjął zajęcia dydaktyczne. Pracowali tam też Chałasiński i Ossowski.
Znaniecki zapoczątkował studia socjologiczne jako odrębny kierunek wykształcenia
uniwersyteckiego i co stanowiło początek instytucjonalizacji socjologii jako odrębnej
dyscypliny akademickiej. Padła propozycja dotycząca utworzenia instytutu, który
gromadziłby materiały socjologiczne, wydawał dzieła i czasopisma z zakresu socjologii,
kształcił socjologów. Instytut taki utworzono w 1920 r., a w 1927 r. przemianowano go na
Polski Instytut Socjologiczny (PIS). Było to stowarzyszenie grupujące zawodowych
socjologów. Był też współinicjatorem poszerzenia zakresu tematyki „Ruchu Prawniczego i
Ekonomicznego” o problemy socjologii (od 1925r. pismo nosiło tytuł „Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny”).Znaniecki powołał w 1930r. „Przegląd Socjologiczny” i
stworzył serię wydawnictw książkowych o tematyce socjologicznej. Powstaniu środowiska
socjologicznego służyły zjazdy socjologów polskich i utworzenie Polskiego Towarzystwa
Socjologicznego (1930r.).
Władze państwowe nie spieszyły się z tworzeniem nowych instytucji socjologicznych.
Dopiero w 1936 r. rozpoczął działalność Państwowy Instytut Kultury Wsi (dyrektorem został
J. Chałasiński). Przy poparciu ruchu socjalistycznego i związkowego powołano Instytut
Gospodarstwa Społecznego (jego dyrektorem był Krzywicki) i Instytut Spraw Społecznych.
Polskie środowisko socjologiczne poniosło znaczne straty w czasie II wojny św. Zmarło wielu
wybitnych socjologów jak Krzywicki, Rychliński, Okiński. Proces tworzenia instytucji
socjologicznych został przerwany . Mimo to socjologia nie przestała istnieć. Zostały
uruchomione konspiracyjne studia socjologiczne na Uniwersytecie Ziem Zachodnich (UP),
socjologia była wykładana na tajnych kompletach historii UW, studenci często podejmowali
samokształcenie, korzystając z pomocy kadry profesorskiej. W warunkach konspiracyjnych
funkcjonował PIS (Chałasiński, Ossowski i Rychliński).
Po wojnie odbudowa instytucji naukowych odbywała się w zupełnie zmienionych
warunkach ustrojowych. Polska znalazła się w sferze wpływów ZSRR. Poza granicami
znalazły się 2 ośrodki akademickie: Lwów i Wilno. W obrębie nowych granic znalazł się
Wrocław mający znakomite tradycje uniwersyteckie.
Mimo trudności z obsadą katedr udało się wprowadzić studia socjologiczne na pięciu
uniwersytetach. Na UW wykładali socjologię Bystroń i Ossowski, na UŁ – Chałasiński i
Szczepański, w Krakowie- Dobrowolski, we Wrocławiu- początkowo Znamierowski,
następnie Rybicki. Zorganizowano katedry socjologiczne na KUL ( ks. Mirek) i
Uniwersytecie Toruńskim ( Szczurkiewicz).
Każdy z uniwersytetów, w którym zorganizowano studia socjologiczne, starał się o powołanie
drugiej katedry i tylko z braku wykwalifikowanych kadr naukowych nie udało się tych
zamiarów urzeczywistnić.
Reaktywowano „Przegląd socjologiczny”. Wielu socjologów publikowało swoje prace w „
Myśli Współczesnej”.
Rozpoczęto badania socjologiczne, gł. na Ziemiach Odzyskanych , którymi kierowali m.in.
Ossowski, Rybicki, Dobrowolski. W badaniach powrócono do przedwojennej koncepcji
socjologii, odwoływano się do tych samych teorii, wykorzystywano te same metody.
Rozwój ten został przerwany na początku lat 50tych , w czasach stalinizmu w Polsce.
Nastąpiło znaczne cofnięcie procesu instytucjonalizacji socjologii . Socjologia stała się znów
domeną „samotnego uczonego”, przy czym teraz była dziedziną zakazaną.
Przeprowadzona w 1948 r. reforma likwidowała studia socjologiczne, wprowadzono na ich
miejsce Studium Nauk Społecznych. Od kontaktów ze studentami został odsunięty m.in.
Ossowski. Decyzje te miały istotne następstwa dla rozwoju instytucji socjologicznych i
socjologii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Zlikwidowano polskie czasopisma
socjologiczne , przerwano dopływ czasopism z zagranicy, zerwane zostały kontakty z
socjologią światową , utrudniono kontakty naukowe wewnątrz środowiska socjologów, co
uniemożliwiło normalny obieg informacji naukowej.
Likwidacja studiów socjologicznych spowodowała , że zainteresowania problematyką
socjologiczną były traktowane jako prywatne i rozwijane bez publicznej dyskusji nad teoria
socjologiczną , metodologią, bez wspólnych prac badawczych .
Materializm historyczny, który zajął miejsce socjologii, nie doprowadził jednak do zupełnego
zerwania z tradycją socjologiczną . Skutki zerwania tradycji socjologicznych szybko usunięto.
W 1956r. rozpoczęły się ponownie wykłady z socjologii, a w 1957 trzy uniwersytety
(UW,UŁ,UJ) po kilkuletniej przerwie ogłosiły przyjęcia na studia socjologiczne. Odtworzono
katedry socjologii prawie na wszystkich uniwersytetach, w których istniały one przed ich
likwidacją (m.in. na UP- Kowalski i Markiewicz, na UWr- Bierut, KUL- Turowski, Wyższa
Szkoła Ekonomiczna w Poznaniu- Szczurkiewicz). Profesorowie socjologii odzyskali swoje
dawne miejsca pracy.
W porównaniu z okresem międzywojennym rozwinęły się instytucje reprezentujące
subdyscypliny socjologii- na uczelniach powołano katedry, zakłady z subdyscyplin socjologii,
uruchomiono wykłady i organizowano konferencje dotyczące np. socjologii miast, wsi,
przemysłu, polityki, moralności, praw itp.
Podjęto od nowa starania o uzawodowienie studiów socjologicznych.
W latach 1957-68 znacznie wzbogaciło się czasopiśmiennictwo socjologiczne. Wznowiono
„Przegląd Socjologiczny” (1957), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” (1961),
ukazały się „Roczniki Socjologii Wsi” ( 1964). Powstały nowe pisma: „Studia Socjologiczne”
(1961), „Polish Socjological Bulletin” ( 1961), ukazywały się też wydawnictwa seryjne np.
„Socjotechnika” czy „Studia Socjologiczno- Polityczne”).
Na nowo powstało Polskie Towarzystwo Socjologiczne (1957)- stowarzyszenie stanowiące
forum wymiany poglądów naukowych, integrujące środowisko socjologiczne w kraju i za
granicą.
W latach 60- tych nie ustalił się kanon wiedzy socjologicznej, ale powstało wiele cennych
prac integrujących różne podejścia do badanych problemów.
W latach 60- tych po raz pierwszy zorganizowano całościowe badania problemów
społecznych regionów podlegających uprzemysłowieniu. Na przełomie lat 60- tych i 70- tych
wprowadzono tzw. problemy węzłowe w różnych dziedzinach nauki. Zgodnie z założeniem
pozwalało to na objęcie systematycznymi badaniami ważniejszych problemów
socjologicznych.
Jednocześnie powołano zespoły badawcze opracowujące węższe problemy socjologiczne.
Reforma uniwersytetów, wprowadzenie instytutów zwiększała niezależność młodego
pracownika naukowego.
Na etapie Wielkiej Nauki obserwujemy dominację jednej koncepcji socjologii. Wysiłki
socjologów zmierzały do rozwoju badań empirycznych, formułowania hipotez i ich
weryfikacji. Czołowym teoretykiem tego kierunku w Polsce stał się Nowak.
Przez następne dziesięciolecie zwiększyła się liczba instytucji naukowych w socjologii
polskiej. Uruchomiono studia socjologiczne na kilku nowych uniwersytetach . Katedry i
zakłady socjologii funkcjonują na prawie wszystkich uczelniach wyższych niezależnie od ich
specjalizacji. Znacznie zwiększyła się liczba socjologów zatrudnionych zarówno w
instytucjach naukowych jak i pozanaukowych. Nie wykształcił się wprawdzie zawód
socjologa o wyraźnie określonych wspólnych cechach i zadaniach, ale zwiększyły się
możliwości zatrudnienia absolwentów; powstały bowiem państwowe i prywatne ośrodki
prowadzące badania utylitarne tj. sondaże opinii publicznej na zlecenia różnych instytucji,
badania rynku, skuteczności reklamy itp. Po latach instytucjonalizacji socjologia polska
osiągnęła poziom Wielkiej Nauki.
x60