Stany nadzwyczajne

Stany nadzwyczajne w Konstytucji RP
ZASADY WPROWADZANIA STANÓW NADZYWCZAJNYCH
Stan nadzwyczajny – instytucja prawa wewnętrznego, polegająca na odstąpieniu od
konstytucyjnego systemu sprawowania władzy, uzasadniona powstaniem szczególnych
zagrożeń (B. Banaszak). Instytucja ta zakłóca zatem normalne funkcjonowanie państwa, ale
jest oparta na podstawach konstytucyjnych i ustawowych.
Art.228. określa zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych:
- legalizm – wprowadzenie stanu nadzwyczajnego może mieć miejsce tylko na podstawie
ustawy (art.228. ust.2), ponieważ samoistne przepisy Konstytucji RP nie mogą stanowić
podstawy wprowadzenia takiego stanu,
- wyłączność ustawy w określaniu zasad działania organów władzy publicznej i zakresu
ograniczania wolności praw człowieka i obywatela w trakcie trwania stanu nadzwyczajnego
(art.228. ust.3),
- wyrównywanie strat majątkowych, wynikające z ograniczeń w czasie stanu nadzwyczajnego
wolności i praw człowieka i obywatela (art.228. ust.4.),
- proporcjonalność – działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą
odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia
normalnego funkcjonowania państwa (art.228. ust.5),
- ochrona podstaw systemu prawnego państwa – w trakcie stanu nadzwyczajnego nie mogą
być zmienione: Konstytucja RP, ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu i organów samorządu
terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych (art.228.
ust.6.),
- ochrona organów przedstawicielskich – w trakcie stanu wojennego oraz 90 dni po jego
zakończeniu nie można skracać kadencji Sejmu, przeprowadzać referendum
ogólnokrajowego, przeprowadzać wyborów prezydenckich, parlamentarnych, do organów
samorządowych. Kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory
do organów samorządowych mogą być przeprowadzone tylko tam, gdzie nie został
wprowadzony stan nadzwyczajny (art.228 ust.7.).
STANY NADZWYCZAJNE
Wyróżniamy instytucje:
- stanu wojennego (art.229), stanu wyjątkowego (art.230), stanu klęski żywiołowej (art.232).
Uchwały o poszczególnych stanach nadzwyczajnych:
- 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej,
- 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym,
- 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił
Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom RP,
- ustawa z 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z
ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela.
Stany Nadzwyczajne zawarte są w Konstytucji marcowej z 1921 r. (stan wojenny i stan
wyjątkowy) i Konstytucji kwietniowej z 1935 r., która łączył stan wojenny i stan wyjątkowy,
określając to mianem stanów zagrożenia państwa. W PRL-u zostały one uregulowane dopiero
w roku 1983, po stanie wojennym.
Stan wojenny
Wprowadza go Prezydent wyłącznie na wniosek Rady Ministrów, gdy jest zewnętrzne
zagrożenie państwa, zbrojna napaść na terytorium RP lub gdy z umowy międzynarodowej
wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji (art.229). Obowiązuje od dnia
ogłoszenia rozporządzenia Prezydenta do dnia zniesienia stanu wojennego rozporządzeniem
Prezydenta (jeśli ustaną przyczyny, dla których stan ten został wprowadzony oraz zostanie
przywrócone normalne funkcjonowanie państwa). Rozporządzenie Prezydenta o
wprowadzeniu stanu wojennego powinno być przedstawione Sejmowi w ciągu 48 godzin od
jego podpisania. Sejm rozpatruje je i nie głosuje za zatwierdzeniem, może je ewentualnie
uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów (art.231).
W czasie stanu wojennego Prezydent może wydawać rozporządzenia z mocą ustawy (art.234)
Stan wojny
Konstytucja określa kategorię stanu wojny w art.116, natomiast art. 175 ust.2 wspomina o
czasie wojny. O wojnie jak i o zawarciu pokoju decyduje wyłącznie Sejm. Stan wojenny
odnosi się do stosunków wewnątrz państwa, a stan wojny wyraża relacje naszego państwa
wobec innych państw. O stanie wojny decyduje się, kiedy:
- następuje zbrojna napaść na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji.
Stan wyjątkowy
Wprowadza go Prezydent na wniosek Rady Ministrów, kiedy istnieje zagrożenie
konstytucyjnego ustroju państwa (art.230). Stan wyjątkowy może być wprowadzony na czas
oznaczony nie dłuższy niż 90 dni. Może nastąpić przedłużenie stanu wyjątkowego tylko raz,
na czas nie dłuższy niż 60 dni. Rozporządzenie Prezydenta o wprowadzeniu stanu
wyjątkowego powinno być przedstawione Sejmowi w ciągu 48 godzin od podpisania go.
Sejm rozpatruje je i może uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby posłów (art.231). Wszystkie organy działają w trakcie stanu
wyjątkowego w dotychczasowych strukturach i z tymi samymi kompetencjami.
Stan klęski żywiołowej
Wprowadza go Rada Ministrów na całym terytorium państwa lub jego części, w celu
zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona
klęsk żywiołowych oraz w celu ich usunięcia. Czas jego trwania jest oznaczony i nie dłuższy
niż 30 dni. Może zostać przedłużony na czas oznaczony w drodze rozporządzenia Rady
Ministrów za zgodą Sejmu. Uprawnienia co do wprowadzania stanu klęski żywiołowej
mieszczą się w zakresie ponoszenia odpowiedzialności przez Radę Ministrów przed Sejmem.
OGRANICZENIA WOLNOŚCI I PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
Niektórych praw i wolności nie można ograniczać: godność człowieka (art.30), obywatelstwo
(art.34 i 36), ochrona życia (art.38), humanitarne traktowanie (art.39,40,41 ust.4), ponoszenie
odpowiedzialności karnej (art.42), dostęp do sądu (art.45), dobra osobiste (art.47), sumienie i
religia (art.53), petycje (art.63), rodzina i dziecko (art.48 i 72). Art.233 ust.2 zakazuje
dyskryminacji i ograniczania komuś wolności i praw człowieka i obywatela z powodu rasy,
płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia, majątku. W
trakcie stanu klęski żywiołowej można ograniczyć: wolność prowadzenia działalności
gospodarczej (art.22), wolność osobistą (art.41 ust.1,3,5), prawo do strajku (art.59 ust.3),
prawo własności (art.64), wolność pracy, prawo do wypoczynku (art.66), nienaruszalność
mieszkania
(art.50).