Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności

Mechanizmy inżynierii finansowej
w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE
i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku
Projekt przygotowany przez Zespół Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową
„Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE
i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja”
organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego
Pomoc Techniczna.
GDAŃSK, LISTOPAD 2010
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
SYNTEZA WYNIKÓW RAPORTU „MECHANIZMY INŻYNIERII FINANSOWEJ W
PODNOSZENIU EFEKTYWNOŚCI ABSORPCJI ŚRODKÓW UE I ICH ZNACZENIE W
POLITYCE SPÓJNOŚCI PO 2013 ROKU”. REKOMENDACJE ........................................... 4
1.
ANALIZA PORÓWNAWCZA MECHANIZMU DOTACYJNEGO I MECHANIZMU
FINANSOWANIA ZWROTNEGO ................................................................................. 9
2.
ZAINTERESOWANIE POŚREDNIKÓW FINANSOWYCH POSZCZEGÓLNYMI
MECHANIZMAMI INŻYNIERII FINANSOWEJ ............................................................. 16
2.1.
Cel i zakres analizy ............................................................................................... 16
2.2.
Fundusze pożyczkowe, poręczeniowe oraz banki spółdzielcze jako pośrednicy
finansowi ............................................................................................................ 17
2.2.1 Działalność funduszy pożyczkowych ........................................................................... 17
2.2.2 Działalność funduszy poręczeniowych........................................................................ 21
2.2.3 Działalność banków spółdzielczych............................................................................. 24
2.3.
Zainteresowanie pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej
oraz możliwość absorpcji środków unijnych ......................................................... 25
2.4.
Wnioski, konkluzje............................................................................................... 35
3.
ANALIZA SKALI LUKI KAPITAŁOWEJ W POLSCE – ROLA FUNDUSZY VENTURE CAPITAL I
BUSINESS ANGELS W OGRANICZANIU TEGO PROBLEMU ......................................... 37
3.1.
Wstęp.................................................................................................................. 37
3.2.
Jak zbadać skalę luki finansowej?......................................................................... 37
3.3.
Ocena strony podażowej rynku kapitału dla firm z luki kapitałowej...................... 42
3.4.
Zapotrzebowanie firm z sektora MSP na finansowanie w perspektywie 2014 roku 49
3.5.
Konkluzje............................................................................................................. 50
4.
ANALIZA EFEKTYWNOŚCI ABSORPCJI ŚRODKÓW UE W OPARCIU O INSTRUMENTY
POZADOTACYJNE.................................................................................................... 52
5.
BARIERY ROZWOJU INSTRUMENTÓW INŻYNIERII FINANSOWEJ W POLSCE............... 62
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
2
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
6.
ROZWÓJ INSTRUMENTÓW INŻYNIERII FINANSOWEJ W ŚWIETLE DOŚWIADCZEŃ
POLSKI I UE............................................................................................................. 69
6.1
Realizacja inicjatywy JEREMIE w Polsce................................................................ 70
6.2
Realizacja inicjatywy JEREMIE na Węgrzech i innych krajach UE ........................... 72
6.3
Wdrażanie inicjatywy JESSICA w krajach UE ......................................................... 75
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
3
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Synteza wyników raportu „Mechanizmy inżynierii finansowej
w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie
w polityce spójności po 2013 roku”. Rekomendacje
1. W szerokim ujęciu mechanizmy inżynierii finansowej definiuje się jako zwrotne
instrumenty finansowe, w których pośredniczeniu uczestniczą różnego typu
pośrednicy finansowi (banki, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, fundusze venture
capital). Głównym zadaniem instrumentów inżynierii finansowej jest zwiększenie
możliwości rozwoju sektora MSP i JST poprzez zapewnienie dostępu do kapitału.
Cechą charakterystyczną instrumentów inżynierii finansowej jest ich odnawialność
dla kolejnych beneficjentów, poprzez rewolwingowy system wsparcia. W odróżnieniu
zatem od obowiązującego dotychczas dotacyjnego systemu wsparcia, ostateczny
beneficjent nie może liczyć na bezzwrotną pomoc, ale raczej na uzyskanie
łatwiejszego dostępu do usług finansowych, oferowanych na bardziej korzystnych
warunkach niż standardowo. Otrzymane środki muszą być jednak zwrócone, a
następnie będą ponownie redystrybuowane przez pośrednika finansowego do
sektora MSP lub JST.
2. Z uwagi na efekt mnożnikowy wykorzystanie mechanizmu pozadotacyjnego mogłoby
przyczynić się do podniesienia efektywności absorpcji środków UE, a w związku z tym
środki UE mogłyby w większym stopniu niż do tej pory sprzyjać rozwojowi
cywilizacyjnemu Polski. Z szacunków UE wynika, że na bazie każdego 1 euro mogą
powstać instrumenty finansowe o wartości od 2 do 10 euro1. Dlatego wykorzystanie
mechanizmu pozadotacyjnego na szerszą skalę powinno być jednym z priorytetów
polityki gospodarczej Polski w najbliższych latach, zwłaszcza że należy się liczyć z
ograniczeniem wielkości środków przyznanych Polsce z budżetu UE.
3. Instrumenty inżynierii finansowej znajdują się obecnie w początkowym etapie
rozwoju. Znaczna liczba pośredników finansowych, w szczególności funduszy
1
Mikita M., Inicjatywa JEREMIE i jej wpływ na rozwój przedsiębiorstw w krajach Unii Europejskiej; referat na IV
Konferencji Naukowej z serii „wiedza i innowacje” pt. „Fundusze unijne i przedsiębiorstwa w rozwoju nauki i
gospodarki”, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 17-18 stycznia 2008 r.
http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Mikita.pdf
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
4
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
poręczeniowych i pożyczkowych, w dużym stopniu w latach ubiegłych podniosła
kapitały własne, w głównej mierze w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego
„Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw”, co w znacznym zakresie zwiększyło
możliwości finansowania przez nie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Zatem
w chwili obecnej skupiają się na tym, aby pozyskane środki efektywnie wykorzystać
(zwiększając mnożnik). Badania IBnGR wskazały, iż środki finansowe pozyskane w
postaci dotacji stanowią obecnie istotną barierę ograniczającą zainteresowanie
funduszy pożyczkowych i poręczeniowych zwrotnymi instrumentami finansowymi. Z
przeprowadzonej analizy wynika, iż ok. 46% badanych pośredników stwierdziło, że
wykorzystanie wcześniejszych środków w postaci dotacji wpłynęło na obecne
zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej. W przypadku funduszy
pożyczkowych i poręczeniowych odsetek ten był znacznie wyższy i wyniósł
odpowiednio 64% oraz 61%, zaś dla banków spółdzielczych zaledwie 12%.
4. Z analiz IBnGR wynika, że jedynie 14,8% ankietowanych pośredników korzysta z
instrumentów inżynierii finansowej. Jednak biorąc pod uwagę możliwość ich
wykorzystania
w
przyszłości,
58,5%
badanych
pośredników
odpowiedziało
pozytywnie (ok. 4-krotnie więcej niż w chwili obecnej).
5. W opinii IBnGR, znaczną rolę w dystrybuowaniu instrumentów inżynierii finansowej
mogą odegrać banki spółdzielcze, ze względu na rozbudowaną sieć placówek (4413
na koniec czerwca 2010 roku) oraz dobrą znajomość rynków lokalnych. Ponadto, aż ¾
ankietowanych banków spółdzielczych zadeklarowało chęć skorzystania ze zwrotnych
instrumentów finansowych UE.
6. Jedną z podstawowych barier rozwoju instrumentów zwrotnych w Polsce jest wysoki
stopień skomplikowania procedur aplikacyjnych. Warto bowiem zwrócić uwagę, że w
przeciwieństwie do mechanizmu dotacyjnego, instrumenty inżynierii finansowej
wymagają znacznie większego zaangażowania i zainteresowania ze strony banków
czy funduszy pożyczkowych bądź poręczeniowych. Bariera aplikacyjna została
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
5
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
wskazana na pierwszym miejscu przez banki spółdzielcze (średnia ocen – 2,92; Tabela
A.) i fundusze pożyczkowe (2,3). Fundusze poręczeniowe czynnik ten sklasyfikowały
natomiast na trzecim miejscu (średnia – 2,1).
Tabela A.
Analiza podstawowych barier rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w
Polsce, z punktu widzenia pośredników finansowych.
OG
Czynniki
1
2
BS
FPOŻ
3
FPOR
4
Śred. Poz. Śred. Poz. Śred. Poz. Śred. Poz.
2,4
1
2,9
1
2,3
1
2,1
2
2,0
2
2,4
2
1,9
3
1,8
4
1,9
3
1,0
7
2,1
2
2,6
1
1,8
4
1,8
4
1,8
5
1,7
5
1,7
5
1,8
5
1,9
4
1,6
6
1,5
6
2,0
3
1,4
7
1,1
7
1,4
7
0,9
8
1,4
6
2,0
3
0,7
8
1,6
6
0,5
11
0,2
11
0,6
9
0,3
10
0,5
9
1,0
8
inne
0,5
10
0,0
11
0,9
8
0,5
9
różne metryki produktów w poszczególnych regionach
0,4
11
0,4
9
0,5
10
0,4
10
wysoki stopień skomplikowania procedur aplikacyjnych
konieczność prowadzenia rozbudowanej
sprawozdawczości
dość długi okres uruchamiania instrumentów inżynierii
finansowej
brak rzetelnego źródła informacji (brak aktualnych i
szczegółowych informacji)
trudności w spełnieniu kryteriów związanych z sytuacją
finansową
ryzyko niewykorzystania pozyskanych środków (brak
zainteresowania ze strony przedsiębiorstw)
wysokie ryzyko prawne obsługi projektu związanego z
pozyskaniem instrumentów inżynierii finansowej
konieczność posiadania i rozwijania wiedzy i doświadczenia
nt. inżynierii finansowej
niski poziom środków finansowych możliwych do
pozyskania
Suma = 15 pkt. 15,0
15,0
15,0
15,0
1 – ogółem; 2 – banki spółdzielcze; 3 – fundusze pożyczkowe; 4 – fundusze poręczeniowe
Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
7. W badaniach pośredników finansowych i ich opinii na temat instrumentów inżynierii
finansowej widoczne jest bardzo duże przywiązanie do mechanizmu dotacyjnego.
Instrumenty inżynierii finansowej traktowane są czasami jako „zło konieczne”, z
którym trzeba będzie się zmierzyć. Negatywna ocena mechanizmów zwrotnych
wynikała na przykład z przekonania, że dotacja jako źródło finansowania
2
W ankiecie przeprowadzonej przez IBnGR, pośrednicy finansowi mieli do dyspozycji 15 pkt., które mieli
rozdysponować między poszczególne bariery.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
6
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
bezzwrotnego jest korzystniejszym instrumentem dla MSP w porównaniu do
instrumentów zwrotnych, a dochody krajowych przedsiębiorstw na tyle niewysokie,
że powinny korzystać z dotacji, a nie rynkowych instrumentów zwrotnych. Pokazuje
to, że ponad sześć lat finansowania projektów unijnych na zasadach dotacji
przyczyniło się do ograniczenia postaw przedsiębiorczości i konkurencyjności w
sektorze przedsiębiorstw. Instrumenty inżynierii finansowej oceniane są także przez
pośredników jako mechanizm znacznie droższy niż dotacyjny, z uwagi na udział
pośrednika – menadżera i konieczność tworzenia rozbudowanych struktur
organizacyjnych. W ich opinii, to Instytucja Zarządzająca powinna mieć kompetencje
do samodzielnego zarządzania środkami.
8. Na dzień dzisiejszy nie ma wypracowanej metodologii oceny efektywności absorpcji
środków UE w oparciu o instrumenty zwrotne, gdyż wdrażanie instrumentów
inżynierii finansowej w Polsce jest w początkowej fazie.
Zdaniem IBnGR, odpowiednim wskaźnikiem, który pozwoli ocenić efektywność
absorpcji środków unijnych w oparciu o instrumenty pozadotacyjne jest mnożnik
kapitałowy. Efektywność absorpcji środków UE powinna być także badana pod kątem
możliwości ich wykorzystania przez pośredników finansowych. Zatem, wsparcie
powinno być przede wszystkim ukierunkowane do podmiotów gwarantujących
osiągnięcie
wysokiego
mnożnika
kapitałowego.
Ponadto,
wyznacznikiem
efektywności pozyskanego wsparcia z UE powinna być jakość wydanych środków a
nie tylko ich ilość.
9. W ramach projektu przeprowadzono analizę skali luki kapitałowej w Polsce,
koncentrując się na finansowaniu kapitałem wysokiego ryzyka dostępnym w ramach
funduszy VC i sieci aniołów biznesu. Ograniczenie analizy do tych dwóch grup
inwestorów było uzasadnione tym, że finansowanie typu venture capital i business
angels powinno koncentrować się na przedsiębiorstwach znajdujących się w fazie
seed i start-up. Są to najbardziej newralgiczne fazy rozwoju przedsiębiorstw z punktu
widzenia luki kapitałowej i w tych fazach mamy najczęściej do czynienia z kłopotami z
finansowaniem przedsiębiorstw o charakterze trwałym. Z przeprowadzonych badań
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
7
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
wynika, że polski rynek inwestorów typu VC jest relatywnie mały. Wg EVCA w 2008
roku inwestycje VC wyniosły w Polsce 628 mln euro, z czego inwestycje w fazach
zasiewu i start-up stanowiły ok. 3%. Niska rola finansowania przedsiębiorstw we
wczesnych fazach rozwoju wynika z polityki inwestycyjnej funduszy VC/PE, które
koncentrują się głównie na wykupach menedżerskich. W perspektywie kilkuletniej
skalę luki finansowej może ograniczyć działalność KFK S.A. oraz rozwój sieci aniołów
biznesu stymulowany środkami pochodzącymi z funduszy strukturalnych. Z drugiej
jednak strony z przeprowadzonych przez IBnGR badań wśród przedsiębiorstw z
sektora MSP wynika, że zapotrzebowanie sektora MSP na kapitał zewnętrzny
prawdopodobnie wzrośnie w najbliższym okresie. 62% badanych firm z sektora MSP
wskazało na większe zapotrzebowanie niż obecnie na finansowanie działalności. Te
wyniki w połączeniu ze słabościami po stronie podaży mogą wskazywać, że istnieje
realne ryzyko pogłębienia się problemu luki kapitałowej w najbliższych latach.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
8
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
1. Analiza porównawcza mechanizmu dotacyjnego i mechanizmu
finansowania zwrotnego
W obowiązującej perspektywie finansowej na lata 2007-2013, Polska uzyskała wsparcie ze
środków budżetu UE na poziomie 80 md euro. Wsparcie finansowe ukierunkowane jest m.in.
na działania inwestycyjne wspierające rozwój gospodarczy oraz zmierzające do zniwelowania
dysproporcji społeczno-ekonomicznych w stosunku do innych krajów Unii. O środki unijne
ubiegać się mogą podmioty gospodarcze, jednostki samorządu terytorialnego oraz rolnicy.
Istotną dzisiaj kwestią pozostaje natomiast forma dystrybucji pomocy unijnej do
beneficjentów. W perspektywie finansowej na lata 2007-2013 dopuszczalne są bowiem dwie
formy wsparcia finansowego:
bezzwrotne, i
zwrotne.
Pierwsza forma związana jest ze znanym i stosowanym dotychczas mechanizmem
dotacyjnym. Beneficjent, który złożył projekt o współfinansowanie inwestycji ze środków
unijnych i otrzymał od instytucji kontraktującej zgodę na realizację przedsięwzięcia, może
liczyć na bezzwrotną pomoc w postaci dotacji sięgającej, w zależności od programu, nawet
do 90% wartości inwestycji (Rysunek 1.1.).
Druga forma, zaliczana do mechanizmów zwrotnych, odnosi się do nowej konstrukcji
produktów, zwanych instrumentami inżynierii finansowej3. W szerokim ujęciu definiuje się je
jako zwrotne instrumenty finansowe, w których pośredniczeniu uczestniczą różnego typu
pośrednicy finansowi - banki, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, fundusze venture
capital, fundusze na rzecz rozwoju obszarów miejskich, czyli fundusze inwestujące m.in. w
partnerstwa publiczno-prywatne4. Głównym zadaniem instrumentów inżynierii finansowej
3
Instrumentów inżynierii finansowej nie należy utożsamiać z inżynierią finansową w rozumieniu nauki o
finansach, w której przedmiotem analizy są pochodne instrumenty finansowe (np. opcje, kontrakty terminowe)
4
Wąska definicja ogranicza krąg pośredników finansowych wyłącznie do funduszy kapitału podwyższonego
ryzyka (venture capital funds), funduszy gwarancyjnych i pożyczkowych oraz funduszy na rzecz rozwoju
obszarów miejskich, czyli funduszy inwestujących m.in. w partnerstwa publiczno-prywatne - Rozporządzenie
Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
9
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
jest zwiększenie możliwości rozwoju sektora MSP i JST poprzez zapewnienie dostępu do
kapitału.
Należy podkreślić, że instrumenty zwrotne stanowią obecnie jedynie uzupełnienie systemu
dystrybucji środków unijnych (ok. 2% ogółu pomocy unijnej), zdominowanego przez
mechanizmy dotacyjne. Tymczasem, szersze wykorzystanie instrumentów inżynierii
finansowej mogłoby podnieść efektywność alokacji kapitału.
Cechą charakterystyczną instrumentów inżynierii finansowej jest ich odnawialność dla
kolejnych beneficjentów, poprzez rewolwingowy system wsparcia. W odróżnieniu zatem od
obowiązującego dotychczas dotacyjnego systemu wsparcia, ostateczny beneficjent nie może
liczyć na bezzwrotną pomoc, ale na uzyskanie łatwiejszego dostępu do usług finansowych,
oferowanych na bardziej korzystnych warunkach niż standardowo. Otrzymane środki muszą
być jednak zwrócone a następnie ponownie redystrybuowane przez pośrednika finansowego
do sektora MSP lub JST (Rysunek 1.1.).
Rysunek 1.1.
Zwrotny a bezzwrotny system dystrybucji środków finansowych
Pomoc i pogramy unijne
Instrumenty bezzwrotne
(dotacje)
Pomoc i pogramy unijne
Instrumenty zwrotne
(instrumenty inżynierii finansowej)
Zwrot środków przy
zamknięciu programów
Instytucja pośrednicząca
Pośrednik finansowy
(bank, fundusz na rzecz rozwoju obszarów miejskich,
fundusz venture capital,
fundusz poręczeniowy, pożyczkowy)
dotacja bezzwrotna
pożyczka, poręczenie, wkład kapitałowy, gwarancja
Beneficjent
Beneficjent
Beneficjent
Beneficjent
np. MSP, JST
np. MSP, JST
np. MSP, JST
np. MSP, JST
zwrotny
charakter
np. MSP, JST np. MSP, JST środków
Beneficjent
Beneficjent
Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające
rozporządzenie (WE) nr 1260/1999, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 210/25, 31.7.2006
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
10
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Zasadnicza różnica między dwoma formami finansowego wsparcia unijnego odnosi się zatem
do kwestii zwrotności środków. Chodzi mianowicie o to, czy pozyskane fundusze przypisane
są jednemu beneficjentowi na zawsze (tak jak ma to miejsce w obecnym systemie
dotacyjnym), czy też może z nich skorzystać kilka podmiotów, ale na zasadzie zwrotnej
pożyczki (poręczenia), udostępnianej przez pośrednika finansowego na korzystniejszych
warunkach poprzez mechanizmy inżynierii finansowej).
Druga ważna różnica związana jest z istnieniem tzw. mnożnika. Zwrotność instrumentów
inżynierii finansowej zapewnia bowiem wystąpienie efektu rolowania, czyli wielokrotnego
wykorzystywania tych samych środków w celu zasilenia kapitałowego kilku podmiotów. Z
szacunków UE wynika, że na bazie każdego 1 euro powstaną instrumenty finansowe o
wartości od 2 do 10 euro5. W efekcie otrzymana pomoc unijna zostanie realnie
zwielokrotniona. Taki mechanizm nie ma natomiast zastosowania w systemie dotacyjnym.
Wielkość dotacji przekazanych docelowym beneficjom jest w tym przypadku zbieżna z
poziomem środków przeznaczonych do dystrybucji.
Dla przykładu, raport Ove Arup & Partners International Limited6 dotyczący studium
możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA w Polsce Zachodniej, wskazuje na następujące
przewagi mechanizmów zwrotnych (w tym przypadku instrumentu JESSICA) nad systemem
dotacyjnym:
dzięki zwrotnemu charakterowi udzielanego finansowania kapitał funduszu nie
zmniejszy się (patrz Rysunek 1.2.);
wartość środków przekazanych na finansowanie projektów do 2015 roku będzie o
około 40% większa, niż w przypadku systemu dotacyjnego, (patrz Rysunek 1.3.), co
wynikać będzie z możliwości ponownego wykorzystania środków powracających do
funduszy JESSICA wraz ze spłatą kolejnych transz pożyczek;
5
Mikita M., Inicjatywa JEREMIE i jej wpływ na rozwój przedsiębiorstw w krajach Unii Europejskiej; referat na IV
Konferencji Naukowej z serii „wiedza i innowacje” pt. „Fundusze unijne i przedsiębiorstwa w rozwoju nauki i
gospodarki”, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 17-18 stycznia 2008 r.
http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Mikita.pdf
6
Europejski Bank Inwestycyjny, Studium możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA – Polska Zachodnia, Ove
Arup & Partners International Limited, styczeń 2009 r.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
11
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
finansowanie przedsięwzięć z funduszy JESSICA może rozpocząć się rok później, tzn.
od 2011 roku, ale przewidywany okres reinwestowania środków będzie znacznie
dłuższy.
Rysunek 1.2.
Porównanie wartości kapitału (Porównawcze
zestawienie wartości środków dostępnych na
finansowanie przedsięwzięć rewitalizacyjnych
w systemie dotacyjnym i w ramach JESSICA)
Rysunek 1.3.
Finansowanie dotacyjne i w ramach JESSICA
(Porównawcze zestawienie wartości środków
wydatkowanych na finansowanie
przedsięwzięć rewitalizacyjnych w systemie
dotacyjnym i w ramach JESSICA)
Źródło: JESSICA (Joint European Support For Sustainable Investment In City Areas) Studium możliwości
wdrożenia inicjatywy JESSICA – Polska Południowa, Styczeń 2009, European Investment Bank, str. 37.
Ostatnim elementem różnicującym mechanizm dotacyjny od zwrotnego jest rodzaj
podmiotu, który aplikuje o środki z pomocy unijnej. W przypadku mechanizmu
bezzwrotnego, to przedsiębiorcy i samorządy muszą złożyć wnioski aplikacyjne, jeśli chcą
otrzymać wsparcie w postaci współfinansowania ze środków unijnych. Natomiast o
instrumenty inżynierii finansowej muszą aplikować pośrednicy finansowi – banki, fundusze
pożyczkowe i poręczeniowe, fundusze na rzecz rozwoju obszarów miejskich, które następnie
będą dystrybuować środki w postaci kredytów, poręczeń do sektora MSP i JST.
Instrumenty inżynierii finansowej są obecnie dostępne na poziomie krajowym i europejskim
w ponad 20 programach unijnej pomocy, które ilustruje poniższa mapa.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
12
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Tabela 1.1.
Mapa instrumentów inżynierii finansowej (IIF)
Poziom europejski
Programy ramowe
UE
Programy
współpracy
międzynarodowej
Poziom krajowy
Instrumenty Inżynierii Finansowej
Programy
ogólnokrajowe i
ponadregionalne
GIF – (High Growth and Innovative SME
Facility) Instrument obejmuje inwestycje
Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego w
wyspecjalizowane fundusze podwyższonego
ryzyka,
SMEG – (SME Guarantee Facility) system
CIP poręczeń dla MSP, udzielanie regwarancji na rzecz
Competitiveness
działających programów gwarancyjnych,
and Innovation
udzielanie gwarancji bezpośrednich na rzecz
Framework
instytucji finansowych
Programme
CBS – (Capacity Building Scheme) system
rozwijania zdolności instytucji pośrednictwa
finansowego; zwiększanie podaży kredytów dla
MSP poprzez ulepszenie procedur oceny
wiarygodności finansowej w ramach kredytowania
MSP.
JOSEFIN – Program regionu Morza Bałtyckiego
JASSMINE – wsparcie rynku
mikropożyczkowego poprzez pomoc techniczną i
wsparcie finansowe
Kredyt technologiczny - wsparcie inwestycji w
Program
zakresie
wdrożenia nowych technologii poprzez
Operacyjny
udzielanie kredytu technologicznego z
Innowacyjna
możliwością częściowej spłaty ze środków FKT w
Gospodarka
formie premii technologicznej
Wsparcie rynku VC
Poręczenia/gwarancje w formie re-poręczenia
Program
Operacyjny Rozwój dla funduszy poręczeniowych, na wsparcie sektora
Polski Wschodniej MSP w 5 woj. Polski Wschodniej
Programy
regionalne
Regionalny
Program
Operacyjny
JEREMIE - celem JEREMIE jest poprawa
wykorzystania oraz zwiększenie efektywności
środków przeznaczanych na wsparcie sektora MSP
w ramach funduszy unijnych w Polsce; środki
wyodrębnione ze środków RPO
JESSICA – instrument przeznaczony dla JST,
ułatwiający kompleksowe podejście do problemu
rewitalizacji zaniedbanych obszarów miejskich
Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
Kwestia popularyzacji instrumentów inżynierii finansowej jest o tyle istotna, że
prawdopodobnie w kolejnej perspektywie finansowej na lata 2014-2020, w mechanizmach
zwrotnych ulokowana będzie większość pomocy unijnej przewidzianej dla Polski7. Obecnie
proporcja mechanizmów bezzwrotnych do zwrotnych kształtuje się na poziomie 98% do 2%.
7
K. Niklewicz, Koniec dotacji. Euro ma pracować, Gazeta Wyborcza, 19 września 2010 r.,
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
13
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego planuje w kolejnym okresie budżetowania zmianę
dotychczasowych proporcji, tak aby instrumenty inżynierii finansowej stanowić mogą od 70
do nawet 80% pomocy unijnej.
Proponowany wzrost znaczenia instrumentów zwrotnych wynika z kilku przyczyn. Po
pierwsze, w kolejnym okresie budżetowania, Polska musi liczyć się z ograniczeniem wielkości
środków unijnych z budżetu UE, które w większym stopniu zasilać będą uboższe kraje Europy
Środkowo-Południowej. Mając na uwadze maksymalizację efektywności otrzymanej pomocy
przez Polskę, warto byłoby, aby niższe niż w poprzednich latach środki, trafiły do jak
najszerszego grona potencjalnych beneficjentów. Sposobem na to jest właśnie zwiększenie
udziału mechanizmów zwrotnych w procesie alokacji pomocy unijnej i wykorzystanie efektu
mnożnika kapitałowego. W systemie dystrybucji środków unijnych z wykorzystaniem
instrumentów inżynierii finansowej, pomoc dla przedsiębiorstw i JST być może będzie
jednostkowo niższa, ale za to dostęp do niej uzyskać będzie mogła znacznie większa liczba
podmiotów. Mechanizmy inżynierii finansowej umożliwiają bowiem znaczne wydłużenie
cyrkulacji środków w gospodarce, w przeciwieństwie do mechanizmu dotacyjnego, w którym
udzielone wsparcie nie może zostać wykorzystane ponownie przez inny podmiot.
Po drugie, warto wskazać, że mechanizm bezzwrotnych dotacji funkcjonujący w Polsce już od
sześciu lat, może prowadzić do zakłócenia mechanizmu konkurencji. Podmioty, które
wygrały projekt i otrzymały dotację, mogą eliminować z rynku firmy, które owego wsparcia
nie otrzymały. W przypadku instrumentów inżynierii finansowej, taka sytuacja nie będzie
miała miejsca, bo pomoc, jeżeli nawet zostanie pozyskana, to będzie musiała zostać
zwrócona na warunkach zbliżonych do rynkowych.
Po trzecie, inżynieria finansowa jest doskonałym instrumentem ograniczającym lukę
kapitałową w gospodarce. Z założenia mechanizmy zwrotne służyć mają poprawie
dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do kapitału i to na wszystkich etapach
rozwoju
firmy8.
Częstą
bowiem
praktyką
banków
jest
odmowa
finansowania
nowopowstałych firm, z uwagi na wysokie ryzyko kredytowe i brak historii kredytowej.
8
od fazy zakładania firmy, na etapie startu, ekspansji i transferu firmy
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
14
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Instrumenty inżynierii finansowej mają przyczyniać się do eliminowania takich zjawisk,
poprzez zwiększenie podaży kredytów na rynku i dywersyfikację ryzyka pomiędzy
pośredników finansowych a instytucje pośredniczące w alokacji mechanizmów zwrotnych.
Podsumowując, należy jednak wyraźnie podkreślić, że z instrumentami inżynierii finansowej
związane jest ryzyko, polegające na możliwości wypierania lepszych inwestycji przez
inwestycje mniej atrakcyjne, finansowane ze środków z mechanizmów zwrotnych. Co więcej,
finansowanie przez banki i fundusze pożyczkowe podmiotów o nieznanej dotąd przeszłości
kredytowej lub firm podwyższonego ryzyka, może zagrozić stabilności sektora bankowego.
Analogiczna sytuacja miała bowiem miejsce na rynku kredytów hipotecznych w USA. Banki
udzielały kredytów hipotecznych osobom o niskiej wiarygodności kredytowej bez
podejmowania większego ryzyka, które przenosiły do innych sektorów, np. funduszy
sekurytyzacyjnych.
Uwzględniając korzyści i ryzyka wynikające ze stosowania mechanizmu bezzwrotnego, jak
również analizę porównawczą z systemem dotacyjnym, należy rekomendować znacznie
szersze wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej. System instrumentów zwrotnych
musi zostać jednak tak zaprojektowany, aby z jednej strony przyczyniał się do podnoszenia
efektywności absorpcji, a z drugiej minimalizował ryzyko psucia rynku kredytowego.
Wdrażanie instrumentów inżynierii finansowej musi być zatem poprzedzone odpowiednim
przygotowaniem i ustaleniem bezpiecznościowych norm ich stosowania.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
15
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
2. Zainteresowanie pośredników finansowych poszczególnymi
mechanizmami inżynierii finansowej
2.1.
Cel i zakres analizy
Podstawowym
celem
opracowania
jest
określenie
zapotrzebowania
pośredników
finansowych na instrumenty inżynierii finansowej oraz jego skonfrontowanie z realnymi
możliwościami absorpcji środków unijnych przez poszczególne typy pośredników
finansowych. Badaniu poddano fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, gdyż ich statutowym
celem jest wspieranie mikro- i małych przedsiębiorstw, a także banki spółdzielcze, które
charakteryzują się dużym doświadczeniem w docieraniu do MSP.
Opracowanie składa się z dwóch części. W pierwszej z nich przedstawiono zakres działalności
funduszy pożyczkowych, poręczeniowych oraz banków spółdzielczych na polskim rynku
finansowym. Analizie poddano między innymi ilość oraz wartość pożyczek i poręczeń, a także
ich strukturę ze względu na takie czynniki jak np.: przeciętna wartość, przeznaczenie (na cele
obrotowe
czy
inwestycyjne),
sektor
działalności
oraz
wielkość
przedsiębiorstwa
korzystającego ze wsparcia. Druga część opracowania dotyczy skali wykorzystania zwrotnych
instrumentów finansowych w finansowaniu mikro, małych i średnich przedsiębiorstw.
W celu określenia zainteresowania pośredników finansowych instrumentami inżynierii
finansowej przeprowadzono badanie ankietowe wśród ww. instytucji. Kwestionariusz z
pytaniami został przesłany drogą mailową do funduszy pożyczkowych i poręczeniowych
znajdujących się odpowiednio w spisie/bazie Polskiego Stowarzyszenia Funduszy
Pożyczkowych oraz Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych. Natomiast w
przypadku banków spółdzielczych adresatami kwestionariusza były centrale trzech zrzeszeń
banków spółdzielczych, mianowicie Banku Polskiej Spółdzielczości, Spółdzielczej Grupy
Bankowej oraz Mazowieckiego Banku Regionalnego, oraz banki spółdzielcze wchodzące w
skład SGB. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły m.in. obecnego wykorzystania
instrumentów inżynierii finansowej, jak i w perspektywie najbliższych kilku lat. Poddano
także ocenie politykę UE polegającą na odejściu od systemu dotacyjnego na rzecz rynkowych
instrumentów
finansowych.
Istotnym
elementem
ankiety
było
także
określenie
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
16
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
najważniejszych czynników wpływających na zapotrzebowanie pośredników finansowych na
instrumenty finansowe oraz największych barier utrudniających dostęp do uzyskania
wsparcia. Badane podmioty wskazały także w jaki sposób wykorzystanie instrumentów
inżynierii finansowej może wpłynąć na ich rozwój. Ostatnie pytanie w kwestionariuszu
dotyczyło perspektyw rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w perspektywie 2-3 lat.
2.2. Fundusze pożyczkowe, poręczeniowe oraz banki spółdzielcze jako pośrednicy
finansowi
W latach 2004-2008 obserwowany był wyraźny wzrost skali działalności zarówno funduszy
pożyczkowych i poręczeniowych, jak i banków spółdzielczych. Wartość udzielonych pożyczek
przez fundusze pożyczkowe od początku działalności wzrosła z poziomu 1371,1 mln zł w
2004 roku do 2831,1 mln zł na koniec 2008 roku. Natomiast liczba udzielonych od początku
działalności pożyczek wyniosła na koniec grudnia 2008 roku 180,8 tys. sztuk (wzrost z
poziomu 96,2 tys. w 2004 roku). Fundusze poręczeniowe udzieliły w 2008 roku 5,7 tys.
poręczeń (o wartości 745 mln zł), nastąpił zatem znaczny ich wzrost z poziomu ok. 2,2 tys. w
grudniu 2004 roku (o wartości 132,8 mln zł). Aktywa banków spółdzielczych na koniec
czerwca bieżącego roku osiągnęły wartość 65,1 mld zł9.
2.2.1 Działalność funduszy pożyczkowych
Według stanu na koniec czerwca 2009 roku w Polsce działało 70 funduszy pożyczkowych,
zarządzanych przez 64 instytucje. Ich podstawowym zadaniem jest udzielanie wsparcia
finansowego mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom, a także przyjmowanie
pożyczkobiorców, którzy rozpoczęli działalność gospodarczą i nie posiadają historii
kredytowej (start up). Zatem są one źródłem środków finansowych dla przedsiębiorstw,
które mają trudności z otrzymaniem finansowania w bankach. Fundusze pożyczkowe w
połowie ubiegłego roku dysponowały kapitałem o wartości 978 mln zł. Wraz z sześcioma
funduszami, które zakończyły działalność, fundusze pożyczkowe od początku działalności
udzieliły 3009,3 mln zł pożyczek, według stanu na koniec czerwca 2009 roku.
9
Komisja Nadzoru Finansowego, Sektor bankowy – podstawowe dane o rynku 06/2010.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
17
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Głównym źródłem pochodzenia kapitału pożyczkowego był Sektorowy Program Operacyjny
„Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw” (SPO WKP), którego udział na koniec czerwca
2009 roku wyniósł 34,9%. Łączny wkład ww. programu w dokapitalizowanie funduszy
pożyczkowych wyniósł 341,3 mln zł. Środki własne funduszy są następnym co do wielkości
źródłem finansowania działalności funduszy pożyczkowych. Stanowią one 25,6% kapitału
pożyczkowego. Zalicza się do nich środki uzyskane od instytucji prowadzących fundusz
pożyczkowy oraz dochody wygenerowane w wyniku prowadzonej działalności.
W poniższej tabeli przedstawiono podział instytucji prowadzących fundusze pożyczkowe
według wartości kapitału pożyczkowego, oparty o kryteria Polskiego Stowarzyszenia
Funduszy Pożyczkowych (PSFP).
Tabela 2.1.
Rozkład liczby instytucji prowadzących fundusze pożyczkowe ze względu na wartość
kapitału pożyczkowego na koniec czerwca 2009 roku
Grupa
Wartość kapitału pożyczkowego (KP)
Bardzo małe (BM)
KP < 3 mln zł
Małe (M)
3 mln zł < KP < 10 mln zł
Średnie (Ś)
10 mln zł < KP < 20 mln zł
Duże (D)
20 mln zł < KP < 40 mln zł
Bardzo duże (BD)
KP > 40 mln zł
Źródło: IBnGR na podstawie danych PSFP.
Liczba instytucji
18
18
14
10
4
Na rysunkach 2.1. – 2.3. można zauważyć, że największą aktywnością charakteryzują się
fundusze zaliczane do grupy bardzo dużych. Cztery fundusze wchodzące w skład tej grupy
odpowiadają za 36,2% zgromadzonego kapitału pożyczkowego, 51,7% wartości udzielonych
pożyczek oraz 73,1% ilości pożyczek. Z tej analizy wynika, iż rynek funduszy pożyczkowych
jest silnie skoncentrowany.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
18
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Rysunek 2.1.
Udział poszczególnych grup funduszy w kapitale
pożyczkowym wg stanu na koniec czerwca 2009
roku
Rysunek 2.2.
Udział poszczególnych grup funduszy w
wartości udzielonych pożyczek wg stanu na
koniec czerwca 2009 roku
Rysunek 2.3.
Udział poszczególnych grup funduszy w ilości
udzielonych pożyczek wg stanu na koniec
czerwca 2009 roku
Źródło: IBnGR na podstawie danych PSFP.
W celu precyzyjnego scharakteryzowania funduszy pożyczkowych należy określić przeciętną
wartość pożyczki w poszczególnych grupach funduszy.
Z danych przedstawionych w poniższej tabeli można zauważyć, że istnieją znaczne różnice, w
przypadku wyłączenia z analizy Funduszu Mikro. Średnia wartość udzielanej przez niego
pożyczki wynosi 8,0 tys. zł., ponadto posiada on 69,5% rynku, wg liczby udzielonych
pożyczek.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
19
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Tabela 2.2.
Przeciętna wartość pożyczek w poszczególnych grupach funduszy udzielonych narastająco
do 30.06.2009 r.
Przeciętna wartość pożyczek (w tys. zł) udzielonych narastająco
do 30.06.2009r.
Grupa
Pożyczki ogółem
Pożyczki bez Funduszu Mikro
Ogółem
16,6
36,3
Bardzo małe (BM)
25,2
25,2
Małe (M)
41,9
41,9
Średnie (Ś)
49,2
49,2
Duże (D)
22,9
22,9
Bardzo duże (BD)
11,7
85,2
Źródło: Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych.
W podziale na województwa największa aktywność funduszy pożyczkowych widoczna jest w
województwie mazowieckim, gdzie udzielonych zostało ok. 80% ogółu pożyczek. Ich wartość
w stosunku do całego rynku ukształtowała się na poziomie ok. 44%.
Oceniając strukturę ilościową portfela pożyczkowego pod względem przeznaczenia,
dominującą rolę odgrywają pożyczki na cele inwestycyjne – 62% udział w rynku (cele
obrotowe – 30,6%). W podziale na sektory działalności, handel i usługi (w tym transport)
odpowiadają za ok. 88% rynku. W strukturze pożyczek według wartości, ok. 66% pożyczek
kształtuje się na poziomie poniżej 10 tys. złotych. Ponadto 96,5% pożyczek jest skierowanych
do mikroprzedsiębiorców. Analizując jakość portfela funduszy pożyczkowych, należy
stwierdzić iż kształtuje się ona na wysokim poziomie, o czym świadczy średni poziom
wskaźnika strat10 na poziomie 1,4%.
Podsumowując, należy zauważyć, iż fundusze pożyczkowe stanowią niewielki fragment rynku
finansowania przedsiębiorstw. Wartość aktywnych pożyczek udzielonych przez fundusze na
koniec czerwca 2009 roku wyniosła 716,3 mln zł przy kapitale pożyczkowym na poziomie
978,04 mln zł. Z przedstawionej analizy wynika, iż mnożnik wykorzystania kapitałów
własnych funduszy wyniósł 0,73. Wartość tego wskaźnika świadczy o średnim wykorzystaniu
możliwości finansowania mikro- i małych przedsiębiorstw. Jednak należy podkreślić, iż
wskaźnik ten wzrósł z poziomu 0,61 na koniec 2004 roku, pomimo zasilenia funduszy
10
Liczony jako relacja wartości kapitału pożyczek straconych do wartości wypłaconych pożyczek ogółem.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
20
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
pożyczkowych kapitałem w ramach SPO WKP w kwocie 341,3 mln zł. Warto zauważyć, że
mnożnik charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem. Przedział pomiędzy funduszem o
najwyższym mnożniku i najniższym wynosi aż 0,89 (odpowiednio 1,0 oraz 0,11).
2.2.2 Działalność funduszy poręczeniowych
Priorytetem działalności funduszy poręczeń kredytowych jest ułatwienie dostępu do
finansowania zewnętrznego dla przedsiębiorców, którzy posiadają zdolność kredytową, lecz
nie posiadają wymaganych zabezpieczeń. Według danych Krajowego Stowarzyszenia
Funduszy Poręczeniowych (KSFP), na koniec grudnia 2008 roku, suma kapitału
poręczeniowego 49 funduszy, które pozytywnie odpowiedziały na ankietę Stowarzyszenia,
osiągnęła wartość ok. 606 mln zł. Głównym źródłem wzrostu wartości kapitału
poręczeniowego, podobnie jak w przypadku funduszy pożyczkowych, był SPO WKP. W
trakcie realizacji tego programu jego wartość wzrosła o ok. 200% (z 200 do 600 mln zł)11.
Bank Gospodarstwa Krajowego także istotnie przyczynił się do zwiększenia bazy kapitału
poręczeniowego poprzez wnoszenie udziałów oraz obejmowanie akcji funduszy.
Ogólna charakterystyka funduszy poręczeniowych jest bardzo zróżnicowana, jednak coraz
większe znaczenie odgrywają fundusze silne kapitałowo, które działają na terenie całych
województw. W tabeli 2.3. przedstawiony został podział funduszy poręczeń kredytowych w
oparciu o wielkość posiadanego kapitału na podstawie raportu Krajowego Stowarzyszenia
Funduszy Poręczeniowych.
Tabela 2.3.
Podział funduszy poręczeniowych pod względem wartości posiadanego kapitału
poręczeniowego na koniec grudnia 2008 roku
Wartość kapitału
poręczeniowego (KP)
Grupa
Bardzo małe (BM)
KP < 1 mln zł
Małe (M)
1 mln zł < KP < 3 mln zł
Średnie (Ś)
3 mln zł < KP < 6 mln zł
Duże (D)
6 mln zł < KP < 12 mln zł
Bardzo duże (BD)
KP > 12 mln zł
Źródło: IBnGR na podstawie danych KSFP.
Udział w kapitale
ogółem
0,86%
1,69%
2,35%
16,11%
78,99%
Liczba
funduszy
10
6
4
12
17
Udział w wartości
udzielonych poręczeń
0,18%
0,31%
1,19%
15,00%
83,25%
11
Raport o stanie funduszy poręczeń kredytowych w Polsce – stan na dzień 31.12.2008 r., Krajowe
Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, s. 3.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
21
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Dominującą rolę odgrywają fundusze poręczeniowe zaliczane do grupy bardzo dużych, które
posiadają niespełna 79% udział w kapitale ogółem.
W 2008 roku udzielono 5684 poręczenia, przy średniej wynoszącej 114. Mediana
ukształtowała się na poziomie 49, co świadczy, że fundusze duże i bardzo duże zwiększają
zaangażowanie, natomiast fundusze małe i bardzo małe charakteryzują się coraz mniejszą
aktywnością. Wartość poręczeń udzielonych przez fundusze osiągnęła w 2008 roku kwotę
745,3 mln zł., z czego ok. 83% przypadło na fundusze bardzo duże.
Analizując ilościową i wartościową strukturę poręczeń w kontekście potencjalnego
beneficjenta (Rysunek 2.4. i 2.5.), można zauważyć że poręczenia funduszy obejmują w
głównej mierze kredyty bankowe. Wynika to z faktu, iż banki odgrywają dominującą rolę w
finansowaniu działalności MSP.
Rysunek 2.4.
Rysunek 2.5.
Ilościowa struktura poręczeń pod względem Wartościowa struktura poręczeń
potencjalnych beneficjentów
względem potencjalnych beneficjentów
pod
Źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych.
Biorąc pod uwagę strukturę rodzajową (Rysunek 2.6. i 2.7.) poręczanych zobowiązań, można
zauważyć, że zdecydowaną większość stanowią poręczenia dla kredytów obrotowych.
Świadczy to o tym, że głównym problemem nowopowstałych przedsiębiorstw są kwestię
związane z płynnością finansową.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
22
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Rysunek 2.6.
Rysunek 2.7.
Ilościowa struktura poręczeń pod względem Wartościowa struktura poręczeń
poręczanego zobowiązania
względem poręczanego zobowiązania
pod
Źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych.
Oceniając przeznaczenie udzielonych poręczeń według sektora działalności przedsiębiorcy
(Rysunek 2.8.), można zauważyć, że dominują handel oraz usługi i transport, z udziałami
odpowiednio 36% i 32%.
Rysunek 2.8.
Rysunek 2.9.
Wartościowa struktura poręczeń udzielonych Struktura poręczeń udzielonych w 2008 roku
w 2008 roku wg sektora działalności
wg wielkości przedsiębiorstwa
przedsiębiorstwa
Źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych.
Analizując strukturę udzielonych poręczeń pod względem wielkości przedsiębiorstwa
(Rysunek 2.9.), należy zauważyć, iż jest ona zgodna z podstawowym celem działalności
funduszy poręczeniowych, tzn. zdecydowana większość jest przeznaczona dla mikro i małych
przedsiębiorstw (odpowiednio 67,4% oraz 28,2%).
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
23
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Portfel funduszy poręczeniowych charakteryzuje się wysoką jakością o czym świadczy niski
wskaźnik poręczeń wypłaconych w 2008 roku na poziomie 0,57%12.
Podsumowując, fundusze poręczeń kredytowych są jednym z najbardziej efektywnych
instrumentów wsparcia finansowego dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, które
odgrywają coraz większą rolę w polskiej gospodarce. Co więcej, działalność funduszy
poręczeniowych w znacznym stopniu łagodzi skutki występowania barier dostępu do
zewnętrznych źródeł finansowania dla ww. przedsiębiorstw i przyspiesza ich rozwój. Ogólna
wartość mnożnika kapitałowego13 dla analizowanych funduszy poręczeniowych wyniosła
1,43 na koniec 2008 roku. Odnotowały zatem znaczny wzrost z poziomu 0,76 na koniec 2004
roku. Warto dodać, że mnożnik w latach 2004-2008 niespełna się podwoił, mimo że kapitał
poręczeniowy wzrósł ze 186,7 mln zł do 605,9 mln zł.
2.2.3 Działalność banków spółdzielczych
Według danych Komisji Nadzoru Finansowego na koniec czerwca bieżącego roku działalność
prowadziło 576 banków spółdzielczych, które łącznie posiadały 4413 placówek. Ponadto
banki spółdzielcze posiadają portfel kredytowy o wartości ok. 38 mld zł., z czego 9 mld zł
zostało udzielonych przedsiębiorstwom.
Na przestrzeni ostatnich lat kondycję finansową sektora spółdzielczego należy określić jako
stabilną. Jest to istotny czynnik, gdyż m.in. na jego podstawie dokonuje się wyboru
pośredników finansowych w ramach inicjatywy JEREMIE.
Tabela 2.4.
Wynik finansowy netto sektora spółdzielczego w latach 2007-2010 (mln PLN)
Wynik netto
12.2007
12.2008
12.2009
6.2010
686,0
900,0
690,1
411,2
Źródło: IBnGR na podstawie danych KNF.
Sektor bankowości spółdzielczej charakteryzuje się także znacznie niższym wskaźnikiem
udziału kredytów dla przedsiębiorstw z utratą wartości, w porównaniu do banków
komercyjnych (8% wobec 12%, według danych KNF na koniec czerwca br.). Ponadto,
12
13
Wartość utraconych poręczeń w 2008 roku w stosunku do wartości aktywnych poręczeń
Wartość aktywnych poręczeń na koniec 2008 roku podzielona przez wartość kapitału poręczeniowego
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
24
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
pozytywny wpływ na możliwość absorpcji środków strukturalnych ma współczynnik
adekwatności kapitałowej, który wyniósł 13,8% na koniec czerwca bieżącego roku.
Według danych NBP luka finansowa w bankach spółdzielczych jest ujemna (-29,7%14 na
koniec lipca 2009 roku), co wskazuje na znaczny potencjał rozwoju akcji kredytowej. Sektor
spółdzielczy może być zatem istotnym wsparciem dla rozwoju mikro, małych i średnich
przedsiębiorstw15.
Ponadto,
rozbudowana
sieć
placówek
ułatwia
dotarcie
do
nowopowstałych firm, szczególnie w małych miejscowościach, gdzie działalność banków
komercyjnych jest ograniczona. Podsumowując, duże doświadczenie banków spółdzielczych
w działalności na lokalnych rynkach predestynuje je do efektywnej absorpcji środków UE.
2.3.
Zainteresowanie pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej
oraz możliwość absorpcji środków unijnych
W ramach budżetu UE na lata 2007-2013 oprócz dotacji beneficjenci środków unijnych mogą
korzystać także z instrumentów inżynierii finansowej16. W celu zbadania zainteresowania
pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej zastosowano kwestionariusz
dotyczący następujących programów: JEREMIE, SMEG, JESSICA, Program Operacyjny Rozwój
Polski Wschodniej oraz Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka. W ramach ww.
wymienionych programów można wyróżnić instrumenty takie jak: pożyczka globalna (dla
banków i funduszy pożyczkowych), reporęczenie (dla funduszy poręczeniowych) oraz
poręczenie portfelowe (dla banków) w ramach inicjatywy JEREMIE, gwarancje kredytów i
mikrokredytów oraz reporęczenie w ramach SMEG, kredyt technologiczny (PO IG) oraz
reporęczenie w PO RPW.
Z badania przeprowadzonego przez IBnGR wynika, że na obecnym etapie występuje
nieznaczne zainteresowanie pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej.
Jedynie ok. 15% ankietowanych instytucji stwierdziło, iż korzysta ze zwrotnych instrumentów
14
Raport o stabilności systemu finansowego – czerwiec 2009 r. - prezentacja na Forum Liderów Banków
Spółdzielczych w dniu 14 września 2009 r., Narodowy Bank Polski, s. 22.
15
Banki spółdzielcze mają 10 mld zł na akcję kredytową, Gazeta Prawna, 9 kwietnia 2009 r.,
http://biznes.gazetaprawna.pl/wywiady/310220,banki_spoldzielcze_maja_10_mld_zl_na_akcje_kredytowa.ht
ml
16
Zalicza się do nich wszelkie zwrotne instrumenty finansowe, w których dystrybucji uczestniczą pośrednicy
finansowi.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
25
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
UE. Spośród wziętych pod uwagę pośredników najwyższy odsetek wystąpił wśród funduszy
pożyczkowych i wyniósł 17,4%.
Rysunek 2.10.
Czy wykorzystują Państwo instrumenty inżynierii finansowej dostępne w ramach
programów unijnych?
OGÓŁEM
14,8%
85,2%
POŚREDNICY FINANSOWI
Banki spółdzielcze 11,1%
88,9%
Fundusze poręczeniow e
15,8%
84,2%
Fundusze poŜyczkow e
17,4%
82,6%
0%
20%
40%
TAK
60%
NIE
80%
100%
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
Jednakże oceniając zapotrzebowanie pośredników finansowych na instrumenty inżynierii
finansowej w przyszłości, znaczny odsetek deklaruje zamiar ich wykorzystania.
Rysunek 2.11.
Czy zamierzają Państwo skorzystać z instrumentów inżynierii finansowej?
OGÓŁEM
58,5%
41,5%
POŚREDNICY FINANSOWI
72,0%
Banki spółdzielcze
Fundusze poręczeniow e
Fundusze poŜyczkow e
0%
28,0%
55,6%
44,4%
47,8%
20%
52,2%
40%
TAK
60%
NIE
80%
100%
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
26
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Spośród analizowanych pośredników, największy odsetek banków spółdzielczych deklaruje
chęć skorzystania ze zwrotnych instrumentów wsparcia finansowego (72%). Jedynie wśród
funduszy pożyczkowych ponad połowa nie zamierza korzystać w przyszłości z instrumentów
inżynierii finansowej. Generalnie niski odsetek wśród funduszy pożyczkowych, jak i
poręczeniowych może świadczyć o tym, iż nie są one obecnie w stanie efektywnie
wykorzystać powierzonych im środków, a także nie są zainteresowane zwrotną formą
wsparcia finansowego.
Należy jednak dodać, iż jedynie SMEG, JESSICA oraz PO IG są programami ogólnopolskimi.
Natomiast PO RPW został zaprojektowany dla pięciu województw Polski Wschodniej, zaś
inicjatywa JEREMIE jest wdrażana na dwóch poziomach: krajowym w ramach PO RPW oraz w
ramach Regionalnych Programów Operacyjnych Województw: dolnośląskiego, łódzkiego,
pomorskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego.
Tabela 2.5.
Dostępność programów dla poszczególnych pośredników finansowych
SMEG
JEREMIE
PO IG
JESSICA
Fundusze pożyczkowe
X
X
Fundusze poręczeniowe
X
X
Banki spółdzielcze
X
X
X
X
PO RPW
X
* PO RPW jest dostępny jedynie dla funduszy poręczeniowych z pięciu województw Polski Wschodniej.
Źródło: IBnGR.
Na rysunku 2.12. przedstawiona została struktura zapotrzebowania poszczególnych
pośredników finansowych na zwrotne programy wsparcia finansowego. Spośród wszystkich
grup pośredników finansowych największe zapotrzebowanie jest deklarowane na program
JEREMIE.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
27
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Rysunek 2.12.
Czy zamierzają Państwo skorzystać z instrumentów inżynierii finansowej?
Banki spółdzielcze
Fundusze poręczeniowe
60,0%
70,0%
66,7%
60,0%
50,0%
50,0%
55,6%
55,6%
40,0%
50,0%
40,0%
30,0%
30,0%
20,0%
20,0%
22,2%
5,6%
10,0%
0,0%
22,2%
10,0%
0,0%
SMEG
JEREMIE
PO IG
JESSICA
SMEG
JEREMIE
PO RPW
Fundusze pożyczkowe
90,0%
80,0%
81,8%
70,0%
60,0%
50,0%
40,0%
30,0%
20,0%
27,3%
10,0%
0,0%
SMEG
JEREMIE
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
Z badań przeprowadzonych przez IBnGR wynika, że o atrakcyjności instrumentów inżynierii
finansowej
decydują przede
wszystkim
preferencyjne
warunki
cenowe
wsparcia
finansowego (Tabela 2.6.). Ważnymi czynnikami, w przypadku banków spółdzielczych, są
także preferencyjne warunki finansowania, tzn. długi okres finansowania MSP oraz niski
wymagany wkład własny. Badane podmioty za element decydujący o atrakcyjności
instrumentów zwrotnych uznają także konieczność prostej procedury aplikacyjnej. Od tego
zatem w dużym stopniu będzie zależeć poziom wykorzystania inżynierii finansowej w
przyszłości, gdyż obecnie procedura aplikacyjna jest wymieniana jako główna bariera
rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w Polsce.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
28
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Tabela 2.6.
Jakie Państwa zdaniem są najważniejsze czynniki, które decydują o atrakcyjności
instrumentów inżynierii finansowej?
Banki spółdzielcze
Czynniki
preferencyjne warunki cenowe wsparcia finansowego
preferencyjne warunki finansowania – długi okres kredytowania MSP
preferencyjne warunki finansowania – niski wymagany wkład własny MSP
proste procedury aplikacyjne
możliwość skorzystania z tzw. „zachęt” (rezygnacja BGK z części
przychodów odsetkowych w przypadku spełnienia określonych kryteriów)
inne
Średnia
2,89
2,10
2,41
1,37
1,23
0,00
Σ = 10pkt.
Fundusze poręczeniowe
Czynniki
preferencyjne warunki cenowe wsparcia finansowego
proste procedury aplikacyjne
możliwość skorzystania z tzw. „zachęt” (rezygnacja BGK z części
przychodów odsetkowych w przypadku spełnienia określonych kryteriów)
inne
Średnia
2,12
1,38
1,14
0,36
Σ = 5pkt.
Fundusze pożyczkowe
Czynniki
preferencyjne warunki cenowe wsparcia finansowego
proste procedury aplikacyjne
możliwość skorzystania z tzw. „zachęt” (rezygnacja BGK z części
przychodów odsetkowych w przypadku spełnienia określonych kryteriów)
inne
Średnia
2,23
1,46
0,71
0,60
Σ = 5pkt.
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
Kolejnym elementem badania przeprowadzonego przez IBnGR, była ocena polityki UE,
polegająca na odejściu od systemu dotacyjnego na rzecz instrumentów inżynierii finansowej
(Rysunek 2.13.). Z badania wynika, że udział ocen pozytywnych i negatywnych jest do siebie
zbliżony z nieznaczną przewagą ocen negatywnych (53,2%). W podziale na poszczególne typy
pośredników finansowych można zauważyć, że największy odsetek odpowiedzi pozytywnych
padł ze strony banków spółdzielczych (76,2%). Natomiast największy udział ocen
negatywnych wystąpił wśród funduszy poręczeniowych (77,8%).
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
29
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Rysunek 2.13.
Jak oceniają Państwo politykę Unii Europejskiej polegającą na odejściu od systemu
dotacyjnego na rzecz zwrotnych instrumentów finansowych?
OGÓŁEM
46,8%
53,2%
POŚREDNICY FINANSOWI
76,2%
Banki spółdzielcze
Fundusze poręczeniow e
Fundusze poŜyczkow e
0%
22,2%
77,8%
42,1%
20%
23,8%
57,9%
40%
Pozytyw nie
60%
Negatyw nie
80%
100%
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
W przypadku argumentów świadczących na rzecz przejścia na system zwrotnych
instrumentów finansowych do najczęściej występujących odpowiedzi można zaliczyć:
poszerzenie oferty i ułatwienie dostępu do finansowania dla MSP, dywersyfikację ryzyka oraz
możliwość efektywnego i wielokrotnego wykorzystania środków unijnych. Natomiast
spośród odpowiedzi oceniających negatywnie odejście od systemu dotacyjnego można
wymienić: skomplikowane procedury (sprawozdawczość) i proces aplikacyjny, brak
bezpośredniego zasilenia kapitałowego (środki nie przechodzą na własność po zakończeniu
programu, trudności w zbudowaniu długotrwałej polityki finansowej) oraz mniejszą
atrakcyjność dla przedsiębiorstw.
Badania IBnGR wskazują, że wykorzystanie wcześniejszych środków w postaci dotacji w
znacznym stopniu (45,7%) wpłynęło na obecne zapotrzebowanie pośredników finansowych
na instrumenty inżynierii finansowej (Rysunek 2.14.). Przeciwnego zdania było ok. 1/3
ankietowanych pośredników. Ponadto 22,4% badanych instytucji nie korzystało wcześniej ze
środków unijnych.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
30
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Rysunek 2.14.
Czy wykorzystanie wcześniejszych środków w postaci dotacji z Unii Europejskiej wpłynęło
na obecne zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej?
OGÓŁEM
45,7%
31,9%
22,4%
POŚREDNICY FINANSOWI
Banki spółdzielcze 12,0%
Fundusze poręczeniow e
Fundusze poŜyczkow e
0%
44,0%
44,0%
61,1%
64,0%
20%
TAK NIE
27,8%
11,1%
24,0%
12,0%
40%
60%
80%
Nie korzystaliśmy w cześniej
100%
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
W podziale na typy pośredników można zauważyć duże zróżnicowanie. Fundusze
poręczeniowe i pożyczkowe stwierdziły, że dotacje unijne w dużym stopniu (odpowiednio
61,1% oraz 64,0%) wpłynęły na obecne zapotrzebowanie na zwrotne instrumenty finansowe.
W przeciwieństwie do banków spółdzielczych, spośród których jedynie 12% tak uznało.
Z badań przeprowadzonych przez IBnGR wynika, iż wykorzystanie instrumentów inżynierii
finansowej może znacząco wpłynąć na zwiększenie, poszerzenie oferty dla MSP. Według
analizowanych instytucji zwrotne instrumenty finansowe mogą także istotnie przyczynić się
do zmniejszenia ryzyka prowadzonej działalności.
Tabela 2.7.
W jaki sposób wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej może wpłynąć na rozwój
Państwa Funduszu/Banku?
Czynniki
zmniejszenie ryzyka działalności poprzez gwarancje
portfelowe w ramach specjalnych programów
możliwość finansowania inwestycji o wyższym
poziomie ryzyka
zwiększenie/poszerzenie oferty
inne
OGÓŁEM
Banki
Fundusze
Fundusze
spółdzielcze poręczeniowe pożyczkowe
1,53
2,00
1,63
0,96
1,03
0,67
1,28
1,15
2,10
0,34
Σ = 5pkt.
2,17
0,17
Σ = 5pkt.
1,51
0,58
Σ = 5pkt.
2,63
0,26
Σ = 5pkt.
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
Oceniając ogólne zapotrzebowanie pośredników finansowych na instrumenty inżynierii
finansowej w perspektywie 2-3 lat, największy odsetek deklaruje brak zamiaru ich
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
31
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
wykorzystania. Natomiast w ujęciu ze względu na rodzaj programu, największe
zainteresowanie występuje w przypadku programu JEREMIE.
Tabela 2.8.
Jak oceniają Państwo zapotrzebowanie Państwa Banku/Funduszu na instrumenty inżynierii
finansowej w perspektywie 2-3 lat?
Banki spółdzielcze
SMEG (SME Guarantee Facility)
JEREMIE (Joint European Resources for
Micro to Medium Enterprises)
JESSICA (Joint European Support for
Sustainable Investment in City Areas)
PO IG (Program Operacyjny Innowacyjna
Gospodarka) – Kredyt Technologiczny
Nie korzystamy i nie Bardzo
zamierzamy korzystać małe
62,5%
20,8%
Małe
Średnie
Duże
4,2%
8,3%
4,2%
Bardzo
duże
0,0%
33,3%
16,7%
25,0%
16,7%
8,3%
0,0%
62,5%
29,2%
4,2%
4,2%
0,0%
0,0%
29,2%
41,7%
8,3%
16,7%
4,2%
0,0%
Małe
Średnie
Duże
13,3%
13,3%
13,3%
Bardzo
duże
6,7%
Fundusze poręczeniowe
SMEG (SME Guarantee Facility)
JEREMIE (Joint European Resources for
Micro to Medium Enterprises)
PO RPW (Program Operacyjny Rozwój
Polski Wschodniej)
Nie korzystamy i nie Bardzo
zamierzamy korzystać małe
46,7%
6,7%
41,2%
5,9%
0,0%
17,6%
29,4%
5,9%
72,2%
0,0%
0,0%
22,2%
0,0%
5,6%
Małe
Średnie
Duże
16,7%
11,1%
11,1%
Bardzo
duże
0,0%
20,8%
12,5%
25,0%
4,2%
Fundusze pożyczkowe
Nie korzystamy i nie Bardzo
zamierzamy korzystać małe
44,4%
16,7%
SMEG (SME Guarantee Facility)
JEREMIE (Joint European Resources for
Micro to Medium Enterprises)
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
20,8%
16,7%
Z badań IBnGR wynika, iż do czynników w największym stopniu wpływających na
zapotrzebowanie pośredników finansowych na instrumenty inżynierii finansowej należy
zaliczyć:
rozwój oferty dla MSP (ułatwienie dostępu do finansowania),
przewidywane zwiększone zapotrzebowanie MSP na kredyty,
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
32
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
umożliwienie rozszerzenia prowadzonej działalności, poprzez przekazanie części
ponoszonego ryzyka kredytowego (dywersyfikacja ryzyka),
możliwość ekspansji rynkowej i uzyskanie przewagi konkurencyjnej.
Natomiast spośród czynników, które w nieznacznym stopniu wpłyną na zainteresowanie
instrumentami inżynierii finansowej można wymienić:
wzrost kompetencji pracowników w zakresie innowacji i zwiększenie ich umiejętności
szacowania ekonomicznej żywotności projektów,
prestiż płynący z faktu wyboru projektu naszego Funduszu/Banku w ramach konkursu
i konkurencji takich instytucji z całej UE,
ulepszenie procedur oceny wiarygodności finansowej MSP,
wzrost
wiarygodności
biznesowej
poprzez
współpracę
z
publicznymi
międzynarodowymi instytucjami finansowymi.
Tabela 2.9.
Jakie czynniki będą wpływały na Państwa zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii
finansowej?
Banki spółdzielcze
Czynniki
przewidywane zwiększone zapotrzebowanie MSP na kredyty
możliwość ekspansji rynkowej i uzyskanie przewagi konkurencyjnej
rozwój oferty dla MSP (ułatwienie dostępu do finansowania)
rozwinięcie akcji sprzedażowej na perspektywicznym i rozwijającym się rynku innowacyjnych firm
wzrost wiarygodności biznesowej poprzez współpracę z publicznymi międzynarodowymi
instytucjami finansowymi
ulepszenie procedur oceny wiarygodności finansowej MSP
wzrost kompetencji pracowników w zakresie innowacji i zwiększenie ich umiejętności szacowania
ekonomicznej żywotności projektów
poprawa zdolności do oceny i zabezpieczania ryzyka
umożliwienie rozszerzenia prowadzonej działalności, poprzez przekazanie części ponoszonego
ryzyka kredytowego (dywersyfikacja ryzyka)
zwiększenie zaangażowania Banku we współpracę z MSP aplikującymi o wsparcie z krajowych i
regionalnych programów operacyjnych 2007-2013
prestiż płynący z faktu wyboru projektu naszego Banku w ramach konkursu i konkurencji takich
instytucji z całej UE
inne
Punkty
2,6
1,6
3,1
0,7
0,7
1,0
0,6
1,3
1,9
1,3
0,3
0,0
Σ = 15pkt.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
33
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Fundusze poręczeniowe
Czynniki
przewidywane zwiększone zapotrzebowanie MSP na kredyty
możliwość ekspansji rynkowej i uzyskanie przewagi konkurencyjnej
rozwój oferty dla MSP (ułatwienie dostępu do finansowania)
rozwinięcie akcji sprzedażowej na perspektywicznym i rozwijającym się rynku innowacyjnych firm
wzrost wiarygodności biznesowej poprzez współpracę z publicznymi międzynarodowymi
instytucjami finansowymi
ulepszenie procedur oceny wiarygodności finansowej MSP
wzrost kompetencji pracowników w zakresie innowacji i zwiększenie ich umiejętności szacowania
ekonomicznej żywotności projektów
poprawa zdolności do oceny i zabezpieczania ryzyka
umożliwienie rozszerzenia prowadzonej działalności, poprzez przekazanie części ponoszonego
ryzyka kredytowego (dywersyfikacja ryzyka)
rozwój współpracy z bankami finansującymi innowacyjne inwestycje oraz MSP (w tym
mikroprzedsiębiorstwa i nowotworzone firmy) aplikujące o wsparcie z krajowych i regionalnych
programów operacyjnych 2007-2013
prestiż płynący z faktu wyboru projektu naszego Funduszu w ramach konkursu i konkurencji takich
instytucji z całej UE
inne
Punkty
2,4
0,6
2,7
1,0
1,2
0,6
0,3
0,7
2,1
1,7
0,8
0,9
Σ = 15pkt.
Fundusze pożyczkowe
Czynniki
przewidywane zwiększone zapotrzebowanie MSP na kredyty
możliwość ekspansji rynkowej i uzyskanie przewagi konkurencyjnej
rozwój oferty dla MSP (ułatwienie dostępu do finansowania)
rozwinięcie akcji sprzedażowej na perspektywicznym i rozwijającym się rynku innowacyjnych firm
wzrost wiarygodności biznesowej poprzez współpracę z publicznymi międzynarodowymi
instytucjami finansowymi
ulepszenie procedur oceny wiarygodności finansowej MSP
wzrost kompetencji pracowników w zakresie innowacji i zwiększenie ich umiejętności szacowania
ekonomicznej żywotności projektów
poprawa zdolności do oceny i zabezpieczania ryzyka
umożliwienie rozszerzenia prowadzonej działalności, poprzez przekazanie części ponoszonego
ryzyka kredytowego (dywersyfikacja ryzyka)
rozwój współpracy z bankami finansującymi innowacyjne inwestycje oraz MSP (w tym
mikroprzedsiębiorstwa i nowotworzone firmy) aplikujące o wsparcie z krajowych i regionalnych
programów operacyjnych 2007-2013
prestiż płynący z faktu wyboru projektu naszego Funduszu w ramach konkursu i konkurencji takich
instytucji z całej UE
inne
Punkty
2,6
1,5
3,9
1,7
0,7
0,9
0,4
0,9
1,1
0,5
0,8
0,0
Σ = 15pkt.
Źródło: IBnGR na podstawie badań ankietowych.
Analizując odpowiedzi poszczególnych typów pośredników finansowych, przedstawione w
Tabeli 2.8., należy stwierdzić, że występuje znaczna zbieżność opinii.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
34
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Podsumowując, w przypadku wszystkich typów pośredników finansowych najistotniejszym
czynnikiem stymulującym zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej jest
możliwość rozwoju oferty dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, w tym ułatwienie dla
nich dostępu do finansowania.
2.4.
Wnioski, konkluzje
1. Rynek instrumentów inżynierii finansowej znajduje się obecnie na początkowym
etapie rozwoju. Znaczna liczba pośredników finansowych, w szczególności funduszy
poręczeniowych i pożyczkowych, w dużym stopniu w latach ubiegłych podniosła
kapitały własne, w głównej mierze w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego
„Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw”, co w znacznym zakresie zwiększyło
możliwości finansowania przez nie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Zatem w
chwili obecnej skupiają się na tym, aby pozyskane środki efektywnie wykorzystać
(zwiększając mnożnik). Środki finansowe pozyskane w postaci dotacji stanowią
obecnie istotną barierę ograniczającą zainteresowanie funduszy pożyczkowych i
poręczeniowych zwrotnymi instrumentami finansowymi. Z przeprowadzonej analizy
wynika, iż ok. 46% badanych pośredników stwierdziło, że wykorzystanie
wcześniejszych środków w postaci dotacji wpłynęło na obecne zapotrzebowanie na
instrumenty inżynierii finansowej. W przypadku funduszy pożyczkowych i
poręczeniowych odsetek ten był znacznie wyższy i wyniósł odpowiednio 64% oraz
61%, zaś dla banków spółdzielczych 12%.
2. Należy także zauważyć, że jedynie 14,8% ankietowanych pośredników korzysta z
instrumentów inżynierii finansowej. Jednak biorąc pod uwagę możliwość ich
wykorzystania
w
przyszłości,
58,5%
badanych
pośredników
odpowiedziało
pozytywnie (ok. 4-krotnie więcej niż w chwili obecnej).
3. Znaczną rolę w dystrybuowaniu instrumentów inżynierii finansowej mogą odegrać
banki spółdzielcze, ze względu na rozbudowaną sieć placówek (4413 na koniec
czerwca 2010 roku) oraz dobrą znajomość rynków lokalnych. Ponadto, niespełna ¾
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
35
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
ankietowanych banków spółdzielczych zadeklarowało chęć skorzystania ze zwrotnych
instrumentów finansowych UE.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
36
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
3. Analiza skali luki kapitałowej w Polsce – rola funduszy Venture Capital i
Business Angels w ograniczaniu tego problemu
3.1.
Wstęp
Występowanie luki kapitałowej (equity gap) jest jedną z najważniejszych barier
ograniczających rozwój przedsiębiorczości, nie tylko w Polsce. To zjawisko występuje
bowiem również w krajach o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego i charakteryzujących
się znacznie lepiej rozwiniętym rynkiem kapitału wysokiego ryzyka (funduszy Venture Capital
i Business Angels) niż Polska.
Problem luki kapitałowej dotyka głównie przedsiębiorstw w początkowych fazach rozwoju
(seed, start-up), często o wysokim potencjale innowacyjności, ale bez historii i zdolności
kredytowej, co znacznie utrudnia dostęp do kapitału pożyczkowego w bankach.
Z perspektywy polityki gospodarczej bardzo ważną sprawą jest określenie skali zjawiska luki
kapitałowej. Według Komisji Europejskiej problem luki finansowej może dotyczyć ok. 20%
MSP w krajach członkowskich. Nie jest to jednak zadanie łatwe, ponieważ bardzo trudno jest
oszacować wprost poziom luki kapitałowej.
W celu oszacowania skali luki kapitałowej analizą objęto stronę podażową rynku kapitału i
skoncentrowano się na ocenie prowadzonej przez fundusze Venture Capital (VC) i sieci
aniołów biznesu polityce inwestycyjnej.
3.2.
Jak zbadać skalę luki finansowej?
Luka kapitałowa (equity gap) to w ogólnym ujęciu brak możliwości finansowania
zewnętrznego projektów inwestycyjnych przedsiębiorstw znajdujących się w początkowych
fazach rozwoju. Chodzi tu przede wszystkim o fazę zasiewu (seed) i startu firmy (start-up).
Problem ten został po raz pierwszy zidentyfikowany w Wielkiej Brytanii w latach
trzydziestych XX w. i przedstawiony w raporcie Macmillan’a.
Lukę kapitałową można zdefiniować jako różnicę między podażą kapitału a popytem na
kapitał w określonym przedziale wielkości środków. Przyjmuje się, że problem luki dotyczy
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
37
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
finansowania o stosunkowo niewielkich kwotach. Ujemny poziom tej różnicy wskazywałby
na występowanie problemu luki kapitałowej.
Zjawisko luki kapitałowej można wytłumaczyć na gruncie teorii asymetrii informacji i kosztów
transakcyjnych. Firmy znajdujące się we wczesnych etapach rozwoju mają kłopoty z
pozyskaniem finansowania, gdyż charakteryzują się wysokim ryzykiem inwestycyjnym, co w
warunkach występującej na rynku finansowym asymetrii informacji zniechęca inwestorów
do finansowania tego typu podmiotów. Bardzo wczesny etap rozwoju, niepewność co do
przyszłych przepływów finansowych powoduje, że instytucjom pożyczkowym (w tym
funduszom Venture Capital) trudno ocenić ryzyko i zniwelować asymetrię informacji między
podmiotem starającym się o finansowanie i podmiotem dostarczającym finansowania.
Badanie luki sprowadza się do oceny podaży kapitału oraz popytu. W praktyce jednak
napotyka ono na szereg barier. Dotyczy to zwłaszcza badań popytowych. Istnieją bowiem
trudności w dotarciu do przedsiębiorców, którzy nie sfinansowali swoich projektów z
powodu ograniczeń w dostępie do kapitału i nie zostali odrzuceni przez kapitałodawców z
innych powodów, np. niskiej atrakcyjności projektu17.
Innym problemem jest określenie przedziału luki kapitałowej. W Polsce przyjmuje się, że
problem luki dotyczy finansowania zewnętrznego z przedziału wielkości od 0,5 mln zł do 10
mln zł.
Trzeba również zdać sobie sprawę, że wpływ na skalę luki kapitałowej może mieć cykl
koniunkturalny. W okresach pogorszenia ogólnej sytuacji gospodarczej z jednej strony spada
dostępność do zewnętrznych źródeł finansowania w wyniku zaostrzającej się polityki
kredytowej instytucji pożyczkowych, a z drugiej strony zmniejsza się ilość atrakcyjnych
projektów biznesowych. Celem w badaniu luki powinno być zatem poszukiwanie trwałej
nieciągłości po stronie podaży kapitału, w dużym stopniu niezależnej od wahań
koniunkturalnych.
17
P. Tamowicz, Zapotrzebowanie mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw na finansowanie kapitałem private
equity/venture capital, raport przygotowany na zlecenie Departamentu Instrumentów Wsparcia Ministerstwa
Gospodarki, Gdańsk, październik 2007, s. 14.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
38
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Luka kapitałowa może dotyczyć przedsiębiorstw z określonej grupy firm (tzw. sektorowe
ograniczenie w dostępie do kapitału) i nie mieć w takiej sytuacji charakteru ogólnego. Jest to
również ważny czynnik utrudniający analizę skali luki kapitałowej.
Analizując lukę kapitałową warto także pamiętać, że część inwestycji finansowana jest ze
środków pochodzących ze źródeł nieformalnych (np. od rodziny lub znajomych). Są to źródła
finansowania małych firm bardzo trudne do zmierzenia.
Badania luki kapitałowej mogą mieć charakter szeroki i obejmować analizę zarówno dostępu
do instrumentów dłużnych, finansowania typu equity oraz środków z programów
publicznych. Wąski charakter badań polegałby na skoncentrowaniu się tylko na kapitale typu
equity.
Biorąc pod uwagę wymienione ograniczenia w ekspertyzie przyjęto rozwiązanie polegające
na:
ocenie podaży kapitału dla firm z luki kapitałowej
ocenie zapotrzebowania na kapitał firm, które mogą potencjalnie znajdować się w
obszarze luki kapitałowej.
Skonfrontowanie oceny podaży kapitału z oceną zapotrzebowania na kapitał powinno dać
pogląd na temat skali zjawiska luki kapitałowej w Polsce. W opinii IBnGR badanie luki
powinno mieć charakter perspektywiczny. W ocenie luki kapitałowej chodzi bowiem także o
to, żeby ocenić, czy w najbliższej przyszłości luka może ulec pogłębieniu i jakie mogą być tego
przyczyny.
Analizując stronę podażową rynku skoncentrowano się w ekspertyzie na finansowaniu typu
equity dostępnym w ramach funduszy venture capital i business angels. Ograniczenie analizy
do tych dwóch grup inwestorów jest uzasadnione tym, że finansowanie typu venture capital
i business angels powinno koncentrować się na przedsiębiorstwach znajdujących się w fazie
seed i start-up. Są to najbardziej newralgiczne fazy rozwoju przedsiębiorstw z punktu
widzenia luki kapitałowej i w tych fazach mamy najczęściej do czynienia z kłopotami z
finansowaniem przedsiębiorstw o charakterze trwałym.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
39
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Rysunek 3.1.
Fazy rozwoju przedsiębiorstwa a przepływy finansowe i wartość przedsiębiorstwa
Źródło: Miejsce transakcji w strategii rozwoju przedsiębiorstwa, Ernst&Young, 2008.
W fazie rozwojowej seed przedsięwzięcie jest z reguły na etapie pomysłu i wczesnych badań
(np. marketingowych). Często na tym etapie następuje komercjalizacja badań naukowych.
Przedsiębiorcy w tej fazie rozwoju wykazują zwiększające się zapotrzebowanie na kapitał, ale
nie dysponują jeszcze odpowiednimi zabezpieczeniami, historią oraz wynikami finansowymi.
Poszukiwany kapitał z reguły wynosi kilkadziesiąt tysięcy złotych.
Podobnie jest w fazie start-up. W tej fazie występuje z reguły ujemny cash-flow, co
powoduje duże ryzyko wystąpienia zjawiska luki kapitałowej.
W tych dwóch fazach rozwoju mamy zatem do czynienia z problemem przedstawionym na
poniższym rysunku.
Rysunek 3.2.
Dylemat firm znajdujących się fazie start-up
Rosnące zapotrzebowanie
na kapitał
Niskie możliwości finansowe
Źródło: Opracowanie własne.
To zjawisko jest potęgowane przez postępowanie funduszy VC, które koncentrują się często
na późniejszych fazach rozwoju przedsiębiorstw (głównie na wykupach), nie pełniąc tym
samym roli instytucji finansujących wczesne fazy rozwoju przedsiębiorstw.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
40
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Podstawowym zewnętrznym źródłem finansowania rozwoju przedsiębiorstw w Polsce jest
finansowanie bankowe. Kredyty bankowe odgrywają podstawową rolę w systemie zasilania
firm w środki finansowe ze względu na wielkość i skalę oferty. Banki jednak niechętnie
udzielają kredytów firmom bez historii kredytowej, z ujemnym cash flow i charakteryzującym
się brakiem jakichkolwiek zabezpieczeń. Co więcej, prawo bankowe wskazuje na konieczność
badania zdolności kredytowej przed udzieleniem kredytu oraz troskę o bezpieczeństwo
finansowe deponentów. Istotne jest zatem pytanie, czy rynek funduszy VC jest w stanie w
najbliższych kilku latach ograniczyć zjawisko luki kapitałowej w Polsce? Fundusze VC i
business angels tworzą bowiem rynkowy mechanizm rozwiązywania problemu luki
kapitałowej. Stąd też w ekspertyzie położono nacisk na ten właśnie problem.
Na potrzeby niniejszej ekspertyzy lukę kapitałową zdefiniowano jako nieciągłość po stronie
podaży kapitału o charakterze trwałym18 w przedziale finansowania od 0,1 mln zł do 10 mln
zł. W celu określenia skali tak zdefiniowanej luki kapitałowej dokonano oceny dostępności
(podaży) kapitału wysokiego ryzyka w Polsce. Analizie poddano politykę inwestycyjną
funduszy venture capital oraz sieci aniołów biznesu. Politykę inwestycyjną funduszy oceniano
w następujących aspektach:
struktury inwestycji ze względu na fazę rozwoju przedsiębiorstw,
wielkości inwestycji
rodzajów inwestycji.
W tym celu wykorzystano dane Europejskiego Stowarzyszenia Private Equity i Venture
Capital oraz własne analizy polityk inwestycyjnych wybranych funduszy Venture Capital i
sieci aniołów biznesu w Polsce.
Dodatkowo oceniono również popyt ze strony przedsiębiorstw na usługi związane z
zasilaniem finansowym. W tym celu wykorzystano przeprowadzone przez IBnGR badania
ankietowe wśród firm z sektora MSP. Jednym z modułów tych badań były pytania dotyczące
18
Zob. P. Tamowicz, Zapotrzebowanie mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) na finansowanie
kapitałem private equity/venture capital (PE/VC), raport na zlecenie Departamentu Instrumentów Wsparcia
Ministerstwa Gospodarki, Gdańsk, październik 2007, s. 14.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
41
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
oceny zapotrzebowania na zewnętrzne zasilenie finansowe przedsiębiorstw MSP w
perspektywie 2014 roku.
3.3.
Ocena strony podażowej rynku kapitału dla firm z luki kapitałowej
3.3.1. Polityka inwestycyjna funduszy VC w Polsce
W Polsce rynek Venture Capital powstał kilkanaście lat temu. Obecnie funkcjonuje w naszym
kraju kilkadziesiąt funduszy tego typu. Pomimo intensywnego rozwoju tego typu
finansowania w ostatnich latach, polski rynek jest relatywnie słabo rozwinięty na tle średniej
unijnej i takich krajów jak Wielka Brytania, czy Szwecja. Na rysunku 3.3. przedstawiono
inwestycje w Private Equity/Venture Capital (PE/VC) w Europie jako procent PKB. Dane
dotyczą 2008 roku.
Rysunek 3.3.
Inwestycje w PE/VC jako % PKB (2008)
0,80%
0,70%
0,60%
0,50%
0,40%
0,30%
0,20%
0,10%
0,00%
Austria
Grecja
Irlandia
Polska
Rumunia
Belgia
Hiszpania
Portugalia
Czechy
Szwajcaria
Włochy
Norwegia
Niemcy
Finlandia
Europa
Węgry
Holandia
Francja
Dania
Szwecja
Wielka Brytania
Źródło: S. Janik, Inwestycje VC jako instrument finansowania innowacji, MCI Management S.A., 16.03.2010.
Z danych przedstawionych na powyższym rysunku wynika, że inwestycje PE/VC stanowią
średnio w Europie nieco ponad 0,4% PKB. Najwyższy wskaźnik występuje w Wielkiej Brytanii
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
42
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
oraz Szwecji. W Polsce inwestycje w PE/VC stanowiły w 2008 roku ok. 0,2% PKB. Wyższe
wartości odnotowano m.in. w Czechach i na Węgrzech.
Według szacunków Europejskiego Stowarzyszenia Private Equity i Venture Capital (EVCA)
inwestycje PE/VC w Polsce wyniosły na koniec 2008 roku 628 mln euro. Oznacza to spadek o
8 proc. w porównaniu z rokiem poprzednim. Warto jednak podkreślić, że polskie spółki
przyciągnęły ¼ inwestycji funduszy PE/VC w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.
Średnia wielkość inwestycji w Polsce wyniosła 10 mln euro. Była więc znacznie wyższa od
zdiagnozowanego w Polsce przedziału finansowania, którego poszukują firmy z luki
kapitałowej.
Ciekawych informacji dostarcza podział inwestycji pod względem etapu rozwoju spółki w
latach 2007-2008, który przedstawiono w poniższej tablicy.
Tabela 3.1.
Podział inwestycji ze względu na etap rozwoju spółki (lata 2007-2008) w Polsce
Wyszczególnienie
€ x 1,000
Zasiew
Start-up
Venture – póżniejszy
etap
Venture ogółem
Finansowanie wzrostu
Restrukturyzacja
Refinansowanie
Wykupy
Razem
Kwota
inwestycji
2,483
1,815
35,911
40,208
95,375
1,257
1,118
545,560
683,518
2007
Liczba
spółek
0,4
4
0,3
9
5,3
17
%
5,9
14,0
0,2
0,2
79,8
100,0
30
8
1
1
27
65
%
6,2
13,8
26,2
Kwota
inwestycji
3,725
14,900
35,687
46,2
12,3
1,5
1,5
41,5
100,0
54,312
72,454
68
0
501,122
627,957
2008
Liczba
spółek
0,6
10
2,4
14
5,7
17
%
8,6
11,5
0,0
0,0
79,8
100,0
40
5
1
0
17
63
%
15,9
22,2
27,0
63,5
7,9
1,6
0,0
27,0
100,0
Źródło: EVCA cytowane za: Rynek private equity/venture capital w Polsce w 2008 roku, Polskie Stowarzyszenie
Inwestorów Kapitałowych.
Z przedstawionych danych w powyższej tablicy jednoznacznie wynika, że klasyczne
inwestycje typu Venture Capital, polegające na inwestowaniu w firmy znajdujące się we
wczesnych etapach rozwoju są relatywnie niewielkie. Inwestycje w fazach zasiewu i start-up
wyniosły procentowo w 2008 roku łącznie 3% ogółu wielkości inwestycji, z tego na fazę
zasiewu przypadało 0,6% ogółu środków. Niski udział tego typu inwestycji wynika m.in. z
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
43
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
polityki inwestycyjnej funduszy PE/VC operujących w Polsce. Trzeba jednak podkreślić ponad
czterokrotny wzrost tego typu inwestycji w strukturze inwestycji funduszy PE/VC w
porównaniu z rokiem 2007.
W celu oceny polityki inwestycyjnej funduszy dokonano analizy kryteriów inwestycyjnych
stosowanych przez fundusze VC/PE działające na terenie Polski w oparciu o bazę funduszy na
portalu bankier.pl.
Tabela 3.2.
Analiza podstawowych kryteriów inwestycyjnych stosowanych (fundusze VC dostępne na
portalu www.bankier.pl)
Nazwa funduszu
Parametr
Rodzaj inwestycji
inwestycji
wielkość
3TS Capital Partners
1-15 mln euro
ABRIS Capital Partners
Advent International
15 - 45 mln euro
30 - 35 mln euro
Amundi Private Equity Funds
5 - 20 mln euro
Arx Equity Partners
3 - 15 mln EUR
AVALLON
Bridgepoint Capital
3 - 7 mln EUR
50 - 400 mln EUR
Business Angel Seedfund
CARESBAC SEAF - Polska
Darby Private Equity
0 - 3.9 mln PLN
0.05 - 0.6 mln USD
5 - 25 mln EUR
Dom Inwestycyjny Investors
1 - 15 mln PLN
ekspansja i rozwój, finansowanie pomostowe,
odpublicznienie, refinansowanie, wykupy
ekspansja i rozwój, wykupy
ekspansja i rozwój, odpublicznienie, prywatyzacja,
retrukturyzacja, wykupy
ekspansja i rozwój, finansowanie pomostowe,
refinansowanie, wykupy
ekspansja i rozwój, odpublicznienie, refinansowanie,
restrukturyzacja, wykupy
wykupy
ekspansja i rozwój, odpublicznienie, restrukturyzacja,
wykupy
rozruch/start-up, zasiew/seed
ekspansja i rozwój, mezzanine, rozruch/start-up
ekspansja i rozwój, mezzanine, refinansowanie,
restrukturyzacja, wykupy
ekspansja i rozwój, finansowanie pomostowe,
restrukturyzacja, wykupy
Źródło: Opracowanie własne.
Z analizy przedstawionych kryteriów inwestycyjnych wynika, że fundusze PE/VC w Polsce
koncentrują się głównie na większych inwestycjach na poziomie kilku milionów euro.
Poszukują firm znajdujących się w fazie ekspansji i rozwoju. Ich aktywność na klasycznym
rynku VC jest niewielka. Nie sprzyja to zatem rozwiązywaniu problemu luki kapitałowej w
Polsce. Patrząc na to zjawisko od strony podażowej poprzez pryzmat struktury inwestycji
funduszy PE/VC i ich polityk inwestycyjnych można stwierdzić, że skala luki w Polsce jest
relatywnie duża. Dominującym kierunkiem rozwoju funduszy PE/VC są późniejsze etapy
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
44
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
rozwoju przedsiębiorstw i angażowanie się w procesy restrukturyzacyjne oraz wykupy.
Można zatem stwierdzić, że polski rynek VC w relatywnie niskim stopniu przyczynia się
ograniczania zjawiska luki kapitałowej.
Nieco bardziej optymistycznie na problem luki kapitałowej można spojrzeć analizując
działalność Krajowego Funduszu Kapitałowego S.A. i wsparte przez niego fundusze. KFK S.A.
to fundusz funduszy VC (fund of funds), którego istotą działania jest inwestowanie w inne
fundusze
VC.
Politykę
inwestycyjną
Krajowego
Funduszu
Kapitałowego
S.A.
scharakteryzowano w poniższej tablicy.
Tabela 3.3.
Polityka inwestycyjna Krajowego Funduszu Kapitałowego S.A.
Warunek
Kryterium
Udzielanie wsparcia funduszom kapitałowym, które inwestują w
Produkt
sektor MSP, a zwłaszcza w firmy o innowacyjnym charakterze
Udział KFK S.A. w kapitalizacji funduszu nie może przekroczyć
Struktura
50%. KFK może obejmować akcje (udziały), jednostki
uczestnictwa, certyfikaty inwestycyjne, a także instrumenty
dłużne funduszu
Wsparcie udzielane jest w trybie konkursowym
Tryb
Czas trwania i stopa zwrotu KFK S.A. inwestuje w fundusze, których czas trwania nie
przekroczy 12 lat
KFK S.A. jest inwestorem pasywnym, monitoruje poprzez udział
Monitoring
przedstawiciela KFK S.A. w organie kontrolnym
Wpływy z zakończenia inwestycji funduszu będą wypłacane w
Warunki wyjścia
następującej kolejności:
-Inwestorom funduszu, aż do momentu otrzymania kwot
równych dokonanym wpłatom;
-Krajowemu Funduszowi Kapitałowemu, aż do momentu
otrzymania kwoty równej udzielonemu wsparciu finansowemu;
-Inwestorom funduszu, aż do momentu otrzymania stopy zwrotu
w wysokości wskazanej w umowie o udzielenie wsparcia
finansowego
-Krajowemu Funduszowi Kapitałowemu, aż do momentu
otrzymania stopy zwrotu określonej w umowie o udzielenie
wsparcia finansowego
-Środki, które pozostaną po powyższym rozliczeniu, są dzielone
między osoby lub podmiot zarządzający funduszem, inwestorów
funduszu i KFK, zgodnie z umową o udzielenie wsparcia
finansowego.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji ze strony www.kfk.org.pl
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
45
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
W październiku 2010 roku w portfelu KFK znajdowało się sześć funduszy (m.in. BBI Seedfund,
Helix Ventures Partners, Skyline Ventures i Venture Capital Satus,). Łączna kapitalizacja tych
funduszy wynosiła ponad 180 mln PLN. KFK S.A. dysponuje kapitałami na wsparcie rozwoju
funduszy VC o łącznej wartości 880 mln zł. Przy założeniu 50% zaangażowania KFK S.A. w
projekt, oznacza to dwukrotnie większe wsparcie rynku.
Polityka inwestycjna wspartych przez KFK S.A. funduszy koncentruje się na wczesnych fazach
rozwoju przedsiębiorstw. Scharakteryzowano ją w tablicy 3.4.
Tabela 3.4.
Analiza podstawowych kryteriów inwestycyjnych stosowanych przez fundusze zasilone ze
środków Krajowego Funduszu Kapitałowego S.A.
Nazwa funduszu
Charakterystyka inwestycji
BBI Seed Fund Sp. z o.o. Branże
ICT / Life science / Ochrona zdrowia /
Sp. K.
Technologie materiałowe
Etapy
seed / start-up / ekspansja
Limit inwestycyjny do 1.5 mln EUR
Kapitalizacja
60 mln PLN
Helix Venturs Partners Branże
technologie internetowe, mobilne i
FIZ
oprogramowanie, elektronika
Etapy
start-up / ekspansja
Limit inwestycyjny do 1.5 mln EUR
Kapitalizacja
40 mln PLN
Źródło: Opracowanie własne.
Powstawanie funduszy VC inwestujących w nowe technologie i firmy na wczesnych etapach
rozwoju jest na pewno ważnym krokiem ograniczającym skalę luki kapitałowej w Polsce.
Jednak jest to ciągle niewielka skala w porównaniu z dynamiką polskiej gospodarki. W Polsce
system funduszy VC inwestujących w przedsiębiorstwa znajdujące się w początkowych
etapach rozwoju jest względnie słaby i nieadekwatny do potrzeb polskiej gospodarki.
Optymizmem nie napawają dotychczasowe osiągnięcia funduszy korzystających ze środków
KFK S.A. Jednak są to fundusze działające od niedawna i należy mieć nadzieję, że w
najbliższej przyszłości powiększą one skalę swoich inwestycji. Warto również zauważyć, że
działalność KFK S.A. nabrała w ostatnim okresie przyspieszenia, o czym świadczą ostatnie
konkursy na środki.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
46
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Reasumując, polski rynek inwestorów VC jest relatywnie mały i w nieznacznym stopniu
wpływa na ograniczenie skali zjawiska luki kapitałowej w Polsce. Działające w Polsce
fundusze koncentrują się z reguły na późniejszych fazach rozwoju przedsiębiorstw.
3.3.2. Polityka inwestycyjna Business Angels (aniołów biznesu)
Obok rynku funduszy Venture Captal w Polsce rozwija się również rynek business angels
(aniołów biznesu), który określany jest mianem nieformalnego rynku VC. W tym ujęciu
aniołowie biznesu stanowią zatem segment rynku VC.
Business angels (angel investors) to przedsiębiorcy i biznesmeni o dużym doświadczeniu
zawodowym, posiadający znaczny majątek, którzy inwestują na kilka lat w firmy nie
powiązane z nimi osobiście, nienotowane na giełdzie, na ogół w bardzo wczesnym stadium
rozwoju.
Z punktu widzenia ograniczania skali luki kapitałowej rozwój tego rynku ma bardzo istotne
znaczenie. W USA rynek aniołów biznesu jest znacznie większy od sformalizowanego rynku
funduszy VC. Inwestorzy BA inwestują 13-krotnie więcej kapitału niż fundusze VC i dokonują
40-krotnie więcej inwestycji19.
Polski rynek aniołów biznesu jest obecnie niewielki, ale w ostatnim okresie dynamicznie
rozwijają się sieci aniołów biznesu, które mogą potencjalnie w najbliższych kilku latach
zdynamizować rozwój rynku aniołów biznesu w Polsce. Celem tych sieci jest kojarzenie
inwestorów z przedsiębiorcami. Ekonomicznym uzasadnieniem powstawania tego typu sieci
jest możliwość obniżenia kosztów transakcyjnych, stworzenie kanałów przepływu informacji,
narzucenie procedur pozwalających osiągnąć synergie i oszczędności. Dynamiczny rozwój
sieci aniołów biznesu wynikał w dużej mierze z faktu, że na tego typu projekty można było
pozyskać środki z funduszy unijnych. Oznaczałoby to, że wsparcie unijne odegrało istotną
rolę w powstawaniu fundamentów rynku Business Angels w Polsce.
Najstarszą tego typu organizacją w Polsce jest sieć PolBAN, która powstała w grudniu 2003
roku. Inną znaną siecią aniołów biznesu w Polsce o charakterze ogólnopolskim jest Lewiatan
Business Angels. Znaczna liczba sieci działających w Polsce ma charakter regionalny.
19
P. Tamowicz, Business Angels. Pomocna dłoń kapitału, Gdańsk, wrzesień 2007, s. 23.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
47
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Przykładami tego typu sieci są Lubelska Sieć Aniołów Biznesu (LSAB), Regionalna Sieć
Inwestorów i Inwestycji Kapitałowych (RESIK), a także Śląska Sieć Aniołów Biznesu (SiLBAN) i
łódzka Gildia Aniołów Biznesu.
Politykę inwestycyjną wybranych sieci aniołów biznesu w Polsce przedstawiono w poniższej
tablicy.
Tabela 3.5.
Polityka inwestycyjna sieci aniołów biznesu w Polsce
Nazwa funduszu
Charakterystyka inwestycji
PolBAN
Limit inwestycyjny 100.000 zł do 1500 000 zł
Etap
Start-up
Rodzaje
Branże innowacyjne, projekty, których
przedsięwzięć
najważniejszą
częścią
jest
kapitał
intelektualny, preferowane są projekty,
których potencjał wykracza poza Polskę
Lewiatan
Limit inwestycyjny Od kilkuset tysięcy zł do kilku milionów zł
Etap
Wczesne fazy rozwoju
Rodzaje
Przedsięwzięcia we wczesnych fazach rozwoju
przedsięwzięć
z różnych branż
Śląska Sieć Aniołów Limit inwestycyjny Przeciętna wielkość inwestycji w jeden projekt
Biznesu SILBAN
wynosi 200 tys. zł (fundusz nie wyklucza
inwestycji o większej skali)
Etap
Wczesne fazy rozwoju
Rodzaje
Inwestycje w przedsięwzięcia z różnych branż
przedsięwzięć
Źródło: Opracowanie własne.
Kryteria inwestycyjne stosowane przez sieci aniołów biznesu wskazują, że generalnie
inwestują one środki w innowacyjne przedsięwzięcia w kwocie do 1 mln zł. Preferowany typ
inwestycji to wczesne fazy rozwoju przedsiębiorstw. Analiza działających w Polsce sieci
aniołów biznesu wskazuje na duże ich zainteresowanie innowacyjnymi przedsięwzięciami.
Jednak skala inwestycji aniołów biznesu w Polsce jest na razie relatywnie niewielka.
Działające w Polsce sieci aniołów biznesu nie zrealizowały znacznej liczby inwestycji. Co
więcej, możliwości finansowe inwestorów skupionych w sieciach aniołów biznesu można
szacować co najwyżej na kilkaset milionów złotych. Trudno zatem oczekiwać, żeby
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
48
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
działalność aniołów biznesu w znacznym stopniu przyczyniała się w najbliższych latach do
ograniczania problemu luki kapitałowej.
3.4.
Zapotrzebowanie firm z sektora MSP na finansowanie w perspektywie 2014
roku
W celu oceny zapotrzebowania sektora MSP na środki finansowe w najbliższych kilku latach
wykorzystano badania ankietowe IBnGR. Badania te zostały zrealizowane przez IBnGR w
formie ankietowej wśród przedsiębiorstw z sektora MSP w 2010 roku.
Z badań IBnGR wynika, że w najbliższych kilku latach prawdopodobnie wzrośnie
zapotrzebowanie sektora MSP na usługi finansowe związane z pozyskiwaniem kapitału. 62%
badanych MSP wskazało bowiem na większe niż obecnie zapotrzebowanie na finansowanie
działalności (wzrost popytu).
Rysunek 3.4.
Ocena zapotrzebowania przedsiębiorstw z sektora MSP na usługi finansowe w ciągu
najbliższych pięciu lat
INWESTYCJE
32%
44%
ZASILANIE
13%
62%
RYZYKO
48%
ROZLICZENIA
10%
63%
0%
10%
5% 5%
29%
32%
20%
Większy niż obecnie
30%
Bez zmian
11%
11%
35%
40%
50%
Mniejszy niż obecnie
60%
70%
80%
2%
90%
100%
Nie korzystamy i nie zamierzamy korzystać
Źródło: M. Liszewska, M. Penczar, Dochodowość sektora MSP dla banków z uwzględnieniem
mikroprzedsiębiorstw, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, materiał powielony, Gdańsk, maj 2010, s. 26.
Z badań IBnGR wynika także, że odsetek firm nie korzystających i nieplanujących korzystać z
usług finansowych związanych z pozyskiwaniem kapitału był bardzo niski i wyniósł tylko 5%.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
49
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Wskaźnik popytu na usługi związane z pozyskaniem kapitału osiągnął w grupie
przedsiębiorstw z sektora MSP 0,4420.
Przedstawione wyniki badań pozwalają wnioskować o wzroście zapotrzebowania firm z
sektora MSP na kapitał zewnętrzny, co przy słabo rozwijającej się podaży kapitału ze źródeł
pozabankowych i skierowanych do firm z luki kapitałowej może wskazywać, że realne jest
ryzyko pogłębienia się w najbliższych latach skali luki kapitałowej w Polsce.
Trzeba bowiem pamiętać, że polityka kredytowa banków jest ciągle bardzo ostrożna. Z
raportu NBP pt. Sytuacja na rynku kredytowym (IV kwartał 2010) wynika, że banki
zapowiadają zaostrzenie polityki kredytowej względem małych i średnich przedsiębiorstw.
Zaostrzenie ma być zdaniem ankietowanych banków silniejsze w przypadku kredytów
długoterminowych niż krótkoterminowych.
Wskazuje to, że banki będą rozwijały akcję kredytową dla sektora MSP bardzo ostrożnie i nie
należy się spodziewać wysokiego tempa przyrostu kredytów. Będzie to potęgowało trudności
firm z sektora MSP w dostępie do kapitału zewnętrznego.
3.5.
Konkluzje
1. Definiując lukę kapitałową jako trwałą nieciągłość po stronie podaży kapitału z
przedziału od 0,1 do 10 mln zł i biorąc pod uwagę, że:
-
polityka inwestycyjna funduszy Venture Capital koncentruje się na późnych
fazach rozwoju przedsiębiorstw,
-
przeciętna wielkość inwestycji funduszy Private Equity i Venture Capital
wynosi ok. 10 mln euro,
-
wczesne fazy rozwoju przedsiębiorstw stanowią ok. 3% ogółu inwestycji
funduszy Private Equity/Venture Capital,
20
Wskaźnik popytu liczony jest jako różnica sum odpowiedzi przedsiębiorców odnoszących się do wzrostu i
spadku popytu, w odniesieniu do liczby firm, które wyraziły swój pogląd w zakresie zapotrzebowania na daną
grupę usług finansowych (procent netto). Wzrost popytu odnosi się do przewidywań przedsiębiorstw
wyrażanych jako „wzrost zapotrzebowania”. Z kolei o spadku popytu na daną usługę bankową świadczy
wskazanie przez korporacje odpowiedzi „spadek zapotrzebowania”.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
50
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
-
rynek aniołów biznesu jest w początkowej fazie rozwoju,
-
możliwości finansowe aniołów biznesu nie przekraczają kilkuset milionów
złotych,
można stwierdzić, że skala luki kapitałowej w Polsce w określonym wyżej przedziale wielkości
jest relatywnie duża.
2. Z przeprowadzonych przez IBnGR badań popytowych wynika, że zapotrzebowanie
sektora MSP na kapitał zewnętrzny prawdopodobnie wzrośnie w najbliższym okresie.
62% badanych firm z sektora MSP wskazało bowiem na większe zapotrzebowanie niż
obecnie na finansowanie działalności. Te wyniki w połączeniu ze słabościami po
stronie podaży mogą wskazywać, że istnieje realne ryzyko pogłębienia się problemu
luki kapitałowej w najbliższych latach.
3. W sytuacji przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na zewnętrzne źródła
finansowania ze strony MSP w perspektywie 2014 roku, niskiego poziomu rozwoju
rynku Venture Capital i aniołów biznesu oraz konserwatywnej polityki kredytowej
banków w zakresie finansowania sektora MSP, ograniczanie problemu luki
kapitałowej w dużej mierze będzie zależało od efektów działań publicznych
podejmowanych m.in. w ramach JEREMIE.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
51
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
4. Analiza efektywności absorpcji środków UE w oparciu o instrumenty
pozadotacyjne
Polityka spójności pełni w Unii Europejskiej niezwykle istotną rolę. Na lata 2007-2013
przeznaczono na nią 347 mld euro, co stanowi około jedną trzecią budżetu UE. Jej znaczenie
wzrosło wraz z rozszerzeniem Wspólnoty o 10 nowych państw w 2004 roku, gdyż zwiększyło
się zróżnicowanie w poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego pomiędzy
najbogatszymi i najbiedniejszymi regionami UE.
Unia Europejska charakteryzuje się wieloletnim doświadczeniem w analizie absorpcji
środków finansowych przekazywanych w ramach polityki strukturalnej w oparciu o
instrumenty dotacyjne. Idea oceny efektywności programów współfinansowanych ze
środków dotacyjnych jest dobrze rozwinięta. Wypracowana na przestrzeni wielu lat przez
Komisję Europejską metodologia opiera się na dwóch głównych procesach: monitoringu oraz
ewaluacji. Zapis dotyczący tej kwestii znalazł miejsce w Rozporządzeniu Rady (WE) nr
1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 roku dotyczącym przepisów ogólnych dla Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz
Funduszu Spójności (FS). W rozporządzeniu tym wskazano, iż dla zapewnienia jak najwyższej
jakości
wykorzystania
środków
unijnych
niezbędny
jest
monitoring
programów
operacyjnych, a także ich ewaluacja21.
Poprzez monitoring należy rozumieć proces „systematycznego zbierania i analizowania
ilościowych oraz jakościowych danych na temat wdrażanego programu w aspekcie
finansowym i rzeczowym, który ma na celu zapewnienie zgodności jego realizacji z wcześniej
założonymi celami22.” Ponadto, badana jest zgodność przebiegu realizacji projektów z ich
harmonogramem. Na podstawie monitoringu finansowego dokonuje się oceny sprawności
21
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące
Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności
i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999.
22
K. Dudziak, J. Bober, Monitorowanie i ocena oddziaływania interwencji publicznej, ze szczególnym
uwzględnieniem funduszy UE na przykładzie Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, materiał
powielony, s. 93.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
52
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
wydatkowania środków unijnych. Natomiast monitoring rzeczowy polega na nadzorowaniu
postępu realizacji projektów na podstawie wyselekcjonowanych wskaźników.
W procesie monitoringu Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO), Komisja Europejska
zaleca zastosowanie m.in. następujących wskaźników23: liczba utworzonych miejsc pracy,
wartość dodatkowych inwestycji wykreowanych dzięki wsparciu ze środków unijnych, liczba
kilometrów nowych i zmodernizowanych dróg, liczba gospodarstw domowych, które
uzyskały dostęp do szerokopasmowego internetu, liczba gospodarstw domowych
przyłączonych do wodociągu, kanalizacji w wyniku realizacji projektu, itp.
Ewaluacja w przeciwieństwie do monitorowania programów unijnych nie jest procesem
ciągłym. Można zatem wyróżnić trzy rodzaje ewaluacji realizacji programów operacyjnych:
ex ante – dotyczy takich kwestii jak: podniesienie jakości strategii rozwoju
poszczególnych regionów, kwantyfikacja celów, stanowi ona również punkt
wyjściowy umożliwiający przeprowadzenie ewaluacji ex-post, dzięki ewaluacji ex-ante
decydenci są w stanie określić, czy alokowane zasoby i środki finansowe są
adekwatne do zakładanych celów, kształtowanie i udoskonalanie podstaw
systemowych pod przyszłe działania monitoringowe, których jakość w znacznej
mierze warunkuje ostateczny wynik innych typów ewaluacji24,
bieżąca – ocena postępów i jakości wdrażania programów na różnych poziomach,
określenie
prawdopodobieństwa
osiągnięcia
zakładanych
celów,
ułatwienie
menedżerom podejmowania decyzji25.
Ewaluacja bieżąca ma dwa podstawowe cele26:
prowadzenie niezależnej analizy efektywności i adekwatności trwających
programów,
upowszechnienie doświadczeń w celu poprawy realizacji wdrażanych
programów,
23
Załącznik 1 „Metodologicznego dokumentu roboczego z zakresu wskaźników monitoringu i ewaluacji”, MRR,
Warszawa 2006.
24
B. Ledzion, Teoria i praktyka zastosowania metod pozyskiwania danych z systemów monitoringu i ewaluacji –
sposoby weryfikacji i kontroli rzetelności i jakości danych monitoringowych, Ekspertyza dla Ministerstwa
Gospodarki i Pracy, materiał powielony, s. 29-30.
25
ibidem, s. 26.
26
ibidem, s. 26.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
53
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
ex post/ mid-term (w połowie okresu programowania)
mid-term – wstępna weryfikacja efektów interwencji współfinansowanych z
funduszy strukturalnych, pod względem przydatności oraz stopnia osiągnięcia
celów, a także analiza stopnia wykorzystania środków finansowych oraz
jakości działań realizacyjnych i monitoringowych27,
ex post – zbadanie stopnia wykorzystania środków finansowych oraz
skuteczności, wydajności i oddziaływania danej interwencji, określenie
najważniejszych czynników wewnętrznych i zewnętrznych i ich wpływu na
osiągnięty rezultat programu28, a także ocena procesu zarządzania i wdrażania
programów.
W celu zachowania obiektywności wyników procesami ewaluacji zajmują się niezależni
zewnętrzni ewaluatorzy. Według wytycznych nr 6 w zakresie ewaluacji programów
operacyjnych na lata 2007-2013 jest ona „definiowana jako osąd (ocena) wartości
interwencji publicznej dokonany przy uwzględnieniu odpowiednich kryteriów (skuteczności,
efektywności, użyteczności, trafności i trwałości) i standardów”. Podstawowym celem
ewaluacji jest poprawa „jakości, skuteczności i spójności pomocy funduszy oraz strategii i
realizacji programów operacyjnych w odniesieniu do konkretnych problemów strukturalnych
dotykających dane państwa członkowskie i regiony, z jednoczesnym uwzględnieniem celu w
postaci trwałego rozwoju i właściwego prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego
oddziaływania na środowisko oraz strategicznej oceny oddziaływania na środowisko”29.
Porównując obydwa procesy należy podkreślić, iż są one ze sobą funkcjonalnie powiązane, gdyż
na podstawie informacji zebranych w ramach monitoringu dokonuje się ewaluacji danego
programu.
Obecnie w Unii Europejskiej pojawiają się propozycje dotyczące struktury kolejnego
wspólnotowego budżetu. Dotyczą one między innymi kwestii odwrócenia proporcji środków,
tak aby większość była przekazywana w formie wsparcia zwrotnego. Kwota wsparcia w
27
Artykuł 42 Rozporządzenia Rady (WE) Nr.1290/1999 z dnia 21 czerwca 1999 roku ustanawiające przepisy
ogólne w sprawie funduszy strukturalnych.
28
ibidem.
29
Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r., op. cit., s. 50.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
54
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
ramach instrumentów zwrotnych może osiągnąć nawet 80% ogółu środków przeznaczonych
na pomoc dla MSP30. Mechanizm rewolwingowy wydłużyłby okres zasilania gospodarki z
funduszy unijnych. Co więcej, argumentuje się, że dotacje unijne zakłócają mechanizm
rynkowy. Ponadto, państwa UE zmagają się z problemem nadmiernego zadłużenia, zatem w
kolejnej perspektywie budżetowej można się spodziewać zmniejszenia wartości środków
przeznaczanych na politykę spójności. Kluczowego znaczenia nabiera zatem wypracowanie
odpowiedniej metodologii oceny efektywności absorpcji środków unijnych w oparciu o
instrumenty pozadotacyjne (instrumenty inżynierii finansowej). Tym bardziej, biorąc pod
uwagę fakt, iż Polska jest obecnie największym beneficjentem polityki spójności UE.
Opracowanie nowych mechanizmów dla polityki spójności po 2013 roku, jest szczególnie
ważne, ponieważ jej dotychczasowa realizacja spowodowała poprawę kluczowych
wskaźników makroekonomicznych, a także miała bezpośredni wpływ na zmniejszanie różnic
gospodarczych i społecznych pomiędzy Polską a państwami Europy Zachodniej 31.
Nie ma obecnie wypracowanej metodologii oceny absorpcji środków UE w oparciu o
instrumenty zwrotne, gdyż wdrażanie instrumentów inżynierii finansowej w Polsce jest w
początkowej fazie (pierwsze umowy z pośrednikami finansowymi zostały podpisane w 2010
roku).
W marcu 2010 roku Bank BPH S.A., jako pierwsza instytucja finansowa w Polsce, podpisał
umowę z Europejskim Funduszem Inwestycyjnym (EFI), odnośnie gwarancji dla portfela
kredytowego dedykowanego dla MSP o łącznej wartości 709 mln zł, w ramach instrumentu
„SMEG – System poręczeń dla MSP”. Przedsiębiorcom zostały zaoferowane trzy rodzaje
kredytów inwestycyjnych na podstawie uproszczonych procedur a także złagodzonych
wymagań w zakresie wkładu własnego oraz zabezpieczeń. Ponadto, według informacji
Krajowego Punktu Kontaktowego działającego przy Związku Banków Polskich, w październiku
2010 roku, Bank Pekao S.A. otrzymał poręczenie EFI o wartości około 1,2 mld zł, z
przeznaczeniem na kredyty dla mikro i małych firm oraz start-upów.
30
K. Niklewicz, Koniec dotacji. Euro ma pracować, 19 września 2010 r.,
http://wyborcza.pl/1,75478,8398296,Koniec_dotacji__Euro_ma_pracowac.html
31
E. Bieńkowska, Minister Rozwoju Regionalnego RP, [w:] Ewaluacja polityki spójności – kierunki i wyniki,
Panorama Inforegio, 33 wiosna 2010, s. 9.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
55
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Relatywnie najbardziej zaawansowana oraz najlepiej opisana jest inicjatywa JEREMIE,
dlatego IBnGR podjął się zadania przeprowadzenia pogłębionej analizy tego programu.
Inicjatywa JEREMIE jest wdrażana w 5 województwach (dolnośląskim, łódzkim, pomorskim,
wielkopolskim i zachodniopomorskim), zaś łączna kwota środków na nią przeznaczonych
wynosi ok. 1,66 mld zł.
W ramach inicjatywy JEREMIE przede wszystkim rozpisano konkursy i wyłoniono
pośredników finansowych spośród funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, a także
podpisano pierwsze umowy.
Według stanu na dzień 30 lipca 2010 roku kwota wsparcia funduszy wyniosła 410,4 mln zł, co
stanowiło 66% w stosunku do alokacji. Jest to obecnie podstawowy wskaźnik oceniający
efektywność absorpcji środków z funduszy UE w oparciu o instrumenty inżynierii finansowej.
Poniższa tabela przedstawia, jak kształtuje się wartość wsparcia dla funduszy pożyczkowych i
poręczeniowych w ramach inicjatywy JEREMIE w relacji do całkowitej kwoty alokacji w
poszczególnych województwach.
Tabela 4.1.
Łączna wartość wsparcia dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w ramach
inicjatywy JEREMIE wg stanu na 14 października 2010 r. w podziale na województwa
(I) Kwota wsparcia (II) Wartość alokacji
(I) / (II)
(mln PLN)
(mln PLN)
Województwo Dolnośląskie
93,4
112,5
83%
Województwo Łódzkie
30,0
95,5
31%
Województwo Pomorskie
44,0
75,0
59%
Województwo Wielkopolskie
160,0
200,0
80%
Województwo Zachodniopomorskie
83,0
140,0
59%
Razem
410,4
623,0
66%
Źródło: Inicjatywa JEREMIE, Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa, 14 października 2010 r.
W tabeli 4.2. został zaprezentowany podział środków rozstrzygnięty w ramach pierwszych
konkursów inicjatywy JEREMIE w podziale na produkty dla funduszy pożyczkowych i
poręczeniowych.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
56
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Tabela 4.2.
Łączna wartość wsparcia dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w podziale na
produkty wg stanu na 14 października 2010 r.
Liczba wyłonionych (I) Kwota wsparcia (II) Wartość alokacji
(I) / (II)
pośredników
(mln PLN)
(mln PLN)
pożyczka globalna
15
149,5
273,0
55%
reporęczenie
15
260,9
350,0
75%
Razem
30
410,4
623,0
66%
Źródło: Inicjatywa JEREMIE, Bank Gospodarstwa Krajowego, Warszawa, 14 października 2010 r.
Na bieżącym etapie wartość wsparcia dla pośredników finansowych, stanowiąca 66% ogółu
przeznaczonych na ten cel środków, jest niewątpliwie wynikiem wysokim. Jednakże, nie jest
to wskaźnik, który najlepiej odzwierciedla skuteczność instrumentów inżynierii finansowej.
Kluczowym miernikiem powinna być wartość oraz jakość wsparcia dla ostatecznych
beneficjentów instrumentów pozadotacyjnych.
W opinii IBnGR, odpowiednim wskaźnikiem, który pozwoli zanalizować efektywność
absorpcji środków unijnych w oparciu o instrumenty pozadotacyjne jest liczba obrotów
(revolving, mnożnik kapitałowy), ponieważ określa ona stosunek wartości udzielonych
pożyczek i poręczeń ze środków z inicjatywy JEREMIE do kwoty wsparcia funduszy. Miernik
ten określa ile razy ta sama złotówka, w trakcie realizacji projektu, zostanie przeznaczona na
nowe pożyczki czy poręczenia.
Mierników służących do oceny instrumentów inżynierii finansowej można poszukiwać m.in.
w strategiach inwestycyjnych funduszy JEREMIE, gdyż zawierają one szereg wskaźników oraz
założeń.
Tabela 4.3.
Podstawowe założenia strategii inwestycyjnych w inicjatywie JEREMIE
Podstawowe wskaźniki
(przedziały dla 5 województw)
Liczba obrotów (revolving, mnożnik kapitałowy)
2,1 - 2,6
Liczba produktów finansowych
5 - 12 szt.
Liczba konkursów
12 - 31 szt.
Liczba zawartych umów z pośrednikami finansowymi
20 - 79 szt.
Źródło: Uczestnictwo BGK w inicjatywie JEREMIE, Bank Gospodarstwa Krajowego, Baranowo, 6 listopada 2009r.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
57
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Oceniając realność przedstawionych założeń dla strategii inwestycyjnych, należy stwierdzić,
iż są one optymistyczne, gdyż zakłada się, że mnożnik znajdzie się w przedziale 2,1-2,6.
Ponadto występuje znaczny rozrzut podstawowych wskaźników.
Zestaw mierników służących do analizy efektywności absorpcji środków unijnych w oparciu o
instrumenty pozadotacyjne powinien być zindywidualizowany, jednakże mnożnik kapitałowy
może być stosowany jako uniwersalnyny wskaźnik. Mierniki szczegółowe powinny mieć
charakter uzupełniający w stosunku do miernika głównego.
Rysunek 4.1.
Koncepcja pomiaru efektywności absorpcji środków UE przeznaczonych dla MSP w oparciu
o instrumenty inżynierii finansowej w ramach inicjatywy JEREMIE
Miernik główny
mnożnik kapitałowy
Mierniki uzupełniające (szczegółowe)
relacja wartości wsparcia dla przedsiębiorstw
rozpoczynających działalność, bądź będących w początkowym
etapie rozwoju do kwoty wsparcia funduszy z inicjatywy
JEREMIE
relacja wartości wsparcia dla mikro- i małych przedsiębiorstw
prowadzących działalność innowacyjną, eksportową lub
związaną z ochroną środowiska do kwoty wsparcia funduszy z
inicjatywy JEREMIE
wielkość akcji kredytowej banków w sektorze MŚP
wygenerowanej dzięki poręczeniom (w przypadku funduszy
poręczeń kredytowych)
Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
Efektywność absorpcji środków UE powinna być także badana pod kątem możliwości ich
wykorzystania przez pośredników finansowych. Zatem, wsparcie powinno być przede
wszystkim ukierunkowane do podmiotów gwarantujących osiągnięcie wysokiego mnożnika
kapitałowego.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
58
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Dodatkowo, na poprawę efektywności może wpłynąć fakt opracowania dla pięciu
województw, biorących udział w inicjatywie JEREMIE w ramach RPO, aneksów do umów
dotyczących perspektywy funkcjonowania funduszu powierniczego po 2015 roku.
Wydłużenie ważności obowiązywania umów pomiędzy Instytucją Zarządzającą a
Menadżerem Funduszu Powierniczego wpłynęłoby pozytywnie na stabilność środków
pozyskanych przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, gdyż w badaniu przeprowadzonym
przez IBnGR wskazały one na ryzyko związane z niewykorzystaniem otrzymanych środków, a
także, że nie jest to bezpośrednie zasilenie kapitałowe.
Tabela 4.4.
Wskaźniki efektywności dla poszczególnych produktów w ramach inicjatywy JEREMIE
Produkty
Produkt 1 – reporęczenie dla funduszy poręczeniowych z przeznaczeniem
dla pożyczek udzielanych przez fundusze pożyczkowe
Produkt 2 – reporęczenie dla funduszy poręczeniowych z przeznaczeniem
dla kredytów i pożyczek udzielanych przez banki
Produkt 3 – poręczenie portfelowe dla banków spółdzielczych
Produkt 4 – pożyczka globalna dla funduszy pożyczkowych z
przeznaczeniem na mikropożyczki
Produkt 5 – pożyczka globalna dla funduszy pożyczkowych z
przeznaczeniem na pożyczki
Produkt 6 – pożyczka globalna dla funduszy pożyczkowych z
przeznaczeniem na mikropożyczki z kryterium rodzaju wspieranej
działalności
Produkt 7 – pożyczka globalna dla banków spółdzielczych z
przeznaczeniem na mikropożyczki
Produkt 8 – pożyczka globalna dla banków spółdzielczych z
przeznaczeniem na pożyczki
Produkt 9 – pożyczka globalna dla banków spółdzielczych z
przeznaczeniem na mikropożyczki z kryterium rodzaju wspieranej
działalności
Produkt 10 – pożyczka globalna dla banków sieciowych
Produkt 11 – wsparcie kapitałowe funduszu transferu technologii
Produkt 12 – wsparcie kapitałowe funduszu typu „mezzanine”
Wskaźniki
wartość udzielonych poręczeń / wartość
alokacji na Produkt 1
wartość udzielonych poręczeń / wartość
alokacji na Produkt 2
wartość udzielonych kredytów w ramach
poręczenia portfelowego / wartość
alokacji na Produkt 3
wartość udzielonych mikropożyczek w
ramach pożyczki globalnej / wartość
alokacji na Produkt 4
wartość udzielonych pożyczek w ramach
pożyczki globalnej / wartość alokacji na
Produkt 5
wartość udzielonych mikropożyczek w
ramach pożyczki globalnej / wartość
alokacji na Produkt 6
wartość udzielonych mikropożyczek w
ramach pożyczki globalnej / wartość
alokacji na Produkt 7
wartość udzielonych pożyczek w ramach
pożyczki globalnej / wartość alokacji na
Produkt 8
wartość udzielonych mikropożyczek w
ramach pożyczki globalnej / wartość
alokacji na Produkt 9
wartość udzielonych kredytów w ramach
pożyczki globalnej / wartość alokacji na
Produkt 10
wartość wsparcia kapitałowego dla MSP /
wartość alokacji na Produkt 11
wartość wsparcia kapitałowego dla MSP /
wartość alokacji na Produkt 12
Źródło: IBnGR na podstawie: Strategia inwestycyjna Funduszu Powierniczego JEREMIE dla województwa
pomorskiego.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
59
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Wsparcie finansowe w ramach inicjatywy JEREMIE powinno być także oceniane pod kątem
efektywności wykorzystania w poszczególnych produktach, a następnie kierowane na
produkty, gdzie zgłaszany jest największy popyt.
Należy podkreślić, iż głównym celem inicjatywy JEREMIE jest zmniejszenie luki kapitałowej
poprzez zapewnienie odpowiedniego wsparcia finansowego dla projektów inwestycyjnych
mikro- i małych przedsiębiorstw, o krótkiej historii kredytowej i nie posiadających
odpowiednich zabezpieczeń materialnych. Co więcej, preferowane są wybrane sektory
działalności. Zatem, przyjęte wskaźniki efektywności powinny brać pod uwagę wszystkie
powyższe aspekty. Ponadto, wyznacznikiem efektywności pozyskanego wsparcia z UE
powinna być jakość wydanych środków a nie ilość.
Celem ewaluacji ex post instrumentów inżynierii finansowej powinno być przede wszystkim
określenie ich wpływu na lukę kapitałową w zakresie finansowania MSP, gdyż małe i średnie
przedsiębiorstwa w małym stopniu korzystają z kredytów bankowych, finansując inwestycje
w głównej mierze ze środków własnych32. Szczegółowa ocena strony popytowej
(przedsiębiorców) pozwoli porównać mechanizm zwrotny z dotacyjną metodą absorpcji
środków unijnych, co mogłoby pozytywnie wpłynąć na efektywność wdrażanych programów.
Podsumowując, analiza efektywności absorpcji środków unijnych w oparciu o instrumenty
pozadotacyjne to problem wielowymiarowy. Dlatego należy posługiwać się zestawem
wskaźników dostosowanych indywidualnie do każdego instrumentu inżynierii finansowej,
gdyż poszczególne instrumenty znacznie różnią się między sobą. W sytuacji gdy wdrażanie
instrumentów zwrotnych jest w początkowej fazie, trudno także jednoznacznie określić,
które mierniki będą najlepsze. Istotnym problemem na obecnym etapie byłoby nadanie rang
poszczególnym wskaźnikom (ich gradacja). Może to nastąpić podczas dokonania analizy ex
post pierwszego okresu programowania dla instrumentów inżynierii finansowej.
Ponadto, mnożnik kapitałowy nie powinien być interpretowany w koncepcji „im więcej, tym
lepiej”, gdyż nie można traktować analizy w tak uproszczony sposób. Maksymalizacja
32
K. Niklewicz, Koniec dotacji. Euro ma pracować, 19 września 2010 r.,
http://wyborcza.pl/1,75478,8398296,Koniec_dotacji__Euro_ma_pracowac.html
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
60
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
alokacji, nie biorąc pod uwagę jakości alokacji środków, mogłaby przyczynić się do znacznego
wzrostu udziału kredytów zagrożonych dla przedsiębiorstw.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
61
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
5. Bariery rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w Polsce
Instrumenty inżynierii finansowej są stosunkowo nowym i innowacyjnym produktem w
Polsce. Brak doświadczeń, w zakresie wykorzystania instrumentów zwrotnych w poprzednich
latach budżetowania, powoduje niekiedy niewłaściwe zrozumienie tematu i negatywne
podejście do kwestii zwrotnego finansowania.
Celem niniejszej ekspertyzy jest wskazanie podstawowych barier rozwoju instrumentów
inżynierii finansowej w Polsce. Zidentyfikowanie obecnych utrudnień w funkcjonowaniu
mechanizmów zwrotnych w Polsce może przyczynić się wzrostu efektywności alokacji
środków unijnych w przyszłości i kształtowanie kierunków polityki spójności po 2013 roku.
Analiza IBnGR wskazuje, że jedną z ważniejszych barier rozwoju instrumentów inżynierii
finansowej może okazać się brak zainteresowania, a więc popytu instytucji finansowych na
tego typu instrumenty. Ograniczenie finansowania przedsiębiorstw w polskim sektorze
bankowym po kryzysie finansowym nie wynika bowiem z braku środków na akcję kredytową
w tym sektorze, ale jest wynikiem zaostrzenia polityki kredytowej banków i bardziej
rozważnego podchodzenia do ryzyka kredytowego. W tym kontekście, pozyskiwanie przez
banki środków z mechanizmów inżynierii finansowej stanowi niejako zaprzeczenie obecnej
strategii kredytowej. Środki zwrotne mają być bowiem w dużym stopniu skierowane do
segmentów klientów charakteryzujących się praktycznie najwyższym ryzykiem kredytowym,
tzn. przedsiębiorstw rozpoczynających działalność czy inicjatyw venture capital. Kluczowe dla
rozwoju instrumentów inżynierii finansowej jest zatem pytanie, jaka będzie skala popytu
instytucji finansowych w zakresie pozyskiwania środków z mechanizmów zwrotnych? Aby
bowiem mnożnik kapitałowy mógł zadziałać, instytucje finansowe muszą je najpierw
pozyskać , a następnie skierować do sektora MSP.
Badania ankietowe IBnGR, przeprowadzone wśród pośredników finansowych - banków
spółdzielczych, funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, wskazują ponadto, że jedną z
podstawowych barier rozwoju instrumentów zwrotnych w Polsce jest wysoki stopień
skomplikowania
procedur
aplikacyjnych.
Warto
bowiem
zwrócić
uwagę,
że
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
w
62
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
przeciwieństwie do mechanizmu dotacyjnego, instrumenty inżynierii finansowej wymagają
znacznie większego zaangażowania i zainteresowania ze strony banków czy funduszy
pożyczkowych bądź poręczeniowych, z uwagi na fakt, iż to one są stroną aplikującą o środki.
Bariera aplikacyjna została wskazana na pierwszym miejscu przez banki spółdzielcze (średnia
ocen – 2,933; Tabela 1.) i fundusze pożyczkowe (2,3). Fundusze poręczeniowe czynnik ten
sklasyfikowały natomiast na trzecim miejscu (średnia – 2,1).
Tabela 5.1.
Analiza podstawowych barier rozwoju instrumentów inżynierii finansowej w Polsce, z
punktu widzenia pośredników finansowych.
OG
Czynniki
1
2
BS
FPOŻ
3
FPOR
4
Śred. Poz. Śred. Poz. Śred. Poz. Śred. Poz.
wysoki stopień skomplikowania procedur aplikacyjnych
2,4
1
2,9
1
2,3
1
2,1
2
konieczność prowadzenia rozbudowanej
sprawozdawczości
2,0
2
2,4
2
1,9
3
1,8
4
dość długi okres uruchamiania instrumentów inżynierii
finansowej
1,9
3
1,0
7
2,1
2
2,6
1
brak rzetelnego źródła informacji (brak aktualnych i
szczegółowych informacji)
1,8
4
1,8
4
1,8
5
1,7
5
trudności w spełnieniu kryteriów związanych z sytuacją
finansową
1,7
5
1,8
5
1,9
4
1,6
6
ryzyko niewykorzystania pozyskanych środków (brak
zainteresowania ze strony przedsiębiorstw)
1,5
6
2,0
3
1,4
7
1,1
7
wysokie ryzyko prawne obsługi projektu związanego z
pozyskaniem instrumentów inżynierii finansowej
1,4
7
0,9
8
1,4
6
2,0
3
konieczność posiadania i rozwijania wiedzy i doświadczenia
0,7
nt. inżynierii finansowej
8
1,6
6
0,5
11
0,2
11
niski poziom środków finansowych możliwych do
pozyskania
0,6
9
0,3
10
0,5
9
1,0
8
inne
0,5
10
0,0
11
0,9
8
0,5
9
różne metryki produktów w poszczególnych regionach
0,4
11
0,4
9
0,5
10
0,4
10
Suma = 15 pkt. 15,0
15,0
15,0
15,0
1 – ogółem; 2 – banki spółdzielcze; 3 – fundusze pożyczkowe; 4 – fundusze poręczeniowe
Źródło: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
33
W ankiecie przeprowadzonej przez IBnGR, pośrednicy finansowi mieli do dyspozycji 15 pkt., które mieli
rozdysponować między poszczególne bariery.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
63
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Warto zauważyć, że banki spółdzielcze, które angażują się w proces obsługi kredytowej
projektów unijnych finansowanych w formie dotacji, nie mają w zasadzie żadnych istotnych
dodatkowych obowiązków. W wielu przypadkach udzielanie kredytów finansujących projekty
unijne nie odbiega znacząco od standardowej obsługi kredytowej. Formalności proceduralne
leżą bowiem w gestii beneficjentów pomocy unijnej – przedsiębiorców. Bank udziela
beneficjentowi jedynie wsparcia finansowego ze środków własnych. Odmienna sytuacja ma
natomiast miejsce w przypadku pomocy unijnej w postaci instrumentów inżynierii
finansowej. Decyzja banku o wsparciu działalności kredytowej środkami z mechanizmów
zwrotnych, związana jest często ze skomplikowaną procedurą aplikacyjną i wymaga od
banku dużego zaangażowania się w przygotowanie wniosku i następnie obsługę uzyskanych
środków. W dotychczasowej obsłudze projektów unijnych takie zaangażowanie ze strony
banków nie było konieczne. Brak doświadczeń w tym zakresie stanowi więc obecnie dużą
barierę zaangażowania się banków w proces obsługi funduszy unijnych opartych na środkach
zwrotnych.
Z kolei fundusze pożyczkowe i poręczeniowe posiadają już doświadczenie w aplikowaniu o
fundusze unijne. PARP udzielał bowiem wsparcia funduszom pożyczkowym i poręczeniowym
w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw
– w działaniu 1.2 Poprawa dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji
przedsiębiorstw" w latach 2004-2006. Niemniej jednak, pozyskiwane wówczas fundusze
stanowiły jednorazowe, bezzwrotne podwyższenie kapitałów funduszy, co miało na celu
umożliwienie wyższej skali działalności pożyczkowej lub poręczeniowej. W mechanizmach
zwrotnych nie występuje natomiast bezpośrednie zasilenie kapitałowe funduszy, a
pozyskane środki nie stają się „własnością” funduszu. W przypadku bowiem gdy instytucja
zarządzająca środkami zwrotnymi (np. Urząd Marszałkowski dla inicjatywy JEREMIE)
podejmie decyzję o rozwiązaniu funduszu powierniczego, to środki pozyskane przez
instytucje poręczeniowe lub pożyczkowe będą musiały zostać zwrócone po zakończeniu
projektu. Fundusz nie ma więc gwarancji, że pozyskane środki z instrumentów inżynierii
finansowej będą w przyszłości bezzwrotne, tak jak miało to miejsce w systemie dotacyjnym.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
64
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Badania IBnGR wskazują, że drugim w kolejności czynnikiem ograniczającym rozwój
instrumentów inżynierii finansowej w Polsce, jest konieczność prowadzenia rozbudowanej
sprawozdawczości. Bariera ta była najsilniej akcentowana przez banki spółdzielcze (średnia
na poziomie 2,4 wobec 2,0 dla wszystkich pośredników).
Zwrotny charakter instrumentów inżynierii finansowej powoduje bowiem, że w czasie
trwania projektu, pośrednicy finansowi zobligowani zostali do monitorowania akcji
pożyczkowej bądź poręczeniowej i przedstawiania szczegółowych sprawozdań z postępów
realizacji projektu. Szczegółowe Zasady Sprawozdawczości, będące załącznikiem do umowy
operacyjnej reporęczenia lub pożyczki globalnej regulują „podstawowe zasady, formy, tryb,
zakres merytoryczny oraz terminy sprawozdawczości, tj. składania kwartalnych i rocznych
Sprawozdań z Postępu oraz końcowego Sprawozdania z Postępu”. Standardowy raport
obejmuje obowiązek przedstawienia m.in. następujących danych34:
1) Informacje wstępne (dotyczące pośrednika finansowego i rodzaju sprawozdania);
2) Analiza jakościowa, zawierająca informacje dotyczące grup i segmentów, które
otrzymały wsparcie, liczby wspartych MSP, kwoty przekazanego wsparcia, struktury
udzielonych poręczeń lub pożyczek wg formy prawnej, ze względu na przeznaczenie,
w ujęciu sektorowym, ze względu na wielkość jednostkowego wsparcia, ze względu
na typ Ostatecznego Beneficjenta, wartość kapitału pozyskanego przez Ostatecznego
Beneficjenta. Ponadto, Pośrednik Finansowy zobowiązany będzie do przekazywania
rejestru Jednostkowych Poręczeń wpisanych do Portfela Jednostkowych Poręczeń
oraz informacji kwartalnej o stanie realizacji Umów Operacyjnych II Stopnia.
3) Informacja i promocja – informacje na temat podjętych przez pośredników
finansowych akcji promocyjnych i informacyjnych związanych z pozyskaniem
instrumentów inżynierii finansowej.
34
Szerzej: Załącznik nr 4 do Umowy Operacyjnej – Pożyczka globalna, w ramach konkursu nr 2.1/2010/FPJWP
na wybór Pośredników Finansowych w ramach wsparcia z Funduszu Powierniczego JEREMIE Województwa
Pomorskiego Produkt Finansowy „Pożyczka globalna dla funduszu pożyczkowego”, kwiecień 2010; analogiczny
zakres sprawozdawczości obowiązuje w innych konkursach dotyczących inicjatywy JEREMIE
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
65
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
4) Informacja na temat problemów napotkanych w trakcie realizacji projektu,
zaplanowanych ale niezrealizowanych działaniach wraz ze wskazaniem przyczyn
wewnętrznych bądź zewnętrznych, które doprowadziły do braku realizacji działania,
oraz związane z tym potencjalne zagrożenia dla realizacji projektu wraz z
propozycjami rozwiązania napotkanych problemów.
5) Koszty zarządzania, poniesione przez pośrednika finansowego w związku z
realizowanym projektem, przedstawione w formie tabelarycznej.
6) Informacje finansowe dotyczące przychodów z projektu oraz zarządzania saldem
środków niewypłaconych na rzecz MSP.
7) Informacja o stwierdzonych nieprawidłowościach.
Uwzględniając niewielki (lub praktycznie żaden) zakres prac sprawozdawczych pośredników
finansowych
w
mechanizmie
dotacyjnym,
obowiązki
informacyjno-sprawozdawcze
towarzyszące instrumentom inżynierii finansowej uznać należy za bardzo wysokie i mogące
potencjalnie zniechęcać pośredników do większego zaangażowania się w proces dystrybucji
środków unijnych, przynajmniej w początkowym okresie.
Niski poziom zainteresowania pośredników finansowych instrumentami inżynierii finansowej
może również wynikać z długiego okresu uruchamiania instrumentów inżynierii finansowej i
związaną z tym koniecznością stałego monitorowania przebiegu prac nad wdrażaniem
instrumentów. Bariera ta jest bardzo istotna dla funduszy poręczeniowych, które ten właśnie
czynnik oceniły najwyżej, czyli jako najważniejsze ograniczenie – średnia 2,6, wobec 1,9 dla
ogółu podmiotów.
Badani przez IBnGR pośrednicy, jako czwartą w hierarchii barier zaangażowania, wskazali
brak aktualnych i szczegółowych informacji na temat postępu prac i stanu zaawansowania
projektów związanych z aplikowaniem o instrumenty zwrotne.
Pośrednicy finansowi zwracali także uwagę na wysokie wymogi brzegowe towarzyszące
konkursom na wsparcie z funduszy zwrotnych (średnia ocen 1,7). W największym stopniu
możliwości wykluczenia z udziału w konkursie obawiają się fundusze pożyczkowe, z uwagi na
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
66
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
zbyt słabą kondycję finansową, niższą niż wymagana w projekcie. Warto podkreślić, że ta
bariera może „uaktywnić się” dopiero po pewnym czasie. Okaże się bowiem, że zdolność
absorpcyjna przede wszystkim funduszy poręczeniowych i pożyczkowych jest zbyt niska w
stosunku potencjalnych środków w formie instrumentów inżynierii finansowej. Obecnie już
bowiem widać, że mimo wszystko niewielka skala działalności funduszy pożyczkowych i
poręczeniowych, nie jest wynikiem „niskich kapitałów” i braku możliwości rozszerzania skali
działalności, ale raczej innych czynników. Obok podmiotów działających sprawnie i
efektywnie funkcjonują fundusze, których sytuacja finansowa nie pozwoli na udział w
konkursach i pozyskanie środków w formie mechanizmów zwrotnych. Konieczny jest zatem
stały monitoring sytuacji finansowej funduszy poręczeniowych i pożyczkowych, a także
poziom zainteresowania pośredników finansowanych instrumentami inżynierii finansowej.
Nie można dopuścić bowiem do sytuacji, w której zbyt sztywne i wygórowane wymogi
konkursowe ograniczałyby dostęp i zainteresowanie pośredników instrumentami inżynierii
finansowej.
Do grupy ważnych czynników, oddziałujących na poziom zaangażowania się pośredników
finansowych w instrumenty inżynierii finansowych, zaliczyć należy także ryzyka związane z
możliwością niewykorzystania pozyskanych środków, z uwagi na brak zainteresowania ze
strony przedsiębiorstw (średnia ocen – 1,5) oraz ryzyko prawne obsługi projektu związanego
z pozyskaniem środków zwrotnych (średnia – 1,4).
Warto podkreślić, że w badaniach pośredników finansowych i ich opinii na temat
instrumentów inżynierii finansowej widoczne jest bardzo duże przywiązanie do mechanizmu
dotacyjnego. Instrumenty inżynierii finansowej traktowane są czasami jako „zło konieczne”, z
którym trzeba będzie się zmierzyć. Negatywna ocena mechanizmów zwrotnych wynikała na
przykład z przekonania, ze dotacja jako źródło finansowania bezzwrotnego jest
korzystniejszym instrumentem dla MSP w porównaniu do instrumentów zwrotnych, a
dochody krajowych przedsiębiorstw na tyle niewysokie, że powinny korzystać z dotacji, a nie
rynkowych instrumentów zwrotnych. Pokazuje to, że ponad sześć lat finansowania
projektów unijnych na zasadach dotacji przyczyniło się do ograniczenia postaw
przedsiębiorczości i konkurencyjności w sektorze przedsiębiorstw. Instrumenty inżynierii
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
67
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
finansowej oceniane są także przez pośredników jako mechanizm znacznie droższy niż
dotacyjny, z uwagi na udział pośrednika – Menadżera i konieczność tworzenia
rozbudowanych struktur organizacyjnych. W ich opinii, to Instytucja Zarządzająca powinna
mieć kompetencje do samodzielnego zarządzania środkami.
Podsumowując należy wskazać, że poziom zaangażowania pośredników finansowych w
instrumenty zwrotne będzie wynikiem wielu czynników. W pierwszej kolejności należy
oczekiwać utrudnień technicznych związanych z trudnościami aplikacyjnymi i obsługą
projektu. Można jednak przypuszczać, iż wraz ze zdobywanymi doświadczeniem i
kompetencjami, bariery te będą tracić na znaczeniu. W tym kontekście istotne jest
zwrócenie uwagi na ewentualne bariery związane ze zdolnością absorpcyjną i to zarówno po
stronie popytu – zainteresowaniem przedsiębiorstw, jak i podaży – pośredników
finansowych.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
68
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
6. Rozwój instrumentów inżynierii finansowej w świetle doświadczeń
Polski i UE
Inicjatywa
JEREMIE
zrodziła
się
ze
wspólnej
inicjatywy
Komisji
Europejskiej
i Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego/Europejskiego Banku Inwestycyjnego na spotkaniu
ministerialnym w Brukseli w dniu 11 października 2005 roku. Jest to mechanizm
pozadotacyjnego wspierania małych i średnich przedsiębiorstw za pomocą odpowiednich
rynkowych instrumentów finansowych, takich jak pożyczki, poręczenia i gwarancje spłaty
pożyczek zaciąganych przez MSP oraz zasilanie przedsiębiorstw innowacyjnych kapitałem
wysokiego ryzyka (venture capital). JEREMIE realizowana jest od 2007 roku w ramach unijnej
polityki spójności. Środki unijne związane z tą inicjatywą nie są dostarczane bezpośrednio do
małych i średnich przedsiębiorstw, ale do pośredników finansowych, którymi mogą być
banki, fundusze poręczeniowe, fundusze pożyczkowe, firmy leasingowe, fundusze venture
capital, anioły biznesu, firmy faktoringowe itp. Wszystkie te instytucje dysponując
odpowiednim kapitałem i narzędziami finansowymi, zapewniają małym i średnim
przedsiębiorstwom dostęp do finansowania ich rozwoju.
Faza realizacyjna inicjatywy JEREMIE, która poprzedzona została fazą przygotowawczą,
rozpoczęła się w 2007 roku. Jako pierwsze do powyższego projektu przystąpiły słabiej
rozwinięte kraje członkowskie UE: Grecja, Rumunia, Łotwa i Litwa. Należy podkreślić, że
inicjatywa JEREMIE nie pociągnęła za sobą wydatkowania z budżetu Unii Europejskiej
dodatkowych środków. Przyjęto bowiem zasadę, że kraj bądź region, który zdecydował się
przyłączyć do tej inicjatywy, musi przeznaczyć na cele związane z JEREMIE część środków
przyznanych mu w ramach polityki spójności na lata 2007-2013 (nie więcej niż 5%).
W połowie 2009 roku stan realizacji inicjatywy JEREMIE przedstawiał się następująco (zob.
Tabela 6.1.). Inicjatywa JEREMIE może być wdrażana w krajach zarówno na poziomie
krajowym, jak i regionalnym. Jest ona komplementarna z innymi unijnymi programami
wsparcia dla drobnego biznesu, a szczególnie z Programem Ramowym na rzecz
Konkurencyjności i Innowacji.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
69
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Tabela 6.1.
Realizacja inicjatywy JEREMIE (stan w połowie 2009 roku)
Kraj
Data przystąpienia
do JEREMIE
Wartość
przeznaczonych
środków
(mln euro)
Grecja
czerwiec 2007
100,0
Rumunia
luty 2008
100,0
Łotwa
lipiec 2008
91,5
Litwa
październik 2008
290
Languedoc-Roussillon
(Francja)
październik 2008
30
Campania (Włochy)
grudzień 2008
90
Słowacja
grudzień 2008
100
Cypr
kwiecień 2008
20
Bułgaria
maj 2009
200
Struktura oferowanych produktów
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
udziały kapitałowe
instrumenty pożyczkowe
65%
35%
65%
35%
60%
40%
90%
10%
48%
52%
70%
30%
67%
33%
100%
brak danych
Źródło: Workshop 2 on JEREMIE Implementation – A Flexible Took to SME Financing, Brussels 23 October 2009.
6.1 Realizacja inicjatywy JEREMIE w Polsce
W Polsce JEREMIE jest wdrażana na dwóch poziomach: krajowym w ramach programu
„Rozwój Polski Wschodniej” oraz regionalnym. Na realizację inicjatywy wyodrębniono z
innych programów unijnych 1663 mln złotych. Zasadniczy jej cel, jakim jest poprawa
wykorzystania oraz zwiększenie efektywności środków przeznaczonych na wsparcie sektora
MSP w ramach funduszy strukturalnych, realizowany jest za pomocą następujących
produktów finansowych:
instrumenty pożyczkowe:
− pożyczka globalna dla funduszy pożyczkowych,
− pożyczka globalna dla banków,
instrumenty poręczeniowe:
− reporęczenia dla funduszy poręczeniowych,
− poręczenia portfelowe dla banków,
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
70
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
instrumenty kapitałowe:
− wsparcie kapitałowe funduszy transferu technologii,
− wsparcie kapitałowe funduszy mezzanine.
Beneficjentami
środków finansowych
z
inicjatywy JEREMIE
są
małe
i
średnie
przedsiębiorstwa. Środki są przekazywane do zainteresowanych przedsiębiorstw przez
pośredników: regionalne fundusze poręczeniowe i pożyczkowe, banki spółdzielcze, fundusze
transferu
technologii,
parki
technologiczne
i
fundusze
mezzanine.
Instytucjami
zarządzającymi są zarządy województw, a instytucją wdrażającą Bank Gospodarstwa
Krajowego.
Na szczeblu regionalnym inicjatywa JEREMIE realizowana jest w pięciu województwach:
wielkopolskim, dolnośląskim, pomorskim, łódzkim i zachodniopomorskim. Polega to na tym,
że w poszczególnych programach operacyjnych (RPO) wyznaczono działania, w ramach
których wdrażane są instrumenty wchodzące w zakres JEREMIE:
1. woj. wielkopolskie (WRPO Działanie 1.3 Rozwój systemu finansowych instrumentów
wsparcia przedsiębiorczości);
2. woj. dolnośląskie (RPO WD Działanie 1.3 Wsparcie odnawialnych instrumentów
finansowych dla MSP);
3. woj. pomorskie (RPO WP Działanie 1.3 Pozadotacyjne instrumenty finansowe dla
MSP);
4. woj. łódzkie (RPO WŁ Działanie 3.4 Rozwój otoczenia biznesu);
5. woj. zachodniopomorskie (WZP RPO Działanie 1.3 Zaawansowane usługi wsparcia dla
przedsiębiorców).
W ramach przygotowań do uruchomienia inicjatywy JEREMIE w Polsce Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego jako Instytucja Koordynująca Regionalne Programy Operacyjne (IK
RPO) organizowało w latach 2008 – 2009 cykliczne spotkania robocze z wszystkimi wyżej
wymienionymi województwami, na których wyjaśniano kwestie problematyczne związane z
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
71
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
wdrożeniem tej inicjatywy. BGK ogłosił we wszystkich pięciu województwach konkursy dla
pośredników finansowych – w pierwszej kolejności dla funduszy pożyczkowych i
poręczeniowych, które otrzymają pożyczkę globalną lub reporęczenie.
Najszybciej inicjatywa JEREMIE realizowana jest w województwie wielkopolskim, którego
zarząd wyasygnował na nią 500 mln zł. W Wielkopolsce w pierwszym konkursie dla
pośredników finansowych wybrano dziesięć podmiotów: pięć funduszy pożyczkowych i pięć
poręczeniowych, z którymi podpisano odpowiednie umowy, a dwóm z nich BGK przekazał już
pierwsze środki – 38 mln zł na pożyczki poręczenia dla przedsiębiorstw. 8 mln zł przekazano
Wielkopolskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości na pożyczki dla wielkopolskich
przedsiębiorstw, z których część już otrzymała pierwsze pieniądze. Zaś 30 mln zł otrzymał
Fundusz Rozwoju i Promocji Województwa Wielkopolskiego na poręczanie kredytów i
pożyczek bankowych przedsiębiorstw z sektora MSP.
6.2 Realizacja inicjatywy JEREMIE na Węgrzech i innych krajach UE
Na Węgrzech w przeciwieństwie do innych krajów UE małe i średnie przedsiębiorstwa
odgrywają mniejsza rolę. Ich udział w tworzeniu PKB wynosi tylko 26%, podczas gdy w innych
krajach UE sektor MSP wytwarza 45%-50% PKB. Aż 80% węgierskich MSP nie korzysta z
kredytów bankowych z powodu trudnego dostępu do tej formy finansowania obcego
działalności gospodarczej. Sytuację tę próbuje się poprawić m. in. poprzez wykorzystanie
instrumentów w ramach inicjatywy JEREMIE, która jest realizowana zarówno na szczeblu
krajowym, jak i regionalnym. Na ten cel zamierza się przeznaczyć 1,1 mld euro, z tego 68% na
programy pożyczkowe, 14% na gwarancje i 18% na kapitał udziałowy wznoszony do
przedsiębiorstw przez fundusze venture capital.
Do realizacji inicjatywy JEREMIE powołano jeden Fundusz Powierniczy, którego menedżerem
jest Venture Finance Hungary (VFH). VFH jest spółką akcyjną ze 100% udziałem skarbu
państwa, utworzoną w 2006 roku. Działa ona w oparciu o prawo bankowe i zatrudnia 17
osób. Do jej głównych zadań należy tworzenie produktów finansowych, selekcja
pośredników i podpisywanie z nimi umów oraz monitorowanie wdrażania produktów.
Nadzór nad VFH sprawuje Krajowa Agencja Rozwoju, która zatwierdza wybór pośredników
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
72
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
dokonywany drogą konkursu i przeprowadza audyt wszystkich wydatków VFH. Należy
podkreślić, że wszystkie koszty funkcjonowania VFH nie przekraczają 2% wielkości Funduszu
Powierniczego.
W ramach inicjatywy JEREMIE uruchomiono już pięć zasadniczych instrumentów
finansowania MSP:
mikropożyczki
Na ten cel przeznaczono 195 mln euro. Pośrednikami finansowymi udzielającymi
mikropożyczek są banki, instytucje finansowe nadzorowane przez krajowy nadzór finansowy
i lokalne instytucje mikropożyczkowe (w tym lokalne agencje rozwoju). Pośrednicy finansowi
powinni w 10-25% partycypować wkładem własnym w środkach przeznaczonych na
mikropożyczki.
Wartość pojedynczej pożyczki wynosi 20-35 tys. euro. Pożyczki są udzielane na okres 3-10
lat, a ich oprocentowanie wynosi przeciętnie 7%. W pierwszej fazie funkcjonowania JEREMIE
wybrano
31
pośredników. Udzielili
oni
już
pożyczek
1200
małym
i
średnim
przedsiębiorstwom na łączną kwotę 20 mln euro, przy przeciętnej wielkości pożyczki 17 tys.
euro. Zostały one przeznaczone na inwestycje i zakup środków obrotowych.
pożyczki dla MSP udzielone we współpracy z Węgierskim Bankiem Rozwoju
Na ten cel z funduszy europejskich dotychczas przeznaczono 85 mln euro i dodatkowo tyle
samo ze środków pośredników finansowych, którymi są głównie banki. Wartość pojedynczej
pożyczki powinna mieścić się w przedziale 35-350 tys. euro, oprocentowanie wynosi do 7%
p.a., a okres spłaty pożyczki 10 lat. Środki z pożyczki przeznacza się na inwestycje i nabycie
związanych z nimi aktywów bieżących.
Do połowy 2009 roku wybrano 19 pośredników, którzy udzielili 18 pożyczek na łączną kwotę
2,2 mln euro.
pożyczki dla MSP na kapitał obrotowy
Na te pożyczki przeznaczono 172 mln euro ze środków unijnych i 310 mln euro z
Węgierskiego Banku Rozwoju. Pożyczki są udzielane przez banki na kwotę 3,5-600 tys. euro
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
73
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
na powiększenie kapitału obrotowego na okres 1 roku + 1 dzień, ich oprocentowanie wynosi
do 11,6%.
Do połowy 2009 roku wybrano 17 pośredników, którzy udzielili 5 pożyczek małym i średnim
firmom na łączną kwotę 0,5 mln euro.
poręczenia portfelowe
Budżet na poręczenia został ustalony na poziomie 93 mln euro. Poręczenia są udzielane na
spłatę pożyczek przyznanych MSP przez banki i inne instytucje finansowe do kwoty 345 tys.
euro, na okres do 10 lat oraz na inwestycje i związane z nimi aktywa bieżące. Poziom
poręczenia określono na poziomie 80% kwoty pożyczki.
Wybrano 17 pośredników, wśród których są głównie banki spółdzielcze, które do połowy
2009 roku udzieliły poręczeń na kwotę 3 mln euro przy średniej wartości kredytu na
poziomie 50 tys. euro.
venture capital
Na zasilanie przedsiębiorstw w kapitał wysokiego ryzyka przeznaczono na Węgrzech 120 mln
euro. Środki są inwestowane za pośrednictwem funduszy venture capital, od których
wymaga się udziału własnego w wysokości co najmniej 30%. Skalę inwestycji w jednej firmie
określono na poziomie do 1,5 mln euro rocznie (maksymalnie w okresie 3 kolejnych lat).
Zgłosiły się 23 fundusze zainteresowane inwestowaniem środków uzyskanych z inicjatywy
JEREMIE i środków własnych w udziały kapitałowe przedsiębiorstw.
Stopniowo na Węgrzech zwiększa się liczba instytucji finansowych zaangażowanych we
wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw w oparciu o środki objęte inicjatywą JEREMIE.
Do października 2010 roku było ich już ponad 60. Z pomocy finansowej za ich pośrednictwem
skorzystało już 3200 przedsiębiorstw. Cechą charakterystyczną modelu węgierskiego jest
stosunkowo wysoki wkład własny pośredników finansowych, którzy na dodatek otrzymują
środki z Funduszu Powierniczego na zasadach odpłatności (nisko oprocentowane pożyczki).
Ma to skłonić do kreowania produktów ukierunkowanych na rzeczywiste potrzeby MSP i
takich, za które pośrednicy będą w stanie ponosić odpowiedzialność.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
74
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Oprócz podmiotów uwzględnionych w Tabeli 6.1. inicjatywę JEREMIE realizują takie regiony
jak Andaluzja, Walia i Lombardia oraz Litwa. Jako menedżera Funduszu Powierniczego
Andaluzja wybrała regionalną agencję wsparcia innowacji, a Europejski Fundusz Inwestycyjny
został wybrany na doradcę. Fundusz Powierniczy został zasilony kwotą 235 mln euro. W
ramach Inicjatywy JEREMIE zasilone zostały fundusze venture capital i fundusze
specjalizujące się w finansowaniu inwestycji bądź prac badawczo-rozwojowych.
We Francji Inicjatywę JEREMIE zaczął wdrażać region Longuedoc – Roussillon. Na początku
2009 roku utworzony został Fundusz Powierniczy o docelowej wartości 30 mln euro, którym
zarządza Europejski Bank Inwestycyjny. Z tej sumy zamierza się przeznaczyć 8 mln euro na
mikropożyczki, 7 – 15 mln euro na udziały kapitałowe w MSP i 5 – 7 mln euro na zasilenie
funduszy poręczeniowych.
6.3 Wdrażanie inicjatywy JESSICA w krajach UE
Unia Europejska dąży do tego, aby w dalszej perspektywie czasowej większą rolę odgrywały
zwrotne mechanizmy finansowe, kosztem zmniejszenia udziału dotacji we wspieraniu
przedsiębiorstw i jednostek samorządu terytorialnego. Zgodnie z tą filozofią przygotowana
została oprócz ukierunkowanej na wspieranie MSP inicjatywy JEREMIE inicjatywa JESSICA,
która wprowadza nowe możliwości finansowania inwestycji samorządowych w oparciu o
środki unijne.
JESSICA to instrument inżynierii finansowej opracowany wspólnie przez Komisję Europejską,
Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) oraz Bank Rozwoju Rady Europy (CEB) w 2005 roku.
Celem tego instrumentu jest umożliwienie wykorzystania części środków unijnych z funduszy
strukturalnych w postaci zwrotnych inwestycji (pożyczki, gwarancje na zaciągnięte kredyty,
udziały kapitałowe w różnych przedsięwzięciach) w projekty rewitalizacyjne w miastach i
inne dochodowe przedsięwzięcia przyczyniające się do trwałego rozwoju obszarów
miejskich.
Środki na realizację projektów w ramach inicjatywy JESSICA nie stanowią żadnych
dodatkowych zasobów uruchomionych przez Komisję Europejską. Kraj członkowski czy
region musi znaleźć pieniądze w ramach własnego programu operacyjnego – działań czy
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
75
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
priorytetów i zdecydować o sposobie ich wydatkowania. Środki te mogą być wykorzystane
równolegle do innych form finansowania, w tym dotacji z funduszy unijnych.
Mechanizm finansowy JESSICA zakłada, że instytucja zarządzająca (np. zarząd danego
województwa) wybiera Fundusz Powierniczy, który odpowiada za zarządzanie środkami w
imieniu i na rzecz tej instytucji. Rolę Funduszu Powierniczego może pełnić Europejski Bank
Inwestycyjny lub inny podmiot wybrany w sposób przejrzysty. Fundusz Powierniczy zostaje
zasilony środkami z Regionalnego Programu Operacyjnego danego województwa i
ewentualnie dodatkowo środkami z budżetu państwa lub pieniędzmi od innych instytucji.
Fundusz Powierniczy nawiązuje współpracę z pośrednikami finansowymi – Funduszami
Rozwoju Obszarów Miejskich (FROM), czyli z odpowiednimi instytucjami finansowymi (banki,
fundusze inwestycyjne, agencje, deweloperzy), które zgodziły się pełnić funkcję FROM.
Fundusz Powierniczy dofinansowuje FROM-y, czyli fundusze miejskie. Fundusze te inwestują
następnie w konkretne projekty miejskie za pomocą takich instrumentów jak: pożyczki,
gwarancje i kapitał udziałowy. Projekty realizowane przy wsparciu z inicjatywy JESSICA z
założenia powinny być dochodowe i same się spłacać, a równocześnie przynosić określone
korzyści społeczne. Preferowanym modelem jest realizacja projektów z zakresu partnerstwa
publiczno – prawnego.
FROM nie musi posiadać osobowości prawnej i może być powołany jako wydzielona
jednostka finansowa w ramach istniejącego podmiotu finansowego. Środki wchodzące w
skład inicjatywy JESSICA muszą być wyodrębnione z innych aktywów danej instytucji
finansowej i oddzielnie księgowane. Środki te mogą być inwestowane jedynie w projekty
zawarte w „Zintegrowanym planie trwałego rozwoju obszarów miejskich”. Mogą to być
projekty z takich dziedzin jak:
•
infrastruktura miejska, w tym transport, gospodarka wodna i energetyka,
•
obiekty dziedzictwa kulturalnego, przeznaczone na cele turystyczne lub na inne
trwałe przedsięwzięcia,
•
zagospodarowanie terenów poprzemysłowych, w tym także porządkowanie ich i
sporządzanie dokumentacji terenów,
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
76
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
•
budowa pomieszczeń biurowych dla małych i średnich przedsiębiorstw,
•
budowa budynków uniwersyteckich, zwłaszcza dla wydziałów medycznych i dla
biotechnologii.
Decyzję o przystąpieniu do inicjatywy JESSICA samodzielnie podejmują zarządy
poszczególnych województw. Liderem w dziedzinie wdrażania JESSICA w Unii Europejskiej
jest Polska. Do września 2010 roku do udziału w inicjatywie JESSICA zgłosiło się sześć
województw: wielkopolskie, zachodniopomorskie, śląskie pomorskie, dolnośląskie i
małopolskie.
Jako pierwsze polskie województwo i zarazem pierwszy region w Europie do JESSICA
przystąpiło województwo wielkopolskie. W kwietniu 2009 roku podpisało ono z Europejskim
Bankiem Inwestycyjnym umowę w sprawie utworzenia Funduszu Powierniczego. Do
Funduszu Powierniczego Wielkopolska przekazała 66,3 mln euro, z czego 50,9 mln euro
pochodziło z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, a 15,4 mln euro z budżetu
państwa. W drugiej połowie 2010 roku prowadzono procedurę wyboru instytucji
prowadzących Fundusze Rozwoju Obszarów Miejskich. Każde miasto w województwie
wielkopolskim może wyznaczyć w swoich granicach obszary dysfunkcyjne, w obrębie których
realizowane będą projekty rewitalizacyjne z zastosowaniem instrumentów inżynierii
finansowej w formie inwestycji zwrotnych.
Zdecydowanym liderem we wdrażaniu inicjatywy JESSICA w Polsce jest województwo
zachodniopomorskie. 30 lipca 2009 podpisało ono umowę z Europejskim Bankiem
Inwestycyjnym dotyczącą utworzenia Funduszu Powierniczego. Na rachunek Funduszu
przekazano 31 sierpnia 2009 roku 33,1 mln euro z tytułu wkładu finansowego województwa
zachodniopomorskiego na utworzenie Funduszu Powierniczego. W połowie 2010
przeprowadzono konkurs na Fundusze Rozwoju Obszarów Miejskich.
O
finansowanie
projektów
w
ramach
Inicjatywy
JESSICA
w
województwie
zachodniopomorskim ubiegać może się każda gmina miejska lub miasto, ale najpierw trzeba
przygotować Lokalny Program Rewitalizacji. Środki finansowe dostępne będą w ramach
dwóch osi priorytetowych RPO Województwa Zachodniopomorskiego:
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
77
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
1. Oś Priorytetowa V Turystyka, Kultura i Rewitalizacja, Działanie 5.5, Rewitalizacja,
Poddziałanie 5.5.2 JESSICA – 14.9 mln euro,
2. Oś Priorytetowa VI Rozwój Funkcji Metropolitalnych, Działanie 6.6, Rewitalizacja na
obszarze metropolitalnym, Poddziałanie 6.6.2 Inicjatywa JESSICA – 18,2 mln euro.
W ramach JESSICA w woj. zachodniopomorskim można będzie realizować następujące
projekty: budowa lub renowacja przestarzałej infrastruktury miejskiej, renowacja zabytków
oraz rozbudowa infrastruktury miejskiej służącej zwiększeniu bezpieczeństwa i infrastruktury
mieszkaniowej.
Spośród zagranicznych jednostek samorządu terytorialnego, które zdecydowały się wdrożyć
u siebie inicjatywę JESSICA należy wymienić Berlin. Miasto przygotowało projekt
finansowany w ramach JESSICA dotyczący zmiany biegu 3 ulic przy Czerwonym Ratuszu.
Celem projektu, którego koszty wnoszą 28,3 mln euro, jest zwiększenie powierzchni
możliwej do wykorzystania komercyjnego, przywrócenie historycznego planu zabudowy i
budowa nowych budynków mieszkalnych i uzyskanie tą drogą określonych korzyści
społecznych.
Do Inicjatywy JESSICA przystąpiła również Litwa. Stworzono tam JESSICA Holding Fund, który
dysponuje środkami w wysokości 227 mln euro. Z tej kwoty 127 mln euro pochodzi z
Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, a 100 mln euro z budżetu państwa. Ze
środków funduszu mają być udzielane długoterminowe pożyczki o stałym oprocentowaniu
na poziomie 3% na modernizacje wielorodzinnych bloków mieszkaniowych. Dzięki
inwestycjom modernizacyjnym oczekuje się zmniejszenia energii na ogrzewanie mieszkań do
50% poprzedniego zużycia.
8 lutego 2010 roku inicjatywę JESSICA zaczęto wdrażać w czeskim Regionie Morawsko –
Śląskim, podpisując umowę z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym w sprawie utworzenia
Funduszu Powierniczego opiewającego na 20 mln euro. Jednocześnie powołano centrum
zarządzania realizowanymi w ramach tej inicjatywy projektami z siedzibą w Ostrawie.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
78
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Głównym celem projektu jest rewitalizacja zaniedbanych terenów w miastach regionu.
Powołano już Radę Inwestycyjną Funduszu, przeprowadzono seminaria informacyjne dla
potencjalnych odbiorców środków w ramach inicjatywy JESSICA, które stanowiły dobrą
płaszczyznę dla zapoznania przedstawicieli miast z całego regionu z możliwościami
oferowanymi przez JESSICA.
Rada Inwestycyjna określi do końca 2010 roku kryteria wyboru projektów dla funduszy
rozwoju obszarów miejskich. Kryteria te zostaną zamieszczone w zaproszeniach wysyłanych
do potencjalnych wykonawców projektów. Opracowany też będzie specjalny podręcznik
metodyczny, który ma ułatwić wdrażanie inicjatywy JESSICA. Jest to bardzo ważne, ponieważ
czeskie miasta i inni wykonawcy projektów nie mają doświadczenia w realizacji projektów,
które nie są finansowane dotacjami lecz środkami zwrotnymi. Dopóki miasta będą miały
dostęp do unijnych środków bezzwrotnych ich zainteresowanie inicjatywą JESSICA w ocenie
inicjatorów tego projektu nie będzie duże.
Łącznie do października 2010 roku w krajach UE zawarto 15 porozumień dotyczących
utworzenia w EBI Funduszy Powierniczych, które będą finansowały projekty realizowane w
ramach inicjatywy JESSICA. Porozumienia podpisały następujące podmioty: Litwa,
Wielkopolska, województwo zachodniopomorskie, Portugalia, Andaluzja, Londyn, Northwest
England, Sycylia, Morawy, Campania, Szkocja, Grecja, Śląsk, Pomorze i Bułgaria. Ponadto
Estonia, Brandenburgia, East Midlands (Wielka Brytania) i Walia zawarły porozumienia w
sprawie utworzenia Funduszu Powierniczego z innymi niż EBI instytucjami finansowymi.
Łącznie Fundusze Powiernicze zgodnie z już podpisanymi umowami mają być zasilone kwotą
1,65 mld euro. Większość środków ma być przeznaczona na pożyczki dotyczące rewitalizacji
obszarów miejskich, a w przypadku polskich podmiotów także na rozwój infrastruktury i
transportu publicznego w miastach.
Projekt „Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”
realizowany w ramach konkursu dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS – III edycja” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.
79