Charakterystyka regionu wodnego Górna Wisła
advertisement
Charakterystyka regionu wodnego Górna Wisła I. Charakterystyka regionu wodnego 1. Położenie geograficzne Region wodny Górnej Wisły, którego powierzchnia wynosi 43 109 km2, położony jest w obrębie pięciu województw południowej Polski. Region wodny swoim zasięgiem obejmuje 98,2% powierzchni województwa podkarpackiego, 92,4% małopolskiego, 64,4% świętokrzyskiego, 11,2% województwa lubelskiego oraz 10% powierzchni województwa śląskiego. Do największych miast w obszarze regionu wodnego Górnej Wisły należą: Kraków, Tarnów, Kielce, Nowy Sącz, Rzeszów, Przemyśl i Krosno. Wg podziału fizycznogeograficznego Kondrackiego (1998), region wodny Górnej Wisły położony jest w obrębie 8 podprowincji: Centralne Karpaty Zachodnie, Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, Beskidy Wschodnie, Podkarpacie Wschodnie, Podkarpacie Północne, Wyżyna Śląsko-Krakowska, Wyżyna Małopolska oraz Wyżyna Lubelsko-Lwowska. Centralne Karpaty Zachodnie leżą w południowej części regionu wodnego Górnej Wisły i sąsiadują z Zewnętrznymi Karpatami Zachodnimi, od których różnią się budową i historią geologiczną. Charakteryzują się mozaikowym krajobrazem z mniej lub bardziej izolowanymi łańcuchami górskimi o wysokości ponad 2000 m n.p.m., które oddzielone są kotlinami. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie należą do gór średnich, jednak w grupie Pilska i Paśmie Babiogórskim osiągają wysokość ponad 1500 m n.p.m. Jest to obszar zróżnicowany pod względem struktury geologicznej i rzeźby terenu. W kierunku wschodnim Zewnętrzne Karpaty Zachodnie przechodzą w Beskidy Wschodnie. W regionie wodnym Górnej Wisły znajduje się tylko niewielka część – fragment makroregionu Beskidów Lesistych. Podkarpacie Północne leży pomiędzy Karpatami Zachodnimi na południu a Wyżyną Małopolską na północy. Na obszarze Podkarpacia Północnego występują kotliny, które łączą się ze sobą zwężeniami – tzw. Bramami i mają taką samą genezę jak Karpaty. Podkarpacie Wschodnie leży na południe od Podkarpacia Północnego i prawie w całości należy do Ukrainy, w obszarze Polski leży jedynie niewielki fragment Płaskowyżu Sańsko-Dniestrzańskiego. Na terenie płaskowyżu przebiega dział wód pomiędzy Wisłą a Dniestrem. Wyżyna Lubelsko-Lwowska jest najbardziej wysuniętą na wschód częścią Wyżyn Polskich i leży na wschód od Wisły. Występują tu pasy wzniesień i obniżeń z kierunku północno-zachodniego na południowo-wschodni. Wyżyna Małopolska leży w centralnej części Wyżyn Polskich i jest regionem bardzo zróżnicowanym pod względem rzeźby terenu. Na obszarze wyżyny przeważają wysokości 200-300 m n.p.m., jednak w rejonie Gór Świętokrzyskich przekraczają 600 m n.p.m. W północno-zachodniej części obszaru przebiega dział wód Wisły i Odry. Wyżynę Małopolską tworzą trzy makroregiony: Wyżyna Kielecka, Niecka Nidziańska i Wyżyna Przedborska. W regionie wodnym Górnej Wisły występuje także niewielka południowo-wschodnia część Wyżyny 2 Śląsko-Krakowskiej. Na jej obszarze występują liczne progi denudacyjne i tektoniczne, które oddzielają wyżynne płaskowyże od obniżeń powstałych w mniej odpornych skałach. 2. Klimat Region wodny Górnej Wisły cechuje się zróżnicowanymi warunkami klimatycznymi. Pogoda przez większą część roku jest kształtowana przez powietrze polarno-morskie oraz polarno-kontynentalne. Północna i środkowa część regionu leży w strefie umiarkowanie ciepłej o dość śnieżnych zimach, ale długim okresie wegetacyjnym i największym natężeniu promieniowania słonecznego w Polsce. Część południową regionu cechuje klimat chłodny z obfitymi opadami deszczu. W regionie wodnym Górnej Wisły zauważalna jest ogólna tendencja spadku średniej rocznej temperatury powietrza w kierunku południowym. Najwyższe średnie roczne temperatury powietrza, ok. 8°C, notuje się na obszarze południowej części Kotliny Sandomierskiej, a im bardziej na południe regionu wodnego tym temperatury są niższe. Najniższa średnia roczna temperatura, ok. 5°C, występuje w Tatrach. Średnia roczna wysokość opadów w regionie waha się od 550 do 1100 mm. Najniższe opady występują w północnej części Kotliny Sandomierskiej, podwyższone sumy opadów, ok. 600-700 mm odnotowuje się w środkowej części regionu. Najwyższe sumy opadów, nawet do 1100 mm, występują w Bieszczadach. 3. Obszary chronione przyrodniczo Ochrona przyrody ma na celu zachowanie stabilności ekosystemów oraz utrzymanie bioróżnorodności. Działania te realizowane są m.in. poprzez wprowadzanie form ochrony przyrody o zróżnicowanej randze i ograniczeniach, ustanowione na mocy ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.). Na obszarze regionu wodnego Górnej Wisły występują tereny o wybitnych walorach przyrodniczych oraz turystyczno-krajoznawczych, tj. parki narodowe (tab. 1), parki krajobrazowe (tab. 2), rezerwaty oraz obszary Natura 2000 (tab. 3, 4, 5). Parki narodowe w regionie wodnym Górnej Wisły zajmują powierzchnię ok. 880 km2 (ok. 2% powierzchni regionu), natomiast ich otuliny – 665 km2 (ok. 1,5% powierzchni regionu). Głównymi przedmiotami ochrony tych parków są flora i fauna oraz ekosystemy górskie. 3 Tabela 1. Parki narodowe występujące w regionie wodnym Górnej Wisły Lp. Nazwa Rok utworzenia Lokalizacja (województwo) Parki narodowe leżące w całości w regionie wodnym Górnej Wisły 1 Magurski Park Narodowy 1994 małopolskie, podkarpackie 2 3 4 5 6 Tatrzański Park Narodowy 1954 małopolskie Bieszczadzki Park Narodowy 1973 podkarpackie Ojcowski Park Narodowy 1956 małopolskie Pieniński Park Narodowy 1932 małopolskie Gorczański Park Narodowy 1980 małopolskie Parki narodowe leżące częściowo w regionie wodnym Górnej Wisły 7 Roztoczański Park Narodowy 1974 lubelskie 8 Świętokrzyski Park Narodowy 1950 świętokrzyskie 9 Babiogórski Park Narodowy 1955 małopolskie Źródło: Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody W regionie wodnym Górnej Wisły parki krajobrazowe zajmują powierzchnię 6285 km2 (ok. 15% powierzchni regionu), a ich otuliny 3170 km2 (ok. 7% powierzchni regionu). Tabela 2. Parki krajobrazowe występujące w regionie wodnym Górnej Wisły Lp. 1 2 3 4 5 6 Nazwa Rok utworzenia Lokalizacja (województwo) Parki krajobrazowe leżące w całości w regionie wodnym Górnej Wisły Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy 1981 małopolskie Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy 1996 świętokrzyskie Ciężkowicko-Rożnowski Park 1995 małopolskie Krajobrazowy Cisowsko-Orłowiński Park 1988 świętokrzyskie Krajobrazowy Ciśniańsko-Wetliński Park 1992 podkarpackie Krajobrazowy Czarnorzecko-Strzyżowski Park 1993 podkarpackie Krajobrazowy 7 Dłubniański Park Krajobrazowy 1981 małopolskie 8 9 10 11 12 13 Jaśliski Park Krajobrazowy Kozubowski Park Krajobrazowy Nadnidziański Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Doliny Sanu Park Krajobrazowy Lasy Janowskie Park Krajobrazowy Pasma Brzanki Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego 1992 1986 1986 1992 1988 1995 podkarpackie świętokrzyskie świętokrzyskie podkarpackie lubelskie małopolskie 1992 podkarpackie 15 Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej 1988 lubelskie 16 17 18 19 20 21 Popradzki Park Krajobrazowy Rudniański Park Krajobrazowy Szaniecki Park Krajobrazowy Tenczyński Park Krajobrazowy Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy Żywiecki Park Krajobrazowy 1987 1981 1986 1981 1997 1986 małopolskie małopolskie świętokrzyskie małopolskie małopolskie śląskie 14 4 22 23 24 25 26 27 Parki krajobrazowe leżące częściowo w regionie wodnym Górnej Wisły Jeleniowski Park Krajobrazowy 1988 świętokrzyskie Krasnobrodzki Park Krajobrazowy 1988 lubelskie Park Krajobrazowy Beskidu Małego 1998 śląskie Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego 1998 śląskie Park Krajobrazowy Dolinki 1981 małopolskie Krakowskie Park Krajobrazowy Gór Słonnych Południoworoztoczański Park Krajobrazowy Suchedniowsko-Oblęgorski Park 29 Krajobrazowy Źródło: Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody 28 1992 podkarpackie 1989 podkarpackie, lubelskie 1988 świętokrzyskie W regionie wodnym Górnej Wisły rezerwaty przyrody zajmują powierzchnię ok. 170 km2 (ok. 0,4% powierzchni regionu) i są to głównie mokradła lub siedliska hydrogeniczne. Występują tu także obszary Natura 2000, ustanowione na mocy dyrektyw unijnych – obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obszary te mają kluczowe znaczenie dla zachowania bioróżnorodności poprzez ochronę zagrożonych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W regionie wodnym Górnej Wisły obszary specjalnej ochrony ptaków zajmują powierzchnię około 6593,3 km2, co stanowi około 15,3% powierzchni regionu. Specjalne obszary ochrony siedlisk zajmują 5371,5 km2 (ok. 12,5% powierzchni regionu). Obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają zajmują 1325 km2 (ok. 3,1% powierzchni regionu). Tabela 3. Obszary specjalnej ochrony ptaków w regionie wodnym Górnej Wisły Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Kod Nazwa Lokalizacja (województwo) Obszary Natura 2000 leżące całkowicie w regionie wodnym Górnej Wisły PLB180002 Beskid Niski małopolskie, podkarpackie PLB240002 Beskid Żywiecki śląskie PLB120005 Dolina Dolnej Skawy małopolskie PLB260001 Dolina Nidy świętokrzyskie PLB120001 Gorce małopolskie PLB060005 Lasy Janowskie lubelskie, podkarpackie PLB120008 Pieniny małopolskie PLB180001 Pogórze Przemyskie podkarpackie PLB120002 Puszcza Niepołomicka małopolskie PLB180005 Puszcza Sandomierska podkarpackie Obszary Natura 2000 leżące częściowo w regionie wodnym Górnej Wisły PLB120011 Babia Góra małopolskie PLB120004 Dolina Dolnej Soły śląskie, małopolskie PLB180003 Góry Słonne podkarpackie PLB120006 Pasmo Policy małopolskie 5 15 PLB060008 Puszcza Solska 16 PLB060012 Roztocze 17 PLB120007 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Źródło: Wykaz obszarów chronionych Natura 2000, MŚ 2009 podkarpackie, lubelskie podkarpackie, lubelskie małopolskie Tabela 4. Specjalne obszary ochrony siedlisk w regionie wodnym Górnej Wisły Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Kod Nazwa Lokalizacja (województwo) Obszary Natura 2000 leżące całkowicie w regionie wodnym Górnej Wisły PLH120033 Bednarka małopolskie, podkarpackie PLH240006 Beskid Żywiecki śląskie PLH120090 Biała Tarnowska małopolskie PLH180048 Bory Bagienne nad Bukową podkarpackie PLH120060 Cedron małopolskie PLH120063 Chodów - Falniów małopolskie PLH120049 Cybowa Góra małopolskie PLH120034 Czerna małopolskie PLH120064 Dąbie małopolskie PLH180019 Dąbrowa koło Zaklikowa podkarpackie PLH120065 Dębnicko-Tyniecki obszar łąkowy małopolskie PLH120066 Dębówka nad rzeką Uszewką małopolskie PLH260013 Dolina Białej Nidy świętokrzyskie PLH120024 Dolina Białki małopolskie PLH260014 Dolina Bobrzy świętokrzyskie PLH260016 Dolina Czarnej Nidy świętokrzyskie PLH180020 Dolina Dolnego Sanu podkarpackie PLH060097 Dolina Dolnej Tanwi lubelskie, podkarpackie PLH260017 Dolina Górnej Mierzawy małopolskie, świętokrzyskie PLH260020 Dolina Mierzawy świętokrzyskie PLH120004 Dolina Prądnika małopolskie PLH120067 Dolina rzeki Gróbki małopolskie PLH120059 Dolina Sanki małopolskie PLH260021 Dolina Warkocza świętokrzyskie PLH120005 Dolinki Jurajskie małopolskie PLH120083 Dolna Soła małopolskie, śląskie PLH180053 Dolna Wisłoka z Dopływami podkarpackie PLH120085 Dolny Dunajec małopolskie PLH180021 Dorzecze Górnego Sanu podkarpackie PLH180008 Fort Salis Soglio podkarpackie PLH120051 Giebułtów małopolskie PLH180031 Golesz podkarpackie PLH060007 Gościeradów lubelskie PLH120086 Górny Dunajec małopolskie PLH260022 Góry Pieprzowe świętokrzyskie PLH120053 Grzymałów małopolskie PLH180032 Jaćmierz podkarpackie PLH120068 Jadowniki Mokre małopolskie PLH180011 Jasiołka podkarpackie PLH180033 Józefów - Wola Dębowiecka podkarpackie PLH120062 Kaczmarowe Doły małopolskie PLH120054 Kalina Mała małopolskie 6 Lp. 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 Kod PLH120007 PLH180022 PLH180006 PLH120008 PLH120055 PLH120009 PLH180034 PLH180035 PLH240007 PLH180036 PLH180037 PLH120046 PLH260023 PLH120039 PLH120044 PLH120056 PLH180038 PLH180039 PLH180023 PLH180040 PLH260040 PLH180047 PLH180054 PLH120010 PLH180046 PLH120081 PLH120043 PLH120036 PLH120082 PLH180041 PLH180051 PLH120069 PLH180042 PLH120087 PLH180024 PLH180015 PLH120025 PLH180043 PLH120012 PLH180025 PLH120035 PLH120045 PLH120048 PLH120050 PLH120071 PLH180027 PLH260027 PLH120018 PLH180014 PLH260029 PLH180001 Nazwa Kalina-Lisiniec Klonówka Kołacznia Koło Grobli Komorów Kostrza Kościół w Dydni Kościół w Nowosielcach Kościół w Radziechowach Kościół w Równem Kościół w Skalniku Kościół w Węglówce Kras Staszowski Krynica Krzeszowice Kwiatówka Ladzin Las Hrabeński Las nad Braciejową Las Niegłowicki Lasy Cisowsko-Orłowińskie Lasy Leżajskie Lasy Sieniawskie Lipówka Liwocz Lubogoszcz Luboń Wielki Łabowa Łąki koło Kasiny Wielkiej Łąki nad Młynówką Łąki nad Wojkówką Łąki Nowohuckie Łąki w Komborni Łososina Łukawiec Łysa Góra Małe Pieniny Mrowle Łąki Na Policy Nad Husowem Nawojowa Niedzica Nowy Wiśnicz Ochotnica Opalonki Ostoja Czarnorzecka Ostoja Gaj Ostoja Gorczańska Ostoja Jaśliska Ostoja Kozubowska Ostoja Magurska Lokalizacja (województwo) małopolskie podkarpackie podkarpackie małopolskie małopolskie małopolskie podkarpackie podkarpackie śląskie podkarpackie podkarpackie małopolskie świętokrzyskie małopolskie małopolskie małopolskie podkarpackie podkarpackie podkarpackie podkarpackie świętokrzyskie podkarpackie podkarpackie małopolskie małopolskie, podkarpackie małopolskie małopolskie małopolskie małopolskie podkarpackie podkarpackie małopolskie podkarpackie małopolskie podkarpackie podkarpackie małopolskie podkarpackie małopolskie podkarpackie małopolskie małopolskie małopolskie małopolskie małopolskie podkarpackie świętokrzyskie małopolskie podkarpackie świętokrzyskie małopolskie, podkarpackie 7 Lp. 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 Kod Nazwa Lokalizacja (województwo) PLH260003 Ostoja Nidziańska świętokrzyskie PLH120019 Ostoja Popradzka małopolskie PLH180012 Ostoja Przemyska podkarpackie PLH260032 Ostoja Sobkowsko-Korytnicka świętokrzyskie PLH260033 Ostoja Stawiany świętokrzyskie PLH260034 Ostoja Szaniecko-Solecka świętokrzyskie PLH120047 Ostoja w Paśmie Brzanki małopolskie PLH260035 Ostoja Wierzejska świętokrzyskie PLH260036 Ostoja Żyznów świętokrzyskie PLH120052 Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego małopolskie PLH120020 Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca małopolskie PLH120094 Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego małopolskie PLH180044 Osuwiska w Lipowicy podkarpackie PLH180028 Patria nad Odrzechową podkarpackie PLH120013 Pieniny małopolskie PLH120037 Podkowce w Szczawnicy małopolskie PLH120026 Polana Biały Potok małopolskie PLH120072 Poradów małopolskie PLH260037 Przełom Lubrzanki świętokrzyskie PLH120073 Pstroszyce małopolskie PLH120093 Raba z Mszanką małopolskie PLH120077 Rudniańskie Modraszki - Kajasówka małopolskie PLH120058 Rudno małopolskie PLH180016 Rymanów podkarpackie PLH180007 Rzeka San podkarpackie PLH180045 Sanisko w Bykowcach podkarpackie PLH120079 Skawiński obszar łąkowy małopolskie PLH120074 Sławice Duchowne małopolskie PLH180050 Starodub w Pełkiniach podkarpackie PLH120015 Sterczów-Ścianka małopolskie PLH060083 Szczecyn lubelskie, podkarpackie PLH060020 Sztolnie w Senderkach lubelskie PLH120088 Środkowy Dunajec z dopływami małopolskie PLH120089 Tarnawka małopolskie PLH180049 Tarnobrzeska Dolina Wisły podkarpackie, świętokrzyskie PLH120080 Torfowisko Wielkie Błoto małopolskie PLH180018 Trzciana podkarpackie PLH120095 Tylmanowa małopolskie PLH060031 Uroczyska Lasów Janowskich lubelskie, podkarpackie PLH120078 Uroczysko Łopień małopolskie PLH120017 Wały małopolskie PLH120076 Widnica małopolskie PLH180030 Wisłok Środkowy z Dopływami podkarpackie PLH180052 Wisłoka z dopływami małopolskie, podkarpackie PLH120084 Wiśliska małopolskie PLH260041 Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie świętokrzyskie PLH120057 Źródliska Wisłoki małopolskie Obszary Natura 2000 leżące częściowo w regionie wodnym Górnej Wisły PLH120001 Babia Góra małopolskie PLH240023 Beskid Mały śląskie PLH240005 Beskid Śląski śląskie 8 Lp. Kod Nazwa 144 PLH060003 Debry 145 PLH180013 Góry Słonne 146 PLH180017 Horyniec 147 PLH260010 Lasy Suchedniowskie 148 PLH260002 Łysogóry 149 PLH060089 Minokąt 150 PLH260025 Ostoja Barcza 151 PLH260028 Ostoja Jeleniowska 152 PLH260004 Ostoja Przedborska 153 PLH060078 Polichna 154 PLH060045 Przełom Wisły w Małopolsce 155 PLH060017 Roztocze Środkowe 156 PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie 157 PLH060034 Uroczyska Puszczy Solskiej 158 PLH060093 Uroczyska Roztocza Wschodniego 159 PLH060028 Zarośle Źródło: Wykaz obszarów chronionych Natura 2000, MŚ 2009 Lokalizacja (województwo) lubelskie podkarpackie podkarpackie świętokrzyskie świętokrzyskie podkarpackie, lubelskie świętokrzyskie świętokrzyskie świętokrzyskie lubelskie świętokrzyskie, lubelskie lubelskie małopolskie lubelskie, podkarpackie podkarpackie, lubelskie lubelskie Tabela 5. Obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają w regionie wodnym Górnej Wisły Lp. Kod Nazwa 1 PLC180001 Bieszczady 2 PLC120001 Tatry Źródło: Wykaz obszarów chronionych Natura 2000, MŚ 2009 Lokalizacja (województwo) podkarpackie małopolskie 4. Budowa geologiczna Region wodny Górnej Wisły charakteryzuje się urozmaiconą budową geologiczną. W skład jednostek regionalnych wchodzą: Karpaty (wewnętrzne i zewnętrzne), część zapadliska przedkarpackiego, fragmenty niecki górnośląskiej, monokliny śląsko-krakowskiej, niecki nidziańskiej, Gór Świętokrzyskich oraz niecki lubelskiej (Stupnicka, 2007; Książkiewicz, 1972). W skład Karpat wewnętrznych wchodzą trzy główne jednostki geologicznostrukturalne: Tatry, niecka podhalańska i pieniński pas skałkowy, stanowiący granicę pomiędzy Karpatami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Tatry dzielą się na dwie strefy: południową – wierchową, oraz północną – reglową. Strefa wierchowa zbudowana jest z trzonu krystalicznego (gnejsy, łupki, granity) przykrytego od strony północnej osadami triasowo-jurajsko-kredowymi (zlepieńce, kwarcyty, iły), natomiast strefę reglową tworzą skały osadowe (m.in. kwarcyty, wapienie, iły, margle), powstałe w okresie od dolnego triasu do środkowej kredy. Niecka podhalańska zbudowana jest z paleogeńskich utworów piaskowcowo-łupkowych leżących na mezozoicznych jednostkach tatrzańskich. Pieniński pas 9 skałkowy, oddzielony od niecki podhalańskiej strefą uskoków, zbudowany jest z jurajskokredowo-paleogeńskich skał węglanowych i fliszowych. Karpaty zewnętrzne zbudowane są ze skał piaskowcowo-łupkowych, tzw. fliszu. Zróżnicowanie litologiczne osadów paleogeńsko-kredowych (lokalnie jurajsko-kredowych i paleogeńsko-neogeńskich) oraz rodzaj zaburzeń pozwalają na wyróżnienie w Karpatach zewnętrznych kilku jednostek tektoniczno-facjalnych, płaszczowin: magurskiej, śląskiej, podśląskiej, skolskiej, stebnickiej, przedmagórskiej, grybowskiej i dukielskiej. Na sfałdowanych utworach fliszowych zachowały się również osady miocenu. Utwory czwartorzędowe występujące na obszarze Karpat zalicza się do osadów aluwialnych wypełniających doliny rzeczne i kotliny śródgórskie oraz do osadów fluwioglacjalnych zalegających w znacznym nagromadzeniu w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, gdzie występują łącznie z osadami aluwialnymi (Węcławik, 1991). Na północ od brzegu nasunięcia karpackiego rozciąga się zapadlisko przedkarpackie wypełnione kompleksem mioceńskich skał osadowych (iły, iłowce, łupki, mułowce z soczewkami piasków i piaskowców) o znacznej miąższości. Praktycznie na całym obszarze osady te pokryte są utworami czwartorzędowymi o zmiennej miąższości. Niecka górnośląska zbudowana jest ze skał paleozoicznych (dewon, karbon) podścielonych skałami krystalicznymi. W obszarze regionu występuje jedynie jej południowowschodni fragment. W obrębie niecki górnośląskiej czwartorzędowe piaski wypełniają głębokie rynny dolinne. Płaty wyżynne okrywa cienki i nierówny płaszcz glin lodowcowych, piasków oraz zwietrzelin. Monoklinę śląsko-krakowską tworzą skały – od permu po jurę (m.in. zlepieńce, wapienie, dolomity, iły, piaskowce). Utwory czwartorzędowe reprezentowane są przez piaski oraz płaty lessów. Nieckę nidziańską wypełniają utwory górnokredowe (margle, opoki), przykryte na południu mioceńskimi osadami zapadliska przedkarpackiego. Utwory czwartorzędowe występują w osi niecki nidziańskiej, w postaci większych płatów glin zwałowych i piasków polodowcowych. W Górach Świętokrzyskich wyróżnia się dwa regiony: północny – łysogórski oraz południowy – kielecki, znajdujący się w obszarze regionu. W południowej części Gór Świętokrzyskich występują czwartorzędowe pokrywy zwietrzelinowe z gołoborzami kwarcytowymi na grzbietach. Południowe obrzeżenie regionu świętokrzyskiego wzdłuż doliny Wisły budują gliny morenowe z iłami warwowymi i piaskami. Niewielki fragment niecki lubelskiej znajdujący się w obszarze regionu zbudowany jest z margli i wapieni kredowych. Na osadach kredy leżą we fragmentach wapienie mioceńskie. Utwory czwartorzędowe reprezentowane są przez pokrywy lessowe, a w strefie krawędziowej Roztocza – zwietrzeliny wapieni i margli. 10 5. Warunki hydrogeologiczne 5.1 Ogólna charakterystyka Region wodny hydrogeologicznych: Górnej karpackim, Wisły znajduje przedkarpackim, się w następujących śląsko-krakowskim, regionach nidziańskim, środkowomałopolskim i lubelsko-podlaskim (Paczyński, red., 1993, 1995). Czwartorzędowe piętro wodonośne największe znaczenie użytkowe ma w obszarze zapadliska przedkarpackiego. Zarówno miąższość, jak i parametry hydrogeologiczne są zróżnicowane, zależne od sytuacji morfologicznej terenu oraz typu sedymentacji. Największe nagromadzenie osadów piaszczysto-żwirowych, o miąższości 20-30 m, występuje w dolinie Wisły oraz w ujściowych odcinkach zasilających ją rzek. W subregionie Karpat zewnętrznych osady czwartorzędowe występują w postaci pokryw. Tworzą lokalnie zasobne zbiorniki w kotlinach śródgórskich i dolinach większych rzek. Mioceńskie piętro wodonośne występuje w obrębie zapadliska przedkarpackiego. W rejonie Bochni miocen wykształcony jest w postaci piasków i słabozwięzłych piaskowców bogucickich o współczynnikach filtracji 6∙10-6-8∙10-5 m/s. Natomiast w rejonie Sandomierza neogeńskie piętro wodonośne występujące w kompleksie margli i wapieni serii chemicznej. Generalnie słabe parametry hydrogeologiczne i wysoka mineralizacja czynią wody tego poziomu nieprzydatnymi w celach konsumpcyjnych. Na obszarze Karpat połączone piętro paleogeńsko-kredowego występuje w tzw. osadach fliszowych, które budują Karpaty zewnętrzne. Poziomy wodonośne występują w piaskowcach, zlepieńcach, wapieniach okruchowych, iłowcach, mułowcach i marglach. Decydującą rolę w krążeniu i zawodnieniu odgrywa szczelinowatość masywu. Osady fliszowe najczęściej charakteryzują się słabą wodonośnością i niską wydajnością studni wynoszącą 1,0-2,5 m3/h. Najczęściej notowane wartości współczynników filtracji wynoszą 1∙10-61∙10-5 m/s, rzadziej 1∙10-7 czy 1∙10-8 m/s. Wartości wyższe, rzędu 1∙10-4 m/s, występują sporadycznie (Małecka, Murzynowski, 1978; Oszczypko i in., 1981; Chowaniec i in., 1983, 1985). Dla Karpat fliszowych charakterystyczne jest współwystępowanie wód zwykłych i mineralnych. Jest to obszar podatny na ascensyjny dopływ wód słonych z podłoża. Niemal w całej północnej części regionu wodnego Górnej Wisły poziom górnokredowy jest pierwszym użytkowym poziomem wodonośnym. Tworzą go margle, opoki i gezy, lokalnie z wkładkami piaskowców, a w spągowej części także piaski i piaskowce. Przewodnictwo wodne poziomu górnokredowego zmienia się w zależności od wykształcenia litologicznego i stopnia spękania skał, wynosi średnio 100-500 m2/d. Współczynniki filtracji wynoszą 1∙10-6-1∙10-3 m/s. Wyższe parametry filtracji i większa miąższość warstwy wodonośnej występują najczęściej w strefach uskokowych, w dolinach rzecznych i w obniżeniach morfologicznych terenu (Prażak, 2007). 11 Starsze piętra wodonośne występujące w tym regionie generalnie nie mają znaczenia użytkowego, występują głównie w rejonie świętokrzyskim i tatrzańskim. W regionie wodnym Górnej Wisły zlokalizowanych jest w całości lub we fragmentach 40 głównych zbiorników wód podziemnych. Dla 14 GZWP opracowano dokumentację hydrogeologiczną, która została zatwierdzona przez Komisję Dokumentacji Hydrogeologicznych, a określa zasoby dyspozycyjne wód podziemnych oraz proponuje granicę obszaru ochronnego GZWP. Dla pozostałych GZWP planuje się wykonanie takiej dokumentacji lub jest ona w trakcie opracowywania. 18 GZWP obejmuje utwory czwartorzędowe, pozostałe 22 GZWP zostały ustanowione w głębszych piętrach wodonośnych (neogen, paleogen, kreda, jura, trias i dewon). 5.2 Odwzorowanie położenia granic jednolitych części wód podziemnych z uwzględnieniem rejonów wodnogospodarczych Zgodnie z podziałem na jednolite części wód podziemnych w regionie wodnym Górnej Wisły wydzielono 32 JCWPd. Powierzchnie JCWPd są zróżnicowane, od 197 km2 (JCWPd nr 172) do 3 140 km2 (JCWPd nr 136). W regionie Górnej Wisły wyróżniono 113 rejonów wodnogospodarczych. Rejonem wodnogospodarczym, który odznacza się największą powierzchnią jest San (K08 G) – ok. 1320 km2, natomiast najmniejszą powierzchnią charakteryzuje się Wisła od Sanu do Sanny (K10 E), której powierzchnia wynosi ok. 27 km2. 5.3 Identyfikacja presji i oddziaływań zmian zwierciadła wody Najbliżej powierzchni terenu (0-2 m p.p.t.) zwierciadło wód podziemnych występuje w środkowej i północnej części zapadliska przedkarpackiego, natomiast najgłębiej do zwierciadła wód podziemnych (> 10 m p.p.t.) jest w północno-zachodniej części regionu (Wyżyna Małopolska), a także we wschodniej części zapadliska przedkarpackiego oraz w Tatrach. Największe amplitudy wahań zwierciadła wód podziemnych występują w Tatrach oraz w poziomach wodonośnych w obrębie utworów fliszowych na obszarze środkowej i wschodniej części polskich Karpat. W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły dominuje amplituda zmian położenia zwierciadła wód podziemnych w granicach 1-2 m, a najczęściej zwierciadło wód podziemnych występuje w przedziale głębokości 2-5 m p.p.t. Dla wód płytkiego krążenia obserwuje się wyraźne wahania sezonowe oraz szybką reakcję poziomów wodonośnych na opady atmosferyczne. W przypadku poziomów wodonośnych zalegających na większych głębokościach wahania sezonowe są również obserwowane, a reakcja stanów zwierciadła wód podziemnych na opady atmosferyczne jest nieco opóźniona. Charakterystyczne są wysokie stany w okresie wiosennym (topnienie 12 pokrywy śnieżnej) i w mniejszym stopniu letnim oraz regresja trwająca do końca roku hydrologicznego (Chowaniec i in., 2007). Niżówki występują w miesiącach lipiec-sierpień w północno-zachodniej, północnowschodniej i południowo-wschodniej części regionu wodnego Górnej Wisły (Mikulski, 1998). Na pozostałym obszarze niżówka występuje w miesiącach listopad-grudzień. W części południowej zagrożenie obserwuje się w czwartorzędowym poziomie wodonośnym. We fliszowych poziomach wodonośnych takiego zagrożenia nie stwierdzono. Deficyty w zaopatrzeniu w wodę ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych mogą wystąpić w północnej części regionu wodnego Górnej Wisły (Drab i in., 2004). Obszary występowania podtopień zlokalizowane są w obrębie dolin rzek i mniejszych cieków powierzchniowych głównie w południowej i środkowej części (Nowicki, red., 2007). Najmniejsze zagrożenie występuje na obszarze Wyżyny Małopolskiej i Gór Świętokrzyskich. Strefy zagrożone suszą występują prawie na całym opisywanym obszarze, przy czym najbardziej zagrożony jest obszar zapadliska przedkarpackiego. W obrębie siedmiu JCWPd występuje zagrożenie zmiany dynamiki wód podziemnych na skutek czynników antropogenicznych. Są to leje depresji powstałe najczęściej w wyniku intensywnej eksploatacji wód podziemnych dla potrzeb komunalnych (JCWPd nr 121), odwodnienia kopalń (JCWPd nr 125, 147, 148, 149). Stożki represji powstały w wyniku zatłaczania wód do górotworu w trakcie eksploatacji siarki rodzimej metodą otworową – JCWPd nr 126 (Chełmicki, 1990). W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły istnieją liczne kopalnie kruszywa naturalnego najczęściej zlokalizowane w obrębie większych dolin rzecznych. Eksploatacja złóż kruszywa naturalnego nie ma znaczącego wpływu na zmiany występowania wód podziemnych (Chowaniec i in., 2007). 6. Zarys hydrograficzno-hydrologiczny 6.1 Ogólna charakterystyka Region wodny Górnej Wisły obejmuje zlewnię Wisły, od przekroju poniżej ujścia Przemszy, po ujście Sanny włącznie. Ten odcinek Wisły ma długość ok. 290 km, natomiast całkowita długość sieci hydrograficznej wynosi ok. 23 800 km. W obrębie regionu wodnego Górnej Wisły wyraźnie zaznacza się podział na część: lewobrzeżną – mniejszą i prawobrzeżną – większą. Stosunek części lewobrzeżnej do prawobrzeżnej wynosi 1:2,8. Również rozmieszczenie i parametry morfometryczne głównych zlewni w regionie wodnym Górnej Wisły nawiązują do ukształtowania terenu. Największe powierzchnie zlewni posiadają prawobrzeżne dopływy górnej Wisły: San i Dunajec. Zajmują one prawie połowę obszaru regionu wodnego Górnej Wisły: San – 16 861,3 km2 (w Polsce 14 390,0 km2) i Dunajec – 6 804,0 km2 (w Polsce 4 851,6 km2). Pozostałe ważniejsze 13 prawobrzeżne dopływy to: Wisłoka (4 110,2 km2), Raba (1 537,1 km2), Soła (1 390,6 km2) i Skawa (1 160,1 km2). W mniej zasobnej w wodę lewobrzeżnej części regionu wodnego Górnej Wisły, największe powierzchnie zlewni mają: Nida – 3 865,4 km2 i Czarna – 1 358,6 km2. W regionie wodnym Górnej Wisły wyróżniono pięć typów reżimu rzecznego (rys. 1): • typ śnieżny silnie wykształcony – średni odpływ miesiąca wiosennego (marca lub kwietnia) przekracza 180% średniego odpływu rocznego, • typ śnieżny średnio wykształcony – średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi 130180% średniego odpływu rocznego, • typ śnieżny słabo wykształcony – średni odpływ miesiąca wiosennego nie przekracza 130% średniego odpływu rocznego, • typ śnieżno-deszczowy – średni odpływ miesiąca wiosennego wynosi 130-180% średniego odpływu rocznego i wyraźnie zaznacza się wzrost odpływu w miesiącach letnich, wynoszący co najmniej 110% średniego odpływu rocznego, • typ deszczowo-śnieżny – średni odpływ miesiąca letniego jest wyższy lub prawie równy średniemu odpływowi miesiąca wiosennego. W regionie wodnym przeważają obszary, na których występuje przewaga zasilania powierzchniowego. W obszarze Karpat udział zasilania powierzchniowego stanowi ponad 65% odpływu całkowitego, w kierunku północnym przewaga zasilania powierzchniowego jest coraz mniejsza. Na niewielkim obszarze, w północno-zachodniej i północno-wschodniej części regionu wodnego występuje nawet przewaga zasilania podziemnego (Dynowska, 1994). Na rysunku 1 przedstawiono również zmienność przepływów dobowych. W obszarze Karpat jest ona zwykle duża lub bardzo duża, mniejsza – w północnej części regionu wodnego. Zmienność przepływów dobowych oceniono na podstawie odchylenia decylowego według wzoru: gdzie: Q10, Q50, Q90 – przepływ o czasie trwania odpowiednio 10%, 50% i 90% (wraz z wyższymi). 6.2 Jednostki bilansowe regionu wodnego Opierając się na zaleceniach zawartych w „Metodyce…” (Tyszewski i in., 2008), dla potrzeb analiz bilansowych przyjęto podział regionu wodnego na mniejsze jednostki bilansowe, tj. scalone części wód powierzchniowych, wśród których wyróżnia się zlewnie źródliskowe oraz różnicowe. 14 W regionie wodnym Górnej Wisły występuje 130 SCWP (65 źródliskowych i 65 różnicowych). Powierzchnie SCWP są bardzo zróżnicowane. Scaloną częścią wód powierzchniowych regionu wodnego Górnej Wisły, która odznacza się największą powierzchnią, jest Nida od ujścia Hutki do ujścia (GW0304) – 1044 km2. Natomiast SCWP o najmniejszej powierzchni jest Dunajec od zb. Czorsztyn do ujścia potoku Grajcarek (GW0409), której powierzchnia wynosi 23,5 km2. W obszarze regionu wodnego, dla potrzeb bilansowania przyjęto 130 jednostek. Rysunek 1. Reżim odpływu rzecznego w obszarze działania RZGW w Krakowie (Dynowska, 1994) 15 6.3 Podział na kategorie wód Odwzorowanie położenia jednolitych części wód powierzchniowych Zgodnie z podziałem na jednolite części wód w regionie wodnym Górnej Wisły wydzielono 763 jednolite części wód rzek, które następnie zostały zagregowane do 130 scalonych części wód. Silnie zmienione i sztuczne jednolite części wód W regionie wodnym Górnej Wisły wyznaczono 285 silnie zmienionych i 21 sztucznych jednolitych części wód rzek. 7. Obszary chronione i wykaz wód Zgodnie z RDW, rejestr obszarów chronionych prowadzony jest dla ochrony znajdujących się tam wód powierzchniowych i podziemnych oraz wyznaczonych w celu zachowania siedlisk i gatunków bezpośrednio uzależnionych od wody. Zapisy RDW dotyczące m.in. rejestru obszarów chronionych zostały transponowane do prawa polskiego ustawą – Prawo wodne. W regionie wodnym Górnej Wisły wyznaczono obszary, które zostały ujęte w rejestrze obszarów chronionych, w tym: • obszary przeznaczone do poboru wód powierzchniowych i podziemnych w celu zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia – wyznaczonych na mocy dyrektywy 75/440/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotyczącej wymaganej jakości wód powierzchniowych przeznaczonych do pozyskiwania wody pitnej w państwach członkowskich, transponowanej ustawą z dnia 18 lipca 2001 roku - Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r., Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.); w obszarze regionu wodnego Górnej Wisły wyznaczono 118 obszarów przeznaczonych do poboru wód powierzchniowych oraz 24 obszary przeznaczone do poboru wód podziemnych, • części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym obszary wyznaczone jako kąpieliska – wyznaczone na mocy dyrektywy 76/160/EWG z dnia 8 grudnia 1975 r. dotyczącej wody w kąpieliskach (uchylona dyrektywą 2006/7/WE z dnia 15 lutego 2006 r. dot. zarządzania jakością wody w kąpieliskach), transponowanej przez ustawę - Prawo wodne, a w szczególności przez rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach (Dz. U. Nr 183, poz. 1530); w obszarze regionu wodnego Górnej Wisły wyznaczono 12 części wód przeznaczonych do celów rekreacyjnych, 16 • obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie; w tym obszary wyznaczone na mocy dyrektywy 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków (z późn. zm.), transponowanej przez ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220), a w szczególności przez: o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313), o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 179, poz. 1275), o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 198, poz. 1226), oraz na mocy dyrektywy 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (z późn. zm.), transponowanej również przez ustawę o ochronie przyrody, a w szczególności przez nieaktualne już rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. Nr 94, poz. 795), uchylone przez rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. Nr 77, poz. 510); w obszarze regionu wodnego Górnej Wisły występuje 4 500 obszarów przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków. W przypadku wykazu obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego, stanowiącego element wdrażania dyrektywy 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dot. oczyszczania ścieków komunalnych, zasięg występowania obszaru obejmuje teren całego kraju. Jednocześnie na podstawie artykułu 113 ust. 3 pkt 5 ustawy - Prawo wodne sporządza się wykaz wód powierzchniowych przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków oraz umożliwiających migracje ryb. Wykaz ten wyznaczono na mocy Dyrektywy 2006/44/WE z dnia 6 września 2006 z w sprawie słodkich wód wymagających ochrony lub poprawy dla zachowania życia ryb, zmieniającej dyrektywę 78/659/EWG, oraz na mocy Dyrektywy 79/923/EWG z dnia 30 października 1997 r. o jakości wód wymaganych dla bytowania skorupiaków i mięczaków, transponowanych ustawą - Prawo wodne, a w szczególności przez rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. 17 w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. Nr 176, poz. 1455). W regionie wodnym Górnej Wisły występują 363 cieki przeznaczone do bytowania ryb (435 odcinków cieków o łącznej długości ok. 27 142 km). 8. Charakterystyka społeczno-gospodarcza 8.1 Demografia W 2008 r. region wodny Górnej Wisły zamieszkiwało ok. 6,4 mln mieszkańców, co stanowi 16,7% mieszkańców Polski (GUS, 2009). Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne. 48% ludności regionu wodnego Górnej Wisły (3,1 mln) stanowią mieszkańcy województwa małopolskiego, które należy do grupy województw o najwyższym stopniu zaludnienia w skali kraju – blisko 220 osób na km2. Największymi skupiskami ludności w obrębie województwa małopolskiego są miasta: Kraków, Tarnów i Nowy Sącz. 33% ludności regionu (2,1 mln) stanowią mieszkańcy województwa podkarpackiego. Średnia gęstość zaludnienia wynosi tu 119 osób na km2. Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne. Największa ilość ludności zamieszkuje centralną i zachodnią część województwa. Skupia się głównie wokół większych aglomeracji miejskich: Rzeszów i Krosno. Zdecydowanie najsłabiej zaludniona jest część północno-wschodnia. 13% ludności regionu (0,8 mln) stanowią mieszkańcy województwa świętokrzyskiego. Gęstość zaludnienia w tym obszarze jest równomierna i waha się w granicach 60-80 osób na km2. Zagęszczenie ludności jest większe jedynie na terenie powiatu sandomierskiego (120 osób na km2) oraz w Kielcach (1872 osoby na km2). Pozostałe 6% ludności regionu (0,4 mln) stanowią mieszkańcy województwa lubelskiego i śląskiego. Obszar województwa lubelskiego charakteryzuje się najmniejszą gęstością zaludnienia w całym regionie, w granicach 50-60 osób na km2. Największa ilość osób, ponad 90 na km2, mieszka w powiecie kraśnickim. Średnia gęstość zaludnienia w obszarze województwa śląskiego jest bardzo wysoka i wynosi 144 osoby na km2 w powiecie żywieckim i 336 osób na km2 na terenie powiatu bielskiego. 8.2 Profil gospodarczy i użytkowanie regionu wodnego, w tym identyfikacja głównych obszarów zabudowanych o zaburzonej retencji Tereny rolne zajmują ok. 25 850 km2, co stanowi 60% powierzchni regionu wodnego Górnej Wisły. Mimo to zauważyć tu można duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, średnia wielkość przeciętnego gospodarstwa rolnego o powierzchni większej niż 0,01 km2 (1 ha) wynosi ok. 0,045 km2 (4,5 ha). Dominującą uprawą są zboża, odchodzi się natomiast od uprawy ziemniaków i buraków cukrowych. Dobrze rozwinięte jest warzywnictwo, 18 a w szczególności uprawa kapusty, marchwi i cebuli. Wielkość hodowli zwierząt gospodarskich w regionie wodnym Górnej Wisły wynosi ponad 1 420 000 DJP, czyli średnio 55 DJP/km2 użytków rolnych (0,55 DJP/ha). Wielkość hodowli w obszarze regionu wodnego jest zróżnicowana, od 6 DJP/km2 (0,06 DJP/ha) użytków rolnych w Biłgoraju (powiat biłgorajski, województwo lubelskie) do ok. 190 DJP/km2 (1,9 DJP/ha) w gminie Trzciana (powiat bocheński, województwo małopolskie). Dane o wielkości hodowli zwierząt gospodarskich pochodzą z Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. (www.stat.gov.pl). Lasy porastają prawie 15 000 km2, tj. ok. 35% powierzchni regionu wodnego. Tereny zantropogenizowane stanowią ok. 2 050 km2, tj. poniżej 5% powierzchni regionu wodnego. Na obszarze regionu wodnego Górnej Wisły koncentrację przemysłu stanowi okręg krakowski związany głównie z wydobyciem i przetwórstwem rud cynku i ołowiu oraz hutnictwem. Dominują tu zakłady przemysłu metalurgicznego, wydobywczego, elektromaszynowego i chemicznego. Duże znaczenie ma również okręg tarnobrzeski dzięki znajdującym się tam złożom siarki. Znaczne skupisko zakładów przemysłowych występuje w Dębnie, Rzeszowie oraz Stalowej Woli. Pozostały obszar regionu wodnego (poniżej 0,5% powierzchni) zajmują tereny wodne oraz strefy podmokłe. W regionie wodnym Górnej Wisły obszarami o zaburzonej retencji naturalnej są m. in.: Kraków, Tarnów, Rzeszów i Kielce, w których większość powierzchni pokrywa asfalt albo beton. Na obszarach tych utrudnione jest wsiąkanie wód opadowych, a spływ powierzchniowy jest zwiększony. W aglomeracjach współczynnik spływu z dachów wynosi ok. 0,95, natomiast z asfaltobetonu ok. 0,85. 9. Kierunki rozwoju wynikające z analizy wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego w zakresie gospodarki wodnej Kierunki rozwoju obszaru położonego w granicach regionu wodnego Górnej Wisły opracowano wykorzystując istniejące wojewódzkie plany zagospodarowania przestrzennego. Analizie poddano programy i zamierzenia z zakresu gospodarki wodnej i ściekowej, ochrony wód, gospodarki odpadowej oraz planowanych inwestycji mogących stanowić źródła zagrożeń dla środowiska wodnego. Województwo podkarpackie W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego wyznaczono sześć podstawowych pól strategicznych, które obejmują kluczowe obszary aktywności społecznej i gospodarczej. Należą do nich obszary wiejskie, przedsiębiorczość, kultura, turystyka i ochrona przyrody, kapitał ludzki, infrastruktura oraz współpraca międzynarodowa. 19 Dziedzina gospodarki wodnej zawiera się w kilku z tych obszarów i dotyczy przede wszystkim: • rozwoju proekologicznego systemu produkcji rolniczej, z jednoczesnym powiązaniem z ochroną zasobów środowiska naturalnego, • rozwoju infrastruktury obszarów wiejskich, w tym budowy wodociągów, oczyszczalni ścieków wraz z sieciami kanalizacyjnymi, zasad właściwej gospodarki odpadami, • poprawy zabezpieczenia przeciwpowodziowego poprzez budowę i modernizację na terenach zurbanizowanych wałów przeciwpowodziowych, racjonalną regulację rzek, budowę zbiorników retencyjnych oraz polderów; jako zadania związane z ochroną przed powodzią wyszczególniono: o budowę dużych, wielofunkcyjnych zbiorników retencyjnych, przede wszystkim realizację zbiorników Rudawka Rymanowska na Wisłoku, Krempna na Wisłoce, Krawce na Łęgu, Niewistka na Sanie, Trzciana na Jasiołce, Niewistka na Sanie, Ropczyce na Wielopolce, o budowę zbiorników małej retencji, o regulację rzek i potoków. Zasady ochrony wód: • budowa/modernizacja oczyszczalni ścieków, • likwidacja istniejących mogilników, które ze względu na swą lokalizację stanowią zagrożenie dla czystości wód, • realizacja nowych wodociągów równocześnie z budową kanalizacji, • inwestycje przemysłowe: lokalizacja ujęcia wody poniżej zrzutu ścieków z własnej oczyszczalni w przypadku realizacji nowych, • obowiązek opracowania kompleksowej ekspertyzy obejmującej skutki realizacji przedsięwzięcia, w tym również na obszarach sąsiednich, zgodnie z przepisami szczególnymi dla nowych inwestycji zamierzających korzystać z wód w sposób mogący spowodować ich zanieczyszczenie, • zalesianie obszarów źródliskowych, • poprawa jakości wody pitnej oraz zmniejszenie kosztów uzdatniania poprzez utworzenie stref ochronnych wody w Zwięczycy i Sieniawie dla rz. Wisłok, rz. Jasiołki w Szczepańcowej, rz. Wisłok w Iskrzyni, San w Zasławiu i Trepczy oraz Jarosławiu, rz. Wisłoka w Dębicy oraz rz. Wisłoka w Jaśle a także utworzenie stref ochronnych wody ze zbiornika Solina, potoku Chyrowskiego, rz. Jasiołka w Trzcianie i rz. San w Przemyślu. 20 W dziedzinie gospodarki odpadami jako podstawowe zadanie określono budowę, rozbudowę i modernizację składowisk a także likwidację mogilników oraz „dzikich wysypisk śmieci”. Na terenie województwa funkcjonować będą następujące obiekty gospodarki odpadami: • istniejące, rozbudowane, modernizowane i nowe składowiska odpadów, które przejmować będą z upływem czasu coraz to mniejsze ilości odpadów, • Zakłady Utylizacji Odpadów tj. spalarnie, kompostownie, sortownie itp., • spalarnie odpadów medycznych. Województwo małopolskie Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego zawiera opis działań z dziedziny gospodarki wodnej (ochrona wód podziemnych, powierzchniowych oraz ochrona przed powodzią) i dziedziny gospodarki odpadowej. Do podstawowych kierunków w zakresie ochrony wód podziemnych zaliczono zadania dotyczące: • ochrony prawnej Głównych Zbiorników Wód Podziemnych oraz stref ochronnych wód mineralnych, • ustanowienia stref ochronnych ujęć oraz ograniczenie zagospodarowania terenu, • ochrony ilościowej zasobów (wyznaczenie terenów źródliskowych i przeciwdziałanie nadmiernemu zaczerpywaniu źródeł przez lokalne, wiejskie wodociągi, minimalizacja zużycia zasobów wód podziemnych poprzez weryfikację udzielonych pozwoleń wodnoprawnych na pobór wód, selektywne użytkowanie wód podziemnych z wyraźnym priorytetem dla ludności, podniesienie sprawności systemów wodociągowych), • ochrony jakości tych wód (klasyfikację źródeł zanieczyszczeń, ustalenie zasad nawożenia, kontrolę obiektów zagrażających wodom), • zwiększenia wykorzystania wód geotermalnych na Podhalu i w rejonie Słomnik, • monitoringu wód podziemnych (wdrożenie regionalnego monitoringu jakości wód podziemnych dla wspomagania działań ograniczających wpływ czynników antropogenicznych), • zlewniowego systemu zarządzania gospodarką wodną. Aby racjonalnie podejść do ochrony zasobów wód powierzchniowych należy uwzględnić: • strefy silnie przekształcone – dostarczenie mieszkańcom wody głównie ze źródeł spoza niej, a dla przemysłu z wód silnie zanieczyszczonych; w strefie tej należy 21 dążyć do zminimalizowania dopływu z województwa śląskiego ładunków zanieczyszczeń mineralnych i organicznych do rzeki Wisły, • strefy o wysokich walorach przyrodniczych – szczególna ochrona zlewni Raby, Dunajca, Skawy, Ropy, Prądnika, Dłubni i Rudawy. Głównym celem ochrony przed powodzią powinno być opracowanie studium określającego granice obszarów bezpośredniego zagrożenia oraz opracowanie planu ochrony przeciwpowodziowej. Aby ograniczyć wezbrania wody należy dążyć do: • zwiększenia retencji powierzchniowej, a w szczególności do rozbudowy systemu zbiorników retencyjnych (inwestycje obejmujące budowę nowych zbiorników wodnych, w tym szereg tzw. suchych zbiorników przeciwpowodziowych i zbiorników o niewielkiej pojemności, budowę systemu retencji polderowej na zawalu Wisły, wybudowanie kanału Ulgi dla zabezpieczenia Krakowa, zwiększenie naturalnej retencji zlewni przez odpowiednie kształtowanie pokrycia terenu, pogłębienie i oczyszczenie istniejących zbiorników retencyjnych, takich jak Czchów, Rożnów, Tresna, Porąbka oraz dokończenie budowy zbiornika „Świnna Poręba”, budowę zbiornika „Młynne” oraz „Florynka” na Białej Tarnowskiej czy budowę suchego zbiornika „Szarysz” na potoku Mordarka oraz „Gosprzydowa” i „Uszew”), • naprawy i rozbudowy systemu regulacji i zabudowy rzek i potoków; do rzek wymagających kompleksowej regulacji należy w pierwszym rzędzie Soła, jej dopływy i Wisła, • zwiększenia rezerwy powodziowej w zbiornikach kaskady Soły i poprawy sterowania nimi w czasie wezbrań. W sektorze gospodarki odpadami należy podjąć działania w zakresie: • odpadów komunalnych poprzez modernizację składowisk odpadów, a także eliminację odpadów niebezpiecznych oraz stworzenie systemu unieszkodliwiania i przekształcania oraz likwidację składowisk nielegalnych oraz rekultywację istniejących, • komunalnych osadów ściekowych poprzez wdrożenie systemu kompostowania odpadów, • bezodpadowych technologii produkcji oraz budowy i modernizacji składowisk przemysłowych. Województwo świętokrzyskie W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa świętokrzyskiego jako główny cel polityki przestrzennej związanej z dziedziną gospodarki wodnej określono zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego regionu obejmującego mieszkańców, 22 infrastrukturę społeczną i zasoby przyrodnicze. Wyszczególniono w nim również główne problemy związane z ochroną środowiska, ściśle powiązaną z gospodarką wodną i odpadową, do których należą: • poprawa stanu czystości wód powierzchniowych – rozbudowa/modernizacja kanalizacji i minimalizacja zanieczyszczeń, • znaczące zwiększenie stopnia retencjonowania wód, • ochrona przed zanieczyszczeniem GZWP, ujęć wód mineralnych oraz głównych ujęć wody dla dużych skupisk ludności, • zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego na obszarach szczególnie zagrożonych. Główne kierunki inwestowania: • proekologiczne inwestycje wpływające na poprawę stanu czystości rzek i cieków w zlewni Nidy i Wisły, • budowa sieci wielofunkcyjnych zbiorników wodnych i zabezpieczeń przeciwpowodziowych, • zalesienie terenów nie wykorzystywanych rolniczo. Plan opracowany dla województwa świętokrzyskiego wyszczególnia wiele zadań służących poprawie stanu środowiska. Są to m.in.: • ochrona i odtwarzanie naturalnej retencji wody w terenie (zbiorniki wodne, bagna, torfowiska, nieuregulowane cieki), • budowa zbiornika Chęciny na Białej Nidzie oraz dokończenie realizacji zbiorników przeciwpowodziowych w opracowanym dla województwa „Programie małej retencji” oraz w programach gminnych, • pełna realizacja programu NIDA 2000 dotyczącego zaopatrzenia w wodę pitną mieszkańców południowych i wschodnich obszarów województwa, zagrożonych strukturalnym deficytem wód, • ochrona wód podziemnych poprzez ustanowienie stref ochronnych ujęć, • likwidacja zrzutów ścieków oraz ograniczenie stosowania nawozów i środków ochrony roślin, • realizacja programu ochrony dolin rzecznych przed powodziami; modernizacja i utrzymanie sprawności przeciwpowodziowych, technicznej urządzeń istniejących melioracyjnych zbiorników, i innych wałów obiektów hydrotechnicznych, • wyznaczenie nowych i zaopatrzenie w odpowiednią infrastrukturę istniejących szlaków wodnych na Wiśle i Nidzie, 23 • stosowanie gospodarki wodooszczędnej. Jako dodatkowy cel polityki przestrzennej wyszczególniono usprawnienie gospodarki odpadami. Jako główne kierunki działań określono: • rozwiązanie problemu utylizacji odpadów medycznych i weterynaryjnych, • likwidację „dzikich” wysypisk śmieci i mogilników. Województwo lubelskie Głównym celem w dziedzinie ochrony środowiska ujętym w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego jest ochrona zasobów i walorów przyrodniczych oraz krajobrazowych zgodnie z zachowaniem zasady zrównoważonego rozwoju. Celami operacyjnymi są m.in.: • ochrona zasobów naturalnych ekosystemów wodnych, • wzrost retencji wodnej oraz ochrona przed powodzią, • zapewnienie użytkownikom dostawy czystej wody, • poprawa stanu sanitarnego i rozwój technicznej infrastruktury ochrony środowiska w układach osadniczych, • zminimalizowanie oddziaływania odpadów na środowisko, • wdrożenie zasad ochrony środowiska do wszystkich branżowych programów rozwojowych, a szczególnie do komunikacji, rolnictwa, gospodarki wodnej i energetyki. Z zagadnieniem ochrony środowiska i jego komponentów w znacznym stopniu powiązana jest dziedzina gospodarki wodnej, dla której sformułowano następujące cele: • ocena zasobów wód powierzchniowych i podziemnych oraz ustalenie zasad ich wykorzystania, • zwiększenie małej retencji oraz ochrona przed powodzią, • ograniczenie zanieczyszczenia wód, • zredukowanie pozaklasowych wód powierzchniowych. Do głównych zadań z zakresu ochrony przeciwpowodziowej zalicza się: • odbudowę i modernizację wałów (wały wsteczne rz. Sanny), • udrożnienie koryt rzecznych rzek: Łada, Wirowa, Tanew, • budowę zbiorników przeciwpowodziowych małej retencji. Do głównych zadań z zakresu gospodarki odpadami zalicza się budowę zakładów sortowania odpadów a także selektywną zbiórkę odpadów oraz recykling. 24 Województwo śląskie W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego określono problemy z dziedziny ochrony środowiska w powiązaniu z gospodarką wodną i odpadową. Stwierdzono, że poprawa stanu środowiska wymaga podjęcia konkretnych działań, związanych głównie z unowocześnieniem a także modernizacją i rozbudową infrastruktury oraz ograniczeniem i zakazem zabudowy na terenach zalewowych. Jako jeden z celów określono ochronę zasobów środowiska oraz wzmocnienie systemu obszarów chronionych i rozwój terenów otwartych. Osiągnięciu wyznaczonego celu służyć powinno wyznaczenie konkretnych kierunków rozwoju - ochrona zasobów wód podziemnych i powierzchniowych poprzez uregulowanie gospodarki odpadowej i ściekowej oraz likwidacja źródeł zanieczyszczeń a także zapewnienie dostawy odpowiedniej ilości wody pitnej. Kierunki powinny być realizowane przez konkretne działania. Do działań z zakresu ochrony wód powierzchniowych zaliczono: • zachowanie i wzmocnienie funkcji ochronnych korytarza rzeki oraz ograniczenie zabudowy na obszarach zalewowych, • modernizację istniejących sieci wodociągowych w celu zapobiegnięcia awarii oraz polepszenia jakości produkowanej wody do standardów UE – zbiorowy system zaopatrzenia w wodę, • budowę i modernizację oczyszczalni ścieków oraz rozbudowę istniejącej kanalizacji. Do działań z zakresu ochrony wód podziemnych zaliczono: • ochronę Głównych Zbiorników Wód Podziemnych, strefy ochronne ujęć wód, • ochronę jakości wód. W sektorze gospodarki odpadami należy podjąć działania w zakresie: • likwidacji składowisk odpadów nie spełniających wymogów ochrony środowiska, • rekultywacji składowisk nieczynnych i wyeksploatowanych, • selektywnej zbiórki odpadów. 10. Ocena stanu jednolitych części wód 10.1 Wody powierzchniowe Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych rzek wykonana została w 2008 roku w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku 25 w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. Nr 162, poz. 1008) i opublikowana w pracy pn.: „Ocena stanu wód…” (GIOŚ, 2009). Zgodnie z rozporządzeniem ocenie poddane zostały wszystkie części wód rzek. Ocenę stanu ekologicznego, stanu chemicznego i ogólnego stanu wód dla części wód nie monitorowanych, określono przez porównanie na podstawie wyników uzyskanych dla innej monitorowanej jednolitej części wód przy założeniu, że należy ona do tej samej kategorii, ma taki sam typ i znajduje się pod takim samym wpływem, wynikającym z działalności człowieka. Wyniki oceny, w odniesieniu do jednolitych części wód powierzchniowych przedstawiono w tabelach 6, 7, 8, 9 i 10. Tabela 6. Klasyfikacja elementów biologicznych jakości wód na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych KLASA liczba części wód w regionie wodnym brak danych I II III IV 81 581 15 85 1 V RAZEM 763 Źródło: Ocena stanu wód w dorzeczach na podstawie wyników monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych w latach 2008 – 2010 – rzeki, GIOŚ, 2009 Tabela 7. Klasyfikacja elementów fizyko-chemicznych jakości wód na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych KLASA liczba części wód w regionie wodnym I II III-V RAZEM 103 109 551 763 Źródło: Ocena stanu wód w dorzeczach na podstawie wyników monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych w latach 2008 – 2010 – rzeki, GIOŚ, 2009 Klasyfikacja elementów hydromorfologicznych stanu wód Ze względu na brak danych elementy hydromorfologiczne zostały pominięte przy ocenie stanu/potencjału ekologicznego. 26 Tabela 8. Klasyfikacja stanu/potencjału ekologicznego JCWP rzek na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych STAN/POTENCJAŁ brak danych dobry i powyżej dobrego umiarkowany słaby zły RAZEM liczba części wód 14 191 557 1 763 w regionie wodnym Źródło: Ocena stanu wód w dorzeczach na podstawie wyników monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych w latach 2008 – 2010 – rzeki, GIOŚ, 2009 Tabela 9. Klasyfikacja stanu chemicznego JCWP rzek na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych STAN liczba części wód w regionie wodnym dobry nie osiągający dobrego RAZEM 669 94 763 Źródło: Ocena stanu wód w dorzeczach na podstawie wyników monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych w latach 2008 – 2010 – rzeki, GIOŚ, 2009 Bardzo istotny jest fakt, iż wyniki oceny stanu sporządzone przez GIOŚ nie są tożsame z oceną stanu przyjętą w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. W ramach PGW ocena stanu została przedstawiona w oparciu o wykonane w ramach wdrażania RDW dokumenty, tj. „Opracowanie analizy presji...” (IMGW, PIG, IOŚ, 2007). Ponadto, z uwagi na zmianę rozporządzenia w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, w trakcie prac planistycznych, ocena stanu została uszczegółowiona o dodatkowe materiały przekazane przez GIOŚ, m.in. „Ocenę stanu wód...” (GIOŚ, 2009) oraz w oparciu o dane pochodzące z regionalnych zarządów gospodarki wodnej poparte konsultacjami z terenowo odpowiedzialnymi jednostkami WIOŚ. Przyjęta w ramach PGW ocena stanu była zasadniczym elementem w zakresie wykonania oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jednolite części wód oraz wyznaczenia odstępstw od celów środowiskowych. Zatem wyniki tych prac nie są adekwatne do wyników oceny stanu z opracowania pn.: „Ocena stanu wód…” (GIOŚ, 2009). 27 Tabela 10. Ocena ogólna stanu JCWP rzek liczba części wód w regionie wodnym STAN OGÓLNY oprac. pn.: "Ocena stanu wód…" (GIOŚ, 2009) PGW (KZGW, 2010) dobry 59 99 zły 623 664 brak danych 81 RAZEM 763 763 Źródło: Ocena stanu wód w dorzeczach na podstawie wyników monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych w latach 2008 – 2010 – rzeki, GIOŚ, 2009; Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, 2010 Klasyfikacja stanu fizyko-chemicznego wybranych wskaźników jakości wód W ramach charakterystyki regionów wodnych, opracowano również klasyfikację stanu fizyko-chemicznego wybranych wskaźników jakości wód wynikającą z konieczności wykonania jakościowego bilansu wodnogospodarczego. Podstawę oceny (klasyfikacji) stanu fizyko-chemicznego jakości wód stanowiły dane pomiarowe z badań wykonanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska w 2008 r. w przekrojach pomiarowo – kontrolnych. Bazując na zaleceniach zawartych w „Metodyce…” (Tyszewski i in., 2008), przyjęto następujące założenia: • zakres głównych wskaźników jakości wód do analizy obejmuje: BZT5, fosfor ogólny i azot ogólny, • jako stężenia miarodajne wskaźników zanieczyszczeń, przyjęto stężenia odpowiadające percentylowi 90 % w przypadku co najmniej 12 pomiarów w roku oraz wartości najmniej korzystne w przypadku liczby pomiarów mniejszej niż 12, zgodnie z wymaganiami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. Nr 162, poz. 1008), • jako stężenia graniczne umożliwiające dokonanie klasyfikacji stanu wód przyjęto wartości graniczne stężeń wskaźników, zgodnie z załącznikiem nr 2 przedmiotowego rozporządzenia Ministra Środowiska. 28 10.2 Wody podziemne Ocena stanu (chemicznego i ilościowego) jednolitych części wód podziemnych wykonana została w 2008 roku w oparciu o klasyfikację wg rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz. U. Nr 143, poz. 896) i opublikowana w „Raporcie…” (Hordejuk i in., 2008). Ocena ta jest sporządzona dla podziału na 161 JCWPd. Wyniki oceny stanu, w części oceny stanu ilościowego, opublikowane w „Raporcie…” (Hordejuk i in., 2008) nie są tożsame z oceną stanu ilościowego przyjętą w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce. W PGW ocenę stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych przyjęto z „Opracowania analizy presji…” (IMGW, PIG, IOŚ, 2007). Obecnie obowiązujący jest podział na 172 JCWPd, dla którego nie wykonano oceny stanu wód podziemnych. 10.3 Obszary chronione Monitorowanie stanu ochrony obszarów wyznaczonych na mocy Dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków i dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, odbywa się zgodnie z zasadami wskazanymi w krajowym dokumencie transponującym zapisy w/w dyrektyw tj. Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.). Dla pozostałych obszarów chronionych wymienionych w załączniku IV RDW, tj. dla: • obszarów wyznaczonych na mocy art. 7 do poboru wody przeznaczonej do picia przez ludzi, • części wód przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym wyznaczonych jako kąpieliska na mocy dyrektywy 76/160/EWG, • obszarów wrażliwych na substancje biogenne pochodzenia komunalnego wyznaczonych na mocy dyrektywy 91/271/EWG, • obszarów przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków, gdzie utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie prowadzona jest ocena stanu wód powierzchniowych znajdujących się na ich obszarze. Zakres i sposób badań oraz kryteria oceny stanu wód rzecznych w regionie wodnym Górnej Wisły określają rozporządzenia do ustawy - Prawo wodne: o rozporządzenie MŚ z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. z 2002 r. Nr 241, poz. 2093); 29 o rozporządzenie MŚ z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. z 2002 r. Nr 204, poz. 1728), o rozporządzenie MŚ z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 162, poz. 1008), o rozporządzenie MŚ z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. z 2009 r. Nr 81, poz. 685), o rozporządzenie MŚ z dnia 22 lipca 2009 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2009 r. Nr 122, poz. 1018). Jednostką odpowiedzialną za przeprowadzenie przedmiotowych zadań wynikających z w/w aktów prawnych są służby Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Do tej pory ocena stanu obszarów chronionych nie została wykonana. 11. Podsumowanie identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych i oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych 11.1 Punktowe źródła emisji zanieczyszczeń Istotnym zagrożeniem antropogenicznym dla jakości wód są ścieki z punktowych źródeł zanieczyszczeń. Wśród nich wyróżniamy ścieki komunalne, ścieki gospodarcze pochodzące z innych rodzajów działalności człowieka oraz z zakładów przemysłowych. Ścieki te są w różnym stopniu oczyszczane i odprowadzane bezpośrednio do wód lub za pośrednictwem dopływów. W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły zostało zinwentaryzowanych ok. 4728 punktów zrzutu ścieków posiadających pozwolenia wodnoprawne. Zlokalizowane są one w zlewniach bilansowych, w następujących ilościach: • San z Wisłokiem – 1153 punkty, • Wisła od Przemszy do Nidy – 965 punktów, • Dunajec – 816 punktów, • Wisłoka – 482 punkty, • Soła – 371 punktów, • Nida – 260 punktów, • Skawa – 200 punktów, • Raba – 159 punktów, • Wisła od Nidy do Wisłoki – 140 punktów, 30 • Wisła od Wisłoki do Sanu – 119 punktów, • Wisła od Sanu do Sanny – 63 punkty. Rozpiętość wielkości zrzucanych ścieków jest bardzo wysoka. Największa ilość zrzucanych ścieków komunalnych jest odprowadzana do potoku Łęg-Zygota (zlewnia bilansowa – Wisła od Wisłoki do Sanu). 11.2 Rozproszone źródła emisji zanieczyszczeń W regionie wodnym niekorzystny wpływ na jakość wód wywierają również niekontrolowane zrzuty ścieków bytowo-gospodarczych, pochodzące od ludności niepodłączonej do kanalizacji. Na skutek dopływu ścieków nieoczyszczonych do wód obserwuje się zwiększone stężenia substancji biogennych oraz zły stan sanitarny wód. Łączna liczba ludności niepodłączonej do kanalizacji w obrębie regionu wodnego Górnej Wisły wynosi ok. 3 mln 152 tys. osób, co stanowi ok. 49,5% ogólnej liczby mieszkańców. Mieszkańcy 86 gmin (ok. 20% ogólnej liczby ludności niepodłączonej do kanalizacji) praktycznie nie są podłączeni do kanalizacji (od 95% do 100% mieszkańców gminy). Najniższa liczba mieszkańców niepodłączonych do kanalizacji, poniżej 8%, zamieszkuje gminy: Dukla, Nowa Sarzyna, Mielec (województwo podkarpackie), Andrychów (województwo małopolskie) i Pińczów (województwo świętokrzyskie). W miastach Kraków i Rzeszów liczba ludności niepodłączonej do kanalizacji wynosi poniżej 10%, w miastach: Kielce, Przemyśl, Krosno, Tarnów i Tarnobrzeg – kilkanaście %, w Nowym Sączu – ok. 26%. Łączna liczba ludności nieobsługiwanej przez oczyszczalnie w obrębie regionu wodnego Górnej Wisły wynosi ok. 2 mln 861 tys. osób, co stanowi 45% ogólnej liczby mieszkańców. Mieszkańcy 83 gmin (ok. 21% ogólnej liczby ludności nieobsługiwanej przez oczyszczalnie) praktycznie w całości nie są podłączeni do oczyszczalni (od 95% do 100% mieszkańców gminy). W miastach Tarnów, Krosno, Przemyśl, Rzeszów i Kielce ludność praktycznie w całości jest obsługiwana przez oczyszczalnie, w Nowym Sączu – 2,5% ludności nie jest obsługiwana przez oczyszczalnie, w Krakowie – ok. 8,5%, a w Tarnobrzegu – ok. 27%. Procentowy udział mieszkańców niepodłączonych do kanalizacji i nieobsługiwanych przez oczyszczalnie w poszczególnych SCWP obliczono jako średnią ważoną, gdzie wagą była powierzchnia terenów, które uznano za zamieszkałe, tj. strefy zurbanizowane (zabudowa zwarta i luźna), grunty orne poza zasięgiem urządzeń nawadniających, sady i plantacje, łąki, złożone systemy upraw i działek oraz tereny głównie zajęte przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej (CORINE Land Cover) w poszczególnych fragmentach gmin należących do SCWP. Dane dotyczące ludności zamieszkałej w poszczególnych gminach pochodzą z Banku Danych Regionalnych z 2008 r. 31 11.3 Obszarowe źródła emisji zanieczyszczeń Zużycie nawozów sztucznych Zdecydowanie niskim poziomem nawożenia mineralnego NPK charakteryzują się gminy zlokalizowane na obszarach górskich, znacznie wyższy poziom utrzymuje się w powiecie proszowickim, kazimierskim i krakowskim. W tabeli 11 przedstawiono zużycie NPK w kg na ha użytków rolnych w układzie scalonych jednolitych części wód powierzchniowych (Twardy i in., 2007). Tabela 11. Zużycie nawozów mineralnych (NPK) w układzie SCWP Kod SCWP GW0101 GW0102 GW0103 GW0104 GW0105 GW0106 GW0107 GW0108 GW0109 GW0110 GW0111 GW0112 GW0201 GW0202 GW0203 GW0204 GW0205 GW0206 GW0207 GW0208 GW0209 GW0210 GW0211 GW0212 GW0213 GW0214 GW0215 GW0216 GW0217 GW0301 GW0302 GW0303 GW0304 Zużycie nawozów mineralnych w kg na 1 ha użytków rolnych N P K 21,7 14,3 23,0 25,8 20,1 26,8 24,2 19,6 27,0 26,9 19,4 26,0 42,7 31,6 45,2 52,9 34,8 47,2 25,9 19,2 9,8 20,6 14,3 6,4 40,2 14,6 9,5 23,4 12,2 9,6 29,1 16,1 15,5 48,0 35,7 51,9 53,4 35,4 48,3 43,2 29,3 37,0 51,5 41,9 56,7 57,2 35,4 63,3 58,2 41,9 67,1 52,3 41,2 60,6 49,3 45,8 44,5 32,6 25,7 16,9 40,2 27,9 30,0 37,2 22,1 26,3 43,3 27,6 32,8 46,2 39,4 43,9 36,9 22,9 29,1 42,7 21,2 33,4 60,2 46,6 60,1 66,6 53,1 66,0 50,0 39,6 52,1 52,0 43,3 49,3 51,1 42,6 54,1 45,2 37,5 45,3 39,3 39,8 45,6 Kod SCWP GW0424 GW0501 GW0502 GW0503 GW0504 GW0505 GW0506 GW0601 GW0602 GW0603 GW0604 GW0605 GW0606 GW0607 GW0608 GW0609 GW0610 GW0611 GW0612 GW0701 GW0702 GW0801 GW0802 GW0803 GW0804 GW0805 GW0806 GW0807 GW0808 GW0809 GW0810 GW0811 GW0812 Zużycie nawozów mineralnych w kg na 1 ha użytków rolnych N P K 47,3 51,7 46,9 55,0 41,2 61,9 47,9 38,8 53,9 47,4 46,6 55,2 41,0 26,5 31,7 39,1 34,1 28,8 38,1 20,2 29,5 48,4 40,4 53,8 47,9 35,5 47,9 49,6 36,9 49,7 55,0 46,0 68,0 54,5 35,8 68,0 48,9 38,5 61,7 50,0 40,5 50,4 33,3 31,0 28,9 40,3 34,0 40,8 50,7 28,9 41,2 52,1 44,4 52,1 57,4 42,4 65,4 58,2 40,6 57,8 52,8 29,3 40,8 43,1 3,2 4,4 34,1 23,1 34,9 15,1 9,1 14,3 30,8 24,7 30,1 28,8 18,8 27,6 32,4 21,7 29,1 34,3 33,4 36,4 18,5 13,6 19,8 34,5 38,2 47,3 34,7 28,7 39,2 43,7 31,8 43,8 18,0 11,8 18,7 32 Kod SCWP GW0305 GW0306 GW0307 GW0308 GW0309 GW0310 GW0311 GW0312 GW0313 GW0401 GW0402 GW0403 GW0404 GW0405 GW0406 GW0407 GW0408 GW0409 GW0410 GW0411 GW0412 GW0413 GW0414 GW0415 GW0416 GW0417 GW0418 GW0419 GW0420 GW0421 GW0422 GW0423 Zużycie nawozów mineralnych w kg na 1 ha użytków rolnych N P K 47,8 51,7 57,3 42,0 23,5 37,3 44,4 30,1 41,4 39,0 25,1 34,6 35,7 30,8 37,9 53,9 39,9 54,2 43,6 39,6 38,9 30,4 23,0 23,8 40,3 32,4 36,8 5,0 10,0 10,0 25,2 14,2 17,5 5,0 10,0 10,0 5,0 10,0 10,1 8,6 10,0 12,1 15,7 11,6 16,0 34,0 20,2 21,4 5,0 10,0 11,0 37,1 20,1 20,3 17,0 10,0 15,0 32,3 22,9 28,7 40,2 32,3 34,6 17,7 14,8 14,7 16,8 16,1 16,0 30,6 26,3 30,1 29,4 24,1 25,4 36,3 23,9 40,2 29,9 19,3 24,2 37,4 18,3 24,1 29,5 26,3 20,6 50,9 45,5 60,2 42,2 36,2 47,1 48,2 45,1 51,0 Kod SCWP GW0813 GW0814 GW0815 GW0816 GW0817 GW0818 GW0819 GW0820 GW0821 GW0822 GW0823 GW0824 GW0825 GW0826 GW0827 GW0828 GW0829 GW0830 GW0831 GW0832 GW0833 GW0834 GW0835 GW0836 GW0837 GW0838 GW0839 GW0840 GW0841 GW0842 GW0843 GW0844 Zużycie nawozów mineralnych w kg na 1 ha użytków rolnych N P K 36,7 23,0 33,8 57,6 42,1 54,8 35,3 19,5 27,9 27,6 15,1 18,3 33,7 30,0 36,8 48,3 39,0 50,4 34,6 28,9 37,5 48,4 42,1 54,2 54,7 40,7 59,4 46,0 31,7 39,3 54,4 48,0 60,0 51,0 30,7 42,9 45,8 30,7 43,4 50,6 44,3 54,1 43,1 32,5 39,3 42,9 24,7 39,9 48,8 23,4 33,3 50,5 33,7 48,2 48,7 34,9 43,5 43,2 28,0 39,9 50,1 35,6 40,8 43,1 47,7 50,2 48,2 47,5 56,5 39,4 40,2 42,6 66,1 45,2 61,5 56,4 41,9 56,4 59,5 36,0 52,2 49,6 29,6 34,6 52,9 42,3 50,5 60,8 37,5 46,8 51,3 25,7 30,1 54,6 34,7 38,9 Źródło: Wyznaczanie na obszarze działania RZGW w Krakowie, wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu… (Twardy i In., 2007) Ze względu na konieczność jednolitego przedstawiania informacji dla wszystkich regionów wodnych, geobaza zawiera również dane dotyczące zużycia nawozów azotowych i fosforowych, w przeliczeniu na czysty składnik, opracowane w oparciu o dane GUS w układzie województw (www.stat.gov.pl). Średnią wielkość zużycia azotu i fosforu w 2008 r. w SCWP obliczono jako średnią ważoną, gdzie wagą była powierzchnia użytków rolnych (CORINE Land Cover) w poszczególnych fragmentach województw należących do SCWP. 33 Depozycja zanieczyszczeń z atmosfery Roczne obciążenie powierzchniowe regionu wodnego Górnej Wisły ładunkami azotu ogólnego i fosforu ogólnego, wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2008 r., opracowano na podstawie danych Inspekcji Ochrony Środowiska uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Roczne obciążenie powierzchniowe ładunkami azotu ogólnego wynosiło 1258 - 2280 [kg N/km2] (12,58 - 22,8 [kg N/ha]), natomiast ładunkami fosforu ogólnego od 30,2 - 45,2 [kg P/km2] (0,302 - 0,452 [kg P/ha]). Roczne obciążenie powierzchniowe ładunkami azotu ogólnego i fosforu ogólnego przedstawiono na rysunku 2 i 3. Rysunek 2. Roczne obciążenie powierzchniowe ładunkami azotu ogólnego [kg N/ha] wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2008 r. (opracowano na podstawie danych Inspekcji Ochrony Środowiska uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska) 34 Rysunek 3. Roczne obciążenie powierzchniowe ładunkami fosforu ogólnego [kg P/ha] wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2008 r. (opracowano na podstawie danych Inspekcji Ochrony Środowiska uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska) 11.4 Pobory wody wraz z opisem istniejących stref ochronnych ujęć wód oraz charakterystyką przerzutów wody Wody powierzchniowe W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły zostało zinwentaryzowanych 1767 ujęć wód powierzchniowych posiadających pozwolenia wodnoprawne. Zlokalizowane są one w zlewniach bilansowych, w następujących ilościach: • San z Wisłokiem – 397 punktów, • Dunajec – 321 punktów, • Nida – 203 punkty, • Soła – 187 punktów, • Wisła od Przemszy do Nidy – 161 punktów, • Wisła od Nidy do Wisłoki – 131 punktów, • Skawa – 113 punktów, • Wisłoka – 108 punktów, • Raba – 75 punktów, • Wisła od Wisłoki do Sanu – 39 punktów, • Wisła od Sanu do Sanny – 32 punkty. 35 W regionie wodnym występuje wyraźne zróżnicowanie wielkości poboru wód powierzchniowych. W celu ochrony zasobów wód powierzchniowych, a także że względu na zapewnienie odpowiedniej jakości wody ujmowanej do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz zaopatrzenia zakładów wymagających wody wysokiej jakości ustanawia się strefy ochronne ujęć wód, zgodnie z ustawą - Prawo wodne. W regionie wodnym ustanowiono 148 stref ochronnych ujęć wód powierzchniowych, w tym: • 77 obejmujących wyłącznie teren ochrony bezpośredniej, • 71 obejmujących teren ochrony bezpośredniej i pośredniej. Strefy ochronne zlokalizowane są w zlewniach bilansowych, w następujących ilościach: • Soła – 39, • Wisła od Przemszy do Nidy – 30, • Skawa – 28, • San z Wisłokiem – 17, • Dunajec – 13, • Nida – 2, • Wisłoka – 12, • Raba – 4, • Wisła od Wisłoki do Sanu – 2, • Wisła od Sanu do Sanny – 1. Do czynników bezpośrednio wpływających na stosunki wodne zaliczyć można także przerzuty wody między zlewniami. Skutkiem tak prowadzonej działalności antropogenicznej są zaburzenia reżimu hydrologicznego cieków. Antropogeniczne zaburzenia reżimu hydrologicznego cieków występują w tej części obszaru, w której stopień urbanizacji i uprzemysłowienia jest największy, szczególnie w obszarze okręgu krakowskiego. W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły zinwentaryzowano 15 przerzutów międzyzlewniowych wewnątrz regionu wodnego, 3 przerzuty z regionu wodnego Małej Wisły do regionu wodnego Górnej Wisły oraz 8 z regionu wodnego Górnej Wisły do regionu wodnego Małej Wisły. W 3 miejscach (przerzuty z regionu wodnego Małej Wisły) określenie rzeczywistej ilość pobieranej wody jest niemożliwe z uwagi na skomplikowany system zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków. Woda z tych trzech miejsc przerzucana jest na cele komunalne. Charakterystykę przerzutów między scalonymi częściami wód przedstawiono w tabeli 12. 36 Tabela 12. Przerzuty międzyzlewniowe w regionie wodnym Górnej Wisły Nazwa właściciela Nazwa rzeki Km biegu rzeki Średnia ilość pobieranej 3 wody [m /d] Miejsce przerzutu – kod SCWP (nazwa JCW) WEWNĄTRZ REGIONU WODNEGO GÓRNEJ WISŁY Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów – Raciborowice Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów – Dobczyce Miejski Zakład Wodociągów i Kanalizacji – Sucha Beskidzka Elektrownia Skawina S.A. – Skawina Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki – Szczepańcowa Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki – Sieniawa Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej – Limanowa Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów – Isep Zakłady Azotowe w Tarnowie Tarnowskie Wodociągi Sp. z o.o. – Zbylitowska Góra Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki – Solina Gminne Przedsiębiorstwo Gospodarki – Moszczaniec Zakład Usług Komunalnych w Łękawicy - Kocierz Moszczanick Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów – Świnna Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki – Jasło Dłubnia GW0203 (Wisła od Skawinki do Podłężanki) GW0203 (Wisła od Skawinki do Podłężanki) 11,0 31 968 60,7 302 400 3,5 4 838 6,2 9 504 Jasiołka 28,6 6 912 Zbiornik Besko 172,8 12 960 Łososina 33,5 3 802 GW0420 Dunajec 40,6 12 960 GW0214 Dunajec 33,4 79 194 GW0424 Dunajec 35,4 51 840 GW0424 (Wątok) 325,5 14 429 GW0901 0,8 406 GW0806 6,3 1 382 GW0103 Koszarawa 4,3 6 048 GW0102 Wisłoka 108,1 25 920 GW0609 (Jasiołka od Chlebianki do ujścia) Zbiornik Dobczyce Potok Stryszawka Kanał Łączany Zbiornik Solina Potok Moszczanka Potok Kocierzanka GW0108 GW0201 (Skawinka od Głogoczówki do ujścia) GW0817 (Wisłok od zb. Besko do Czarnego Potoku) GW0817 (Wisłok od zb. Besko do Czarnego Potoku) Z REGIONU WODNEGO MAŁEJ WISŁY DO REGIONU WODNEGO GÓRNEJ WISŁY AQUA S.A. Bielsko-Biała AQUA S.A. Bielsko-Biała AQUA S.A. Bielsko-Biała Wapienica Potok Żydowski Zbiornik Wapienica 16,1 - GW0105 0,4 - GW0105 17,8 - GW0105 Z REGIONU WODNEGO GÓRNEJ WISŁY DO REGIONU WODNEGO MAŁEJ WISŁY Przedsiębiorstwo Komunalne "AQUA" – Czaniec Przedsiębiorstwo Komunalne "AQUA" – Czaniec Przedsiębiorstwo Komunalne "AQUA" – Czaniec Przedsiębiorstwo Komunalne "AQUA" – Czaniec Przedsiębiorstwo Usług Wodociągowych – Broszkowice Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów – Czaniec Górnośląskie Przedsiębiorstwo Zbiornik Czaniec Zbiornik Czaniec Zbiornik Czaniec Zbiornik Czaniec Soła Zbiornik Czaniec Zbiornik 31 55 296 MW0106 31 55 296 MW0103 31 38 880 MW0106 31 38 880 MW0103 0,75 777 600 MW0209 31 216 000 MW0104 31 216 000 MW0105 37 Wodociągów – Czaniec Czaniec Górnośląskie Przedsiębiorstwo Zbiornik Wodociągów – Czaniec Czaniec Źródło: Opracowanie analizy presji… IMGW, 2007 31 216 000 MW0106 Wody podziemne W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły zostało zinwentaryzowanych 2365 ujęć wód podziemnych posiadających pozwolenia wodnoprawne. Najwięcej ujęć – 1123 znajduje się w województwie małopolskim (w tym 203 ujęcia w powiecie krakowskim, 137 w powiecie nowosądeckim i 133 w powiecie nowotarskim), w drugiej kolejności w województwie podkarpackim – 733 ujęcia i świętokrzyskim – 323 ujęcia, najmniej ujęć jest w województwie lubelskim – 94 ujęcia i śląskim – 92 ujęcia. Szczegółowy rozkład ujęć w poszczególnych powiatach został przedstawiony w tabeli 15. Zdecydowana większość ujęć bazuje na wodach piętra czwartorzędowego oraz w drugiej kolejności piętra neogenu/paleogenu. W północnej części regionu istotny udział w zaopatrzeniu mieszkańców w wodę mają mezozoiczne piętra wodonośne, szczególnie kredowe i jurajskie. Szczegółowy rozkład wykorzystania wód poszczególnych pięter wodonośnych wg posiadanych danych przedstawia tabela 13 i rysunek 4. Tabela 13. Zestawienie ujęć wód podziemnych wg ujmowanego piętra wodonośnego w regionie wodnym Górnej Wisły. Ujęte piętro wodonośne Liczba ujęć czwartorzędowe 335 czwartorzędowe i neogeńskie/paleogeńskie 3 neogeńskie/paleogeńskie 136 neogeńskie/paleogeńskie i kredy 7 kredy 50 kredy i jury 2 jury 44 triasu 8 permu 2 karbonu 5 dewonu 1 Źródło: Opracowano na podstawie danych RZGW w Krakowie 38 Rysunek 4. Pobór wód podziemnych wg ujmowanego piętra wodonośnego w regionie wodnym Górnej Wisły (na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego) Całkowita wielkość przyznanych pozwoleń wodnoprawnych na średni pobór wód podziemnych w obszarze rejonu wodnego Górnej Wisły wynosi ponad 221 200 m3/d. Wody podziemne z całkowitej ilości ujmowanych wód w regionie stanowią około 10 %. W tabeli 14 przedstawiona została charakterystyka danych dotyczących wielkości poboru ujętych w pozwoleniach wodnoprawnych. Spośród istniejących ujęć wód podziemnych 1832 ujmują wody podziemne wykorzystywane do celów komunalnych, a 418 do celów przemysłowych. Tabela 14. Analiza statystyczna ujęć wód podziemnych w obszarze regionu wodnego Górnej Wisły Qśr 3 [m /s] Qśr 3 [m /h] Qśr 3 [m /d] Qmax 3 [m /s] Qmax 3 [m /h] Qmax 3 [m /d] Ilość danych 0 44 565 14 1939 1637 Suma b.d. 373,7 221211,2 45,6 60403,4 771261,6 Minimum b.d. 0,008 0,20 0,002 0,006 0,10 Maximum b.d. 87,5 21600,0 30,7 2100,0 24960,0 Źródło: Opracowano na podstawie pozwoleń wodnoprawnych W obszarze regionu wodnego Górnej Wisły występują ujęcia wód podziemnych o bardzo zmiennej wydajności. Przeważają ujęcia o wydajności do 100 m3/d (ponad 55% wszystkich ujęć). Ujęcia powyżej 1000 m3/d stanowią 8,5%, natomiast jedynie 3 ujęcia mają pozwolenie na średniodobowy pobór wód podziemnych w wysokości powyżej 7 500 m3/d. Są to ujęcia komunalne większych miast (Kielc, Przemyśla, Tarnowa). Wykorzystanie dostępnych zasobów wód podziemnych w obrębie regionu wodnego Górnej Wisły zmienia się od 20 % do powyżej 75 % (rys. 5). 39 Rysunek 5. Wykorzystanie zasobów wód podziemnych (Frankowski i in., 2008) W obrębie regionu wodnego Górnej Wisły funkcjonuje 706 stref ochronnych. Wielkość stref ochronnych jest zmienna, najmniejsze mają powierzchnię do kilku arów (strefa obejmująca teren ochrony bezpośredniej), największe prawie 35 km2 (strefa obejmująca teren ochrony pośredniej). Rozmieszczenie stref ochronnych jest nierównomierne. Największa ich liczba znajduje się w północno-zachodniej części regionu, w pasie od Kielc po Wadowice oraz w okolicach Rzeszowa. Rozkład stref ochronnych w poszczególnych powiatach zawiera tabela 15. Zdecydowanie najwięcej stref ochronnych ujęć wód podziemnych znajduje się w powiecie krakowskim. Tabela 15. Ujęcia oraz strefy ochronne ujęć wód podziemnych w powiatach regionu wodnego Górnej Wisły Nazwa powiatu Liczba ujęć Procent ujęć Liczba stref posiadających ochronnych strefy ochronne Nazwa powiatu Liczba ujęć Liczba stref ochronnych Procent ujęć posiadających strefy ochronne bielski 21 5 24 m. Rzeszów 32 0 0 bieszczadzki 29 2 7 m. Tarnobrzeg 1 0 0 biłgorajski 49 9 18 m. Tarnów 6 0 0 bocheński 27 1 4 miechowski 41 36 88 40 brzeski 16 0 0 mielecki 19 10 53 brzozowski 34 0 0 myślenicki 33 7 21 buski 22 14 64 niżański 27 7 26 chrzanowski 34 22 65 nowosądecki 137 29 21 dąbrowski 4 1 25 nowotarski 133 14 11 dębicki 45 3 7 olkuski 8 2 25 gorlicki 51 12 23 opatowski 26 4 15 janowski 25 17 68 oświęcimski 17 10 59 jarosławski 41 16 39 pińczowski 20 18 90 jasielski 46 1 2 proszowicki 8 6 75 jędrzejowski 63 42 67 przemyski 40 12 30 kazimierski 9 5 56 25 14 56 kielecki 108 35 32 27 10 37 kolbuszowski 14 2 14 przeworski ropczyckosędziszowski rzeszowski 54 50 93 krakowski 203 115 57 sandomierski 24 3 13 kraśnicki 14 0 0 sanocki 35 1 3 krośnieński 32 0 0 stalowowolski 27 5 19 leski 40 2 5 staszowski 28 21 75 leżajski 33 11 33 strzyżowski 38 3 8 limanowski 79 4 5 suski 40 21 53 lubaczowski 23 12 52 tarnobrzeski 25 3 12 łańcucki 37 18 49 tarnowski 91 5 5 m. Bielsko Biała 1 0 0 tatrzański 37 7 19 m. Kielce 19 5 26 tomaszowski 6 0 0 m. Kraków 66 2 3 wadowicki 44 24 55 m. Krosno 4 1 25 wielicki 28 16 57 m. Nowy Sącz 20 0 0 włoszczowski 4 3 75 m. Przemyśl 5 0 0 żywiecki 70 1 1 Źródło: Opracowano na podstawie danych RZGW w Krakowie W obrębie regionu wodnego Górnej Wisły najwięcej stref ochronnych przypada na województwo małopolskie, natomiast największy odsetek stref ochronnych posiadają ujęcia wód podziemnych w województwie świętokrzyskim (tab. 16). Tabela 16. Stref ochronne ujęć wód podziemnych w województwach regionu wodnego Górnej Wisły. Województwo Liczba stref ochronnych Procent ujęć posiadających strefy ochronne lubelskie 26 28 małopolskie 335 30 podkarpackie 182 25 śląskie 6 7 świętokrzyskie 157 49 Źródło: Opracowano na podstawie danych RZGW w Krakowie 41 11.5 Pobory kruszywa Eksploatacja kruszywa z koryt rzecznych jest formą szczególnego korzystania z wód, na które wymagane jest pozwolenie wodnoprawne. W związku z rozwojem budownictwa, często dochodzi do niekontrolowanego wydobycia złóż. Skutkiem wydobycia materiałów bezpośrednio z koryt rzecznych i terenów do nich przyległych jest naruszenie równowagi hydrodynamicznej w rzekach i potokach i nasilający się proces degradacji koryt rzecznych. W regionie wodnym Górnej Wisły zidentyfikowano (wg IMGW) 252 punkty poboru kruszywa. Najwięcej poborów kruszywa zlokalizowano w zlewni Wisłoki i Wisłoka – 84 punkty, w zlewni Dunajca Dolnego – 45 punktów, w zlewni Wisły sandomierskiej – 35 punktów i w zlewni Sanu – 32 punkty. W zlewni Raby zidentyfikowano 21 punktów, natomiast w zlewni Wisły krakowskiej – 20 punktów. Najmniej punktów poboru kruszywa zlokalizowano w zlewni Dunajca Górnego – 3 punkty oraz w zlewni Soły i Skawy – 12 punktów. 11.6 Obiekty hydrotechniczne służące korzystaniu z wód Istotny wpływ na stan wód powierzchniowych wywierają zmiany hydromorfologiczne. Powodowane są przede wszystkim przez obiekty hydrotechniczne służące najróżniejszym celom, z których najpowszechniejsze to: ochrona przeciwpowodziowa, energetyka wodna, pobory wód oraz żegluga. Obiekty te przyczyniają się do zmian zarówno w reżimie hydrologicznym, jak i w warunkach morfologicznych rzek i jezior. Zmiany te są zagrożeniem dla osiągnięcia celów środowiskowych zgodnie z RDW. Z punktu widzenia osiągnięcia celów środowiskowych, czyli dobrego stanu bądź potencjału części wód, największe znaczenie mają budowle poprzeczne. Zaburzają one ciągłość morfologiczną cieków, utrudniając lub uniemożliwiając migrację organizmów wodnych, w szczególności ryb. Ponadto budowle piętrzące powyżej których znajdują się zbiorniki retencyjne wpływają na zmiany w naturalnym reżimie hydrologicznym. W obrębie regionu wodnego Górnej Wisły zinwentaryzowanych zostało 88 elektrowni wodnych, w tym 78 małych elektrowni wodnych. Planowana jest budowa 93 natomiast 9 jest w budowie. W obrębie regionu wodnego Górnej Wisły zinwentaryzowano następujące obiekty żeglugi: • 5 portów rzecznych, • 8 przystani motorowo – wodnych. W obrębie regionu wodnego zidentyfikowano następujące budowle poprzeczne: • 916 jazów, • 1357 korekcji progowych, 42 • 116 progów, • 2563 stopnie regulacyjne, • 296 zapór przeciwrumowiskowych, • 45 zapór zbiorników wodnych. Ponadto zinwentaryzowano następujące budowle podłużne koryt: • 44 obiekty portowe żeglugi (np. nabrzeża portowe), • 2 obiekty sportowo-rekreacyjne wzdłuż cieku (np. tory kajakowe), • 266 ubezpieczeń dna (np. żłób, korekcja progowa), • 5990 umocnień brzegu. 43 II. Literatura 1. Byczkowski A., 1996 – Hydrologia. T. II, SGGW, Warszawa. 2. Chełmicki W., 1990 – Antropogeniczne zmiany zwierciadła wód podziemnych w Polsce. Przegląd Geograficzny. 62: 75-94. 3. Chowaniec J., Freiwald P., Patorski R., Witek K., 2007 – Identyfikacja oddziaływań zmian poziomów zwierciadła wód podziemnych w regionie wodnym Górnej Wisły – etap II, PIG-PSH, Kraków. 4. Chowaniec J., Gierat-Nawrocka D., Witek K., 1985 – Normal waters In flysch strata of Polish Carpathians. Proc. 13 Congress CBGA. Part. II: 395-397. Kraków. 5. Chowaniec J., Oszczypko N., Witek K., 1983 – Hydrogeologiczne cechy warstw krośnieńskich centralnej depresji karpackiej. Kwart. Geol., 27, 4: 797-810. 6. Drab E., Bukowiec T., Mączka M., 2004 – Zjawisko suszy na obszarze działania RZGW w Krakowie. RZGW, Kraków. 7. Dynowska I., 1994 – Odpływ rzeczny. [w:] Najgrakowski M. (red.), Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa. 8. Fal B., Bogdanowicz E., 1996 – Metody oceny zasobów wodnych rzek jako podstawa opracowania warunków korzystania z wód dorzecza. VII Ogólnopolskie Seminarium naukowo-Techniczne Ochrona Jakości i Zasobów Wód „Zasady racjonalnej gospodarki wodą”, Zakopane. 9. GIOŚ, 2009 – Ocena stanu wód w dorzeczach na podstawie wyników monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych w latach 2008 – 2010 – rzeki, IMGW, Warszawa. 10. GUS, 2009 – Rocznik demograficzny 2009, Warszawa. 11. Hordejuk T. i in., 2008 – Raport o stanie chemicznym i ilościowym jednolitych części wód podziemnych dla obszarów dorzeczy zgodnie z wymaganiami RDW, PIG, Warszawa. 12. IMGW, 1980 – Przepływy charakterystyczne rzek polskich w latach 1951 – 1970, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. 13. IMGW, PIG, IOŚ, 2007 – Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych dla potrzeb opracowania programów działań i planów gospodarowania wodami, Kraków. 14. Kondracki J., 1998 – Geografia regionalna Polski, Warszawa. 44 15. Kostrzewa H., 1977 – Weryfikacja kryteriów i wielkości przepływu nienaruszalnego dla rzek Polski, Mat. Bad., Seria: Gospodarka Wodna i Ochrona Wód, IMGW, Warszawa. 16. Książkiewicz M., 1972 – Karpaty. [w:] Budowa geologiczna Polski. T. IV, cz. 3. Wyd. Geol., Warszawa. 17. KZGW, 2010 – Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, Warszawa. 18. Małecka D., Murzynowski W., 1978 – Rejonizacja hydrogeologiczna Karpat fliszowych. Bibl. Wiad. IMUZ, 56: 1-47. 19. Mikulski Z., 1998 – Gospodarka wodna. PWN, Warszawa. 20. Nowicki Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagrożonych podtopieniami w Polsce. PIG, Warszawa. 21. Oszczypko N., Chowaniec J., Koncewicz A., 1981 – Wodonośność piaskowców magurskich w świetle badań wodochłonności. Rocz. Pol. Tow. Geol., 51, 1-2: 273-302. 22. Paczyński B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Część I. Systemy zwykłych wód podziemnych. PIG, Warszawa. 23. Paczyński B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. PIG, Warszawa. 24. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, 2002, Rzeszów. 25. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa świętokrzyskiego, 2002, Kielce. 26. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, 2002, Lublin. 27. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego, 2003, Kraków. 28. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego, 2004, Katowice. 29. Prażak J., 2007 – Subregion środkowej Wisły wyżynny część centralna. [w:] Paczyński B., Sadurski A. (red.), Hydrogeologia regionalna Polski, tom I, Wody słodkie, PIG, Warszawa. 30. Punzet J., 1981 – Empiryczny system ocen charakterystyk przepływów rzek i potoków karpackiej części dorzecza Wisły. Wiad. IMGW, t. VII, z. 1-2. 31. Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Środowiska 2005 – „Raport dla Obszaru Dorzecza Wisły z realizacji art. 5 i 6, zał. II, III, IV Ramowej Dyrektywy wodnej 2000/60/WE”, Warszawa. 32. Sapek B., 1996 – Udział rolnictwa w zanieczyszczeniu wody składnikami nawozowymi. [w:] Sapek B. (red.), Zeszyty edukacyjne 1/96. Wyd. IMUZ, Falenty. 33. Stachy J., 1986 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. 34. Stupnicka E., 2007 – Budowa regionalna Polski. Wyd. UW, Warszawa. 45 35. Twardy S., Kopacz M., Kuźniar A., Smoroń S., Kostuch M., Janota D., Kowalczyk A., 2007 – Wyznaczanie na obszarze działania RZGW w Krakowie, wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych i obszarów szczególnie narażonych, a także obszarów wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych wraz z określeniem sposobów ograniczenia tych zagrożeń – ETAP II. Rs-Eko, Kraków. 36. Tyszewski S., Herbich P., Indyk W., Jarząbek A., Pusłowska-Tyszewska D., Rutkowski M., 2008 – Metodyka opracowania warunków korzystania z wód regionu wodnego oraz warunków korzystania z wód zlewni, Warszawa. 37. Węcławik S., 1991 – Budowa geologiczna. [w:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.), Dorzecze górnej Wisły część I, PWN, Warszawa-Kraków. 38. http://www.krakow.rzgw.gov.pl – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej Główny Inspektorat Ochrony w Krakowie 39. http://www.gios.gov.pl/chemizm/index.html – Środowiska 40. http://www.stat.gov.pl – Bank Danych Regionalnych 46 III. Spis tabel Tabela 1. Parki narodowe występujące w regionie wodnym Górnej Wisły............................... 4 Tabela 2. Parki krajobrazowe występujące w regionie wodnym Górnej Wisły ......................... 4 Tabela 3. Obszary specjalnej ochrony ptaków w regionie wodnym Górnej Wisły .................... 5 Tabela 4. Specjalne obszary ochrony siedlisk w regionie wodnym Górnej Wisły...................... 6 Tabela 5.Obszary specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają w regionie wodnym Górnej Wisły ........................................ 9 Tabela 6. Klasyfikacja elementów biologicznych jakości wód na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych .............................................................................. 26 Tabela 7.Klasyfikacja elementów fizyko-chemicznych jakości wód na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych .................................................. 26 Tabela 8.Klasyfikacja stanu/potencjału ekologicznego JCWP rzek na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych .................................................. 27 Tabela 9. Klasyfikacja stanu chemicznego JCWP rzek na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych ................................................................................................. 27 Tabela 10. Ocena ogólna stanu JCWP rzek .............................................................................. 28 Tabela 11. Zużycie nawozów mineralnych (NPK) w układzie SCWP ........................................ 32 Tabela 12. Przerzuty międzyzlewniowe w regionie wodnym Górnej Wisły ............................ 37 Tabela 13. Zestawienie ujęć wód podziemnych wg ujmowanego piętra wodonośnego w regionie wodnym Górnej Wisły................................................................................................ 38 Tabela 14. Analiza statystyczna ujęć wód podziemnych w obszarze regionu wodnego Górnej Wisły ......................................................................................................................................... 39 Tabela 15. Ujęcia oraz strefy ochronne ujęć wód podziemnych w powiatach regionu wodnego Górnej Wisły ............................................................................................................. 40 Tabela 16. Stref ochronne ujęć wód podziemnych w województwach regionu wodnego Górnej Wisły. ............................................................................................................................ 41 47 IV. Spis rysunków Rysunek 1. Reżim odpływu rzecznego w obszarze działania RZGW w Krakowie (Dynowska, 1994)......................................................................................................................................... 15 Rysunek 2. Roczne obciążenie powierzchniowe ładunkami azotu ogólnego [kg N/ha] wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2008 r. (opracowano na podstawie danych Inspekcji Ochrony Środowiska uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska) .................................................................................................................................................. 34 Rysunek 3. Roczne obciążenie powierzchniowe ładunkami fosforu ogólnego [kg P/ha] wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2008 r. (opracowano na podstawie danych Inspekcji Ochrony Środowiska uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska) .................................................................................................................................................. 35 Rysunek 4. Pobór wód podziemnych wg ujmowanego piętra wodonośnego w regionie wodnym Górnej Wisły (na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego) ............. 39 Rysunek 5. Wykorzystanie zasobów wód podziemnych (Frankowski i in., 2008) ................... 40 48 V. Spis skrótów GIOŚ Główny Inspektorat Ochrony Środowiska GIS Systemy Informacji Geograficznej GUS Główny Urząd Statystyczny GZWP Główny Zbiornik Wód Podziemnych JCWP jednolita część wód powierzchniowych JCWPd jednolita część wód podziemnych KZGW Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej MEW mała elektrownia wodna MhP Mapa Hydrogeologiczna Polski MPHP Mapa Podziału Hydrograficznego Polski ONO obszar najwyższej ochrony OSO obszary specjalnej ochrony ptaków (NATURA 2000) OWO obszar wysokiej ochrony PGW plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza RDW dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna RZGW Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej SCW sztuczna część wód SCWP scalona część wód powierzchniowych SOO specjalne obszary ochrony siedlisk (NATURA 2000) SSQ średnia z przepływów rocznych z wielolecia SNQ średnia z najmniejszych przepływów rocznych z wielolecia SZCW silnie zmieniona część wód UE Unia Europejska WIOŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska 49 Spis treści I. Charakterystyka regionu wodnego ................................................................................ 2 1. Położenie geograficzne................................................................................................... 2 2. Klimat.............................................................................................................................. 3 3. Obszary chronione przyrodniczo.................................................................................... 3 4. Budowa geologiczna....................................................................................................... 9 5. Warunki hydrogeologiczne........................................................................................... 11 5.1 Ogólna charakterystyka................................................................................................ 11 5.2 Odwzorowanie położenia granic jednolitych części wód podziemnych z uwzględnieniem rejonów wodnogospodarczych ...................................................... 12 5.3 Identyfikacja presji i oddziaływań zmian zwierciadła wody......................................... 12 6. Zarys hydrograficzno-hydrologiczny............................................................................. 13 6.1 Ogólna charakterystyka................................................................................................ 13 6.2 Jednostki bilansowe regionu wodnego ........................................................................ 14 6.3 Podział na kategorie wód ............................................................................................. 16 7. Obszary chronione i wykaz wód ................................................................................... 16 8. Charakterystyka społeczno-gospodarcza ..................................................................... 18 8.1 Demografia ................................................................................................................... 18 8.2 Profil gospodarczy i użytkowanie regionu wodnego, w tym identyfikacja głównych obszarów zabudowanych o zaburzonej retencji .......................................................... 18 9. Kierunki rozwoju wynikające z analizy wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego w zakresie gospodarki wodnej ........................................................... 19 10. Ocena stanu jednolitych części wód............................................................................. 25 10.1 Wody powierzchniowe................................................................................................. 25 10.2 Wody podziemne.......................................................................................................... 29 10.3 Obszary chronione........................................................................................................ 29 11. Podsumowanie identyfikacji znaczących oddziaływań antropogenicznych i oceny ich wpływu na stan wód powierzchniowych i podziemnych ............................................. 30 11.1 Punktowe źródła emisji zanieczyszczeń ....................................................................... 30 11.2 Rozproszone źródła emisji zanieczyszczeń................................................................... 31 11.3 Obszarowe źródła emisji zanieczyszczeń...................................................................... 32 11.4 Pobory wody wraz z opisem istniejących stref ochronnych ujęć wód oraz charakterystyką przerzutów wody ............................................................................... 35 11.5 Pobory kruszywa........................................................................................................... 42 11.6 Obiekty hydrotechniczne służące korzystaniu z wód................................................... 42 II. Literatura ...................................................................................................................... 44 50 III. Spis tabel....................................................................................................................... 47 IV. Spis rysunków ............................................................................................................... 48 V. Spis skrótów.................................................................................................................. 49 51
