Zielone ścieżki Libiąża
advertisement
ECO CONSENSUS - AGENCJA ANALIZ I STRATEGII SYSTEMOWYCH SP. Z O.O. UL. PCK 7/1 40-057 KATOWICE TEL./FAX 251 49 46 NIP 634 20 75 978 ZIELONE ŚCIEŻKI LIBIĄŻA FOLDER PROEKOLOGICZNY AUTORZY: BARBARA M. BUSZMAN JÓZEF P. BUSZMAN JACEK DROBNIK BARBARA PTASIŃSKA-KLIMEK LISTOPAD 2006 Spis treści I. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW GEOGRAFICZNYCH LIBIĄŻA II. WALORY KRAJOBRAZOWE III. CHARAKTER PRZYRODNICZY GMINY IV. OSOBLIWOŚCI PRZYRODY OŻYWIONEJ V. ISTNIEJĄCE SZLAKI I TRASY TURYSTYCZNE ORAZ PROMOCJA RUCHU NA ŚWIEŻYM POWIETRZU VI. „ZIELONE OSTOJE” – ZAPROSZENIE DO WĘDRÓWKI PO GMINIE LIBIĄŻ A: WZGÓRZA B: ZBIORNIKI I CIEKI WODNE C: LASY LITERATURA 2 I. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW GEOGRAFICZNYCH LIBIĄŻA █ Gmina Libiąż leży na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej w obrębie Pagórów Jaworznickich. Od zachodu pagóry te graniczą z Wyżyną Katowicką, od wschodu sąsiadują z Garbem Tenczyńskim, Rowem Krzeszowickim i Wyżyną Olkuską, od południa opadają w kierunku Kotliny Oświęcimskiej przeciętej doliną Wisły. W obrębie zrębowych Pagórów Jaworznickich, wyróżnia się m.in.: Pagóry Ciężkowickie, Chrzanowskie i Libiąskie. Te ostatnie będą stanowiły cel naszych eskapad krajoznawczych. █ Rzeźba terenu Gminy jest bardzo urozmaicona. Pagóry Libiąskie, zwane także Wzgórzami Libiąskimi, mające postać odrębnych wyniesień, zajmują północną część terytorium Gminy. Osiągają one wysokość około 300 m n.p.m. Znajdują się tutaj takie wzgórza jak: Grodzisko – 313,5 m n.p.m. Karpiówka – 313 m n.p.m. Lipie – 308 m n.p.m. Moczydłka – 300,6 m n.p.m. Szybowcowa, pierwotnie zwane Strzałbą, z kulminacją osiągającą 337 m n.p.m., Wysoka – 305 m n.p.m. Południową część terytorium Gminy zamyka dolina Wisły, leżąca tutaj na poziomie około 235 m n.p.m. W nią płytko wcina się koryto Wisły, różnica wysokości bezwzględnej na obszarze Libiąża wynosi więc około 100 metrów. Przemieszczając się znad malowniczej Wisły w Bębenkach na szczyt Góry Szybowcowej (na Strzałbę) pokonamy drogę, która w linii prostej wynosi 5,375 km, natomiast różnica wysokości między tymi punktami stanowi owe 100 m. Dla porównania warto wiedzieć, że wyższa, północna wieża Kościoła Mariackiego w Krakowie ma 81 m wysokości! Między wymienionymi wyżej pagórami, zbudowanymi z wapieni triasowych, występują kotliny wypełnione piaskami polodowcowymi. Największa z tych kotlin to Kotlina Chrzanowska. Jest ona przedłużeniem Rowu Krzeszowickiego. W jej dnie zalegają skały karbońskie, z których wydobywa się węgiel kamienny. Na terenie Libiąża eksploatuje go kopalnia „Janina”. Rzeźbę wzbogacają wydmy śródlądowe, utworzone z piasków polodowcowych. Mają one postać niewysokich pagórków (do 3 2–3 m wysokości względnej), porośniętych suchym lasem sosnowym. Dobrze wykształconą wydmę, w kształcie paraboli, można podziwiać na południowy-wschód od zabudowań Wsi Żarki. Ze względu na eksploatację węgla kamiennego i związane z tym osiadanie terenu, dochodzi do zmiany rzeźby. Zjawisku temu towarzyszą zaburzenia stosunków wodnych na powierzchni. █ Jednym z najważniejszych czynników klimatycznych są opady. To one decydują o kształtowaniu się stosunków wodnych i wpływają na ożywione elementy środowiska przyrodniczego. Roczny opad w okolicach Libiąża wynosi 730 mm, a najbardziej deszczowe miesiące to lipiec, czerwiec i sierpień. Najuboższy w opady jest luty i marzec. Lipiec jest też najcieplejszym miesiącem roku, ze średnią temperaturą 17,0–18,5 °C, przy czym mikroklimat w dolinie Wisły jest znacznie łagodniejszy i cieplejszy w porównaniu z wzniesieniami na terenie Libiąża. Cechą charakterystyczną mikroklimatu wzgórz jest duża liczba dni wietrznych w ciągu roku. Warto uwzględnić ten fakt obierając za cel wędrówki zwłaszcza Górę Grodzisko lub Szybowcową, tam prawie zawsze wieje. Trzeba tu dodać, że przed II wojną było tutaj lotnisko szybowców, stąd nazwa góry. █ Miasto Libiąż leży w dorzeczu Wisły. Na sieć hydrograficzną miasta składa się rzeka Chechło – przepiękny meandrujący ciek, Potok Gromiecki, Rzepka oraz Kopalniówka – zgodnie z nazwą zasilana wodami z kopalni. Koryto Wisły, stanowiące południową granicę gminy, ma niskie brzegi, co było powodem licznych wezbrań w okresie wiosennym i letnim. Dlatego obudowano je wałami przeciwpowodziowymi kilkumetrowej wysokości. █ Zróżnicowana rzeźba terenu i warunki wodne spowodowały, że na terenie Libiąża obserwujemy różnorodne typy gleb: rędziny jurajskie i triasowe, bielice, gleby brunatne, gleby hydromorficzne, a w dolinie Wisły – żyzne mady. Taka różnorodność podłoża spowodowała, że w Libiążu obserwujemy bogactwo flory i zbiorowisk roślinnych, zarówno leśnych, jak i nieleśnych. █ Największym zagrożeniem środowiska przyrodniczego Libiąża jest wspominane, intensywnie prowadzone, wydobycie węgla kamiennego (w Kopalni „Janina”) i dolomitu (w kamieniołomach na terenie Leśnictwa Kroczymiech). Działalność 4 górnicza powoduje m.in. odkształcenia terenu (zapadliska, głębokie wyrobiska, zwałowiska), co wpływa niekorzystnie na poziom wód gruntowych i ożywione składniki środowiska. W obrębie zwierciadła wód podziemnych powstają leje depresji, wskutek czego w jednych okolicach tworzą się rozległe zawodnienia, a na innych obszarach przesuszenia terenu. W takich miejscach las zamiera, pojawiają się natomiast coraz liczniejsze stawy. █ Gmina Libiąż wraz z dwoma sołectwami Gromiec i Żarki zajmuje powierzchnię 57 km2, którą zamieszkuje 24 tys. osób. II. WALORY KRAJOBRAZOWE █ W krajobrazie Libiąża wyraźnie wyróżniają się: obszar północny, w którym dominują zrębowe pagóry i obszar południowy z obniżeniem doliny Wisły. Urozmaicona rzeźba terenu, na którą składają się wspomniane wzniesienia, tereny faliste, terasy nadzalewowe i dno doliny Wisły oraz zróżnicowana pokrywa roślinna sprawiają, że Libiąż posiada wysokie walory krajobrazowe. Ze szczytów odlesionych wzgórz rozciągają się rozległe panoramy nie tylko na cały Libiąż, ale i na sąsiednie jednostki geomorfologiczne, jak: Rów Krzeszowicki, Garb Tenczyński, Kotlina Oświęcimska. Przy sprzyjającej pogodzie, zwłaszcza jesienią, Pagóry Libiąskie oferują wspaniałe warunki do podziwiania walorów krajobrazowych. Z Góry Grodzisko, można obserwować Beskidy i ośnieżone szczyty Tatr. W bliższej perspektywie widać Kotlinę Oświęcimską z jej przyrodniczym i przemysłowym zapleczem. Podziwiać można Wisłę, która ma tutaj charakter rzeki równinnej, wije się w licznych zakolach i tworzy meandry. Ślady dawnego koryta, starorzecza i opuszczone zakola, tętniące życiem wielu osobliwych gatunków roślin i zwierząt, można odnaleźć np. w: Bębenkach, czy Na Ostropolu. III. CHARAKTER PRZYRODNICZY GMINY █ Szata roślinna jest bardzo różnorodna. Około 44% powierzchni Gminy pokrywają lasy. Odbiegają one od pierwotnych zespołów, obecnie w większości są to 5 monokultury sosnowe (drzewostany gospodarcze, powstałe w wyniku odnawiania i zalesiania, o mało zróżnicowanym składzie gatunkowym, w których dominuje sosna). Zbiorowiska łęgowe (żyzne nadrzeczne lasy liściaste) towarzyszą dolinie Wisły i Chechła. Gdzieniegdzie zachowały się fragmenty buczyn (są to w większości młode lasy bukowe). Tereny leśne występują przede wszystkim w północnej i południowej części Gminy, natomiast od wschodu i zachodu Libiąż przylega do lasów leżących w sąsiednich gminach: Chełmku i Chrzanowie. Łączą się one z większymi kompleksami Jury Krakowsko-Częstochowskiej, w tym Puszczy Dulowskiej. Wzdłuż cieków wodnych ciągną się łąki świeże i wilgotne (przede wszystkim w dolinie Wisły i Chechła). Łąki te oraz towarzyszące im nad Wisłą starorzecza, posiadają wysokie walory krajobrazowe i są ważną ostoją rzadkich gatunków roślin nadwodnych i wodnych (w tym wielu chronionych). Na terenie gminy występują także zbiorowiska roślinności szuwarowej, torfowiskowej i wodnej, wszystkie ograniczone do niewielkich powierzchni, rozrzucone w krajobrazie leśnym lub polnym. Spotyka się także półnaturalne zbiorowiska nieleśne: suche pastwiska (na piaskach), murawy (ciepłolubne, słoneczne ziołorośla na stokach wzniesień) i dobrze zachowane, stare śródpolne zarośla krzewiaste. Na terenach użytkowanych rolniczo rozwijają się tzw. zbiorowiska segetalne (towarzyszą uprawom zbóż i roślin okopowych). Znaczną powierzchnię centrum gminy zajęto pod zabudowę miejską i podmiejską z charakterystyczną zielenią wysoką oraz tereny przemysłowe. Natomiast w sołectwie Żarki i Gromiec zabudowa jest typu wiejskiego. Towarzyszy jej mozaika ogrodów, sadów, pól i zarośli przydomowych. Zasoby przyrodnicze gminy wzbogaca zieleń urządzona parków, cmentarzy, zieleńców, ogrodów, drzew i krzewów przydrożnych. █ Powierzchnia lasów na terenie Gminy Libiąż wynosi 2527 ha. Pod względem siedliskowym przeważają obecnie bory mieszane. Dominującym drzewem leśnym jest sosna zwyczajna (zajmuje 78% areału leśnego). Tworzy drzewostany jednowiekowe z domieszką dębu, buka, modrzewia. Drugim drzewem pod względem udziału jest brzoza zwisła (16%). Buk pospolity zajmuje zaledwie 3% powierzchni leśnej. Przeciętny wiek drzewostanów to 53 lata (średnia krajowa to 59 lat). 6 Lasy Libiąża są bogate w grzyby jadalne, występuje w nich borowik szlachetny, czubajka kania, koźlarze, maślaki i podgrzybki. Z grzybów niejadalnych i trujących spotykany jest m.in. muchomór czerwony oraz różne gatunki z rodziny purchawkowatych. Na szczególną uwagę zasługuje obecność smardza stożkowatego, gatunku bardzo rzadkiego w skali całej Polski i narażonego w naszym kraju na wyginięcie. Leśnicy realizują program "Polskiej Polityki Zrównoważonej Gospodarki Leśnej", jako nieodzowny element polityki ekologicznej państwa, przyjętej w 1991 r. Kierunek gospodarki leśnej wyznaczają także zobowiązania międzynarodowe, przyjęte na konferencji "Szczytu Ziemi" w Rio de Janeiro oraz Europejskich Konferencji Ministerialnych w Strasburgu i Helsinkach. Tak jak w całym kraju, gospodarowanie zasobami leśnymi polega m.in. na wymianie pokoleń drzew, której celem jest utrzymanie ciągłości lasu. W 2000 r. wszystkie lasy Nadleśnictwa Chrzanów (w tym wszystkie lasy gminy Libiąż) zaliczono do lasów ochronnych. Położone w bezpośrednim sąsiedztwie dużych zakładów narażone są na szkodliwe oddziaływanie przemysłu. Las prócz pozaprodukcyjne, funkcji w gospodarczej tym rekreacyjne i ochronnej i spełnia turystyczne. W także ostatnich zadania latach udostępniono wiele dróg leśnych dla potrzeb tras rowerowych oraz wytyczono nowe szlaki turystyczne. █ Świat zwierząt w gminie Libiąż reprezentują wszystkie gromady kręgowców (z licznymi przedstawicielami gatunków chronionych i rzadkich) oraz zróżnicowany świat bezkręgowców. Na terenie Libiąża znajdują się ważne korytarze migracji drapieżników (ptaki i ssaki) oraz ssaków kopytnych. Ekosystemy leśne zasiedla sarna, daniel, dzik, lis, zając, kuna leśna, łasica łaska, jeż, ryjówka aksamitna, nietoperze, wiewiórka, kret, bóbr europejski. Ważną grupę zwierząt stanowią kopytne gatunki wędrowne: jeleń i łoś. Na terenach otwartych spotykamy zające oraz gryzonie, takie jak mysz domowa, nornica ruda, polnik rudy. Najliczniejszą gromadą kręgowców w lasach są ptaki: kruk, gołąb grzywacz, jastrząb, myszołów, pustułka, kowalik, sójka, kukułka, kos, strzyżyk, pokrzewka piegża, zięba, pliszka żółta, rudzik, białorzytka, świstunka, pokląskwa, liczne 7 wróblowate, a także kilka gatunków dzięciołów i sów. Na zboczach w pobliżu wód gnieździ się zimorodek. Na łąkach spotkać można bażanta i kuropatwę [Ramka]. Kuropatwa Perdix perdix – średniej wielkości ptak z rodziny kurowatych, osiąga w przybliżeniu następujące rozmiary: długość ciała dochodzi do 35 cm, rozpiętość skrzydeł do 57 cm, a waga do 450 g. Stosunkowo łatwo rozpoznawalny dzięki rdzawemu ubarwieniu części twarzowej głowy, charakterystycznych pręgach (także rdzawych) na skrzydłach. U samca na brzuchu występuje ciemna plama w kształcie podkowy, samica ma ją znacznie mniej czytelną (lub jej nie ma), wyraźne, jasne prążki występują na pokrywach skrzydłowych. Odżywia się głównie pokarmem roślinnym. Prowadzi osiadły tryb życia, najczęściej spotykana pojedynczo, w parach lub niewielkich stadkach rodzinnych (tylko zimą większych) na polach, nieużytkach, rozległych terenach zielonych, gdzie są miedze i zadrzewienia. Gniazdo zakłada na ziemi, jest to płytki dołek (ok. 2 cm głębokości i 15 cm średnicy), wyścielony trawą, czasem piórami samicy, osłonięty roślinami. Kuropatwa ze względu na ubarwienie, siedlisko i tryb życia bardzo dobrze się maskuje. Spłoszona zrywa się (z głośnym furkotem skrzydeł) do lotu, który jest na ogół krótki i charakterystycznie „ciężki”. W okresie lęgowym (zwykle na początku maja) składa najczęściej 10-20 jaj, które wysiaduje 23-25 dni. Młode żółto-brązowe, puszyste pisklęta są bardzo aktywne już po kilku godzinach. W ostatnich latach obserwuje się spadek liczebności tego gatunku w naszym kraju. Jako gatunek łowny jest na liście tzw. zwierzyny drobnej, razem z innymi ptakami: jarząbkiem, bażantem, gęsią gęgawą, zbożową i białoczelną, krzyżówką, cyraneczką, głowienką, czernicą, gołębiem grzywaczem, słonką i łyską. W próchniejących pniach i korzeniach drzew szukają schronienia niektóre gatunki płazów: ropucha szara i zielona oraz gadów – jaszczurka zwinka i żyworodna. Pozostałe gady żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny i padalec zwyczajny [Ramka], występują na obrzeżach lasów. Padalec Anguis fragilis nazywany beznogą jaszczurką, wyglądem zewnętrznym przypomina węża. Jedynie jego głowa zbudowana jest tak jak u jaszczurki, posiada także tak jak ona ruchome powieki i zdolność do regeneracji odrzuconego ogona (zawsze mniejszego). Kolor łusek jest przeważnie brunatno-brązowy. Padalec 8 najczęściej posiada trzy ciemne linie wzdłuż całego ciała, którego długość osiąga ok. 50 cm. Padalec jest zwierzęciem jajożyworodnym, to znaczy, że jego potomstwo (przeważnie od 6 osobników, a nawet do ponad 20) wykluwa się z jaj momencie ich składania, co ma miejsce zwykle między czerwcem a wrześniem. W swej aktywności dobowej „omija” godziny, kiedy powietrze jest najbardziej nagrzane i suche. Także kryjówki, które zamieszkuje są wilgotne i ocienione, znajdują się zwykle w zaroślach, widnych lasach. Prowadzi dość „skryty” tryb życia, nie widuje się go często w naturze. W ciągu roku przesypia (hibernuje) miesiące od października (listopada) do marca (kwietnia). Odżywia się ślimakami (bez skorupy), owadami, pająkami, dżdżownicami. Dla człowieka nie jest groźny. Podobnie jak pozostałe gady w naszym kraju podlega ścisłej ochronie prawnej. Z bezkręgowców wymienić należy przede wszystkim chronioną pijawkę lekarską, tygrzyka paskowanego, tęcznika liszkarza, biegacze, bogatą grupę motyli, wszystkie gatunki trzmieli oraz mrówkę rudnicę. █ Korytarze migracji fauny (= korytarze ekologiczne) to naturalne połączenia między różnymi typami siedlisk oraz oddalonymi od siebie ekosystemami. Są to: rzeki wraz dolinami, niewielkie cieki, ciągi jezior, tereny podmokłe, pasma leśne, zadrzewienia i zakrzewienia, nieużytki porolne, które zapewniają możliwość przemieszczania się faunie. Na terenie Libiąża najważniejszym korytarzem, o znaczeniu europejskim, jest Dolina Rzeki Wisły, ponadlokalne znaczenie posiada Dolina Chechła. Pozostałe cieki wraz z ich dolinami posiadają przede wszystkim znaczenie lokalne. Bardzo ważnym korytarzem ekologicznym jest ciąg stawów leśnych w Szyjkach. Leśnicy zwracają uwagę na strategiczny korytarz migracji fauny znajdujący się w Jaworku. Regularne wędrówki zwierząt są niezbędne dla zachowania ich dobrej kondycji genetycznej, dlatego przemieszczają się one odwiecznymi szlakami migracyjnymi, które istnieją mimo rozerwania starych ostępów leśnych. Zwierzęta kompleksów leśnych Libiąża wędrują do lasów Grzbietu Tenczyńskiego oraz w kierunku Krakowa i lasów Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. Ptaki również regularnie przemieszczają się na większe odległości, szlaki ich wędrówek prowadzą ponad miastem. Można obserwować migracje ptaków wodno-błotnych z nad Wisły na libiąskie stawy, oraz sezonowe wędrówki ptaków 9 odbywające się w cyklu rocznym. Istotne w skali lokalnej i ponadlokalnej jest zachowanie istniejących i odtworzenie zniszczonych korytarzy migracji fauny. █ Na terenie Libiąża znajduje się obecnie ok. 20 zbiorników wodnych (skupionych głównie w południowej i południowo-zachodniej części miasta). Żyją w nich zwierzęta bezkręgowe, m.in. wirki, mięczaki (szczeżuje i ślimaki). Największe zbiorniki wodne to stawy leśne w Szyjkach, zasilane z leśnych potoków oraz śródleśne stawy zapadliskowe w Żarkach. Obecnie większość stawów jest zarybiana i wykorzystywana przez Polski Związek Wędkarski. Do stawów co roku wpuszcza się młode karpie, liny, karasie, szczupaki, sandacze, okonie, sumy. Żyją tam też drobne ryby jak płoć, ukleja. Dlatego zalatuje tutaj wiele gatunków ptaków: czapla siwa i biała, bocian. Stałymi gatunkami stawów są: kaczki krzyżówki, łyski, łabędzie, perkoz, perkozek i słonka. Strefa przybrzeżna większych zbiorników, niewysychające oczka wodne, wolno płynące cieki oraz starorzecza wiślane są siedliskiem rozrodu płazów: traszki grzebieniastej i zwyczajnej, kumaka nizinnego i górskiego, ropuchy zwyczajnej i zielonej, rzekotki drzewnej, żaby wodnej i trawnej. Przebywają tutaj stale lub czasowo także ssaki: piżmak, wydra (podchodzi prawdopodobnie ze stawów nadwiślańskich) i bóbr europejski. Zadrzewienia i krzewy śródpolne, parki, cmentarze, ogródki działkowe, aleje i sady są ostoją i kryjówką wielu bezkręgowców i drobnych kręgowców, głównie ptaków. █ Zieleń urządzoną w mieście stanowią parki, zieleńce, cmentarze, zieleń na placach, wzdłuż ciągów komunikacyjnych, w sąsiedztwie zabudowań, obiektów sakralnych oraz pracownicze ogrody działkowe. Jest ona coraz bardziej docenianym składnikiem układów urbanistycznych. Parki i ogrody pełnią funkcje estetycznorekreacyjne. Na terenie Libiąża napotkamy zarówno zieleń urządzoną o charakterze zabytkowym, jak np. drzewostan w otoczeniu Kościoła pw. Przemienienia Pańskiego, park przy Placu Zwycięstwa, czy dęby o walorach pomników przyrody przy ul. Długosza, które osiągają 400 cm obwodu w pierśnicy. Dąb [Ramka], lipa [Ramka] Dąb szypułkowy Quercus robur to okazałe, długowieczne, mrozoodporne drzewo z rodziny bukowatych, rosnące w Polsce dziko oraz, ze względu na walory ozdobne, 10 często sadzone w parkach. Ten gatunek dębu jest z daleka rozpoznawalny dzięki obecności bardzo grubych konarów, z których dolne wyrastają z pnia pod kątem prostym. To właśnie taka sylwetka drzewa kojarzy się z siłą, tym bardziej że jego drewno, znane ze swej twardości i odporności na wodę, znajduje szereg zastosowań jako szlachetny i wytrzymały materiał konstrukcyjny (po łacinie robur znaczy ‘mocny’). Charakterystyczną cechą dębów szypułkowych jest zróżnicowanie okresu rozwijania się liści: u większości okazów listowie rozwija się z początkiem maja, ale u pewnej liczby drzew — znacznie później. Pień stuletniego dębu ma ok. pół metra średnicy, a dwustuletniego — jeden metr średnicy (mierzonej na wysokości 1,30 m od ziemi). Lipa drobnolistna i szerokolistna Tilia cordata i T. platyphyllos — to także długowieczne, okazałe drzewa z rodziny lipowatych. Rosną w Polsce dziko oraz są chętnie sadzone w parkach. Są także ulubionymi drzewami alejowymi. Stare, pomnikowe okazy lip spotykamy w Polsce głównie przy dawnych rezydencjach (dwory, pałace) oraz starych kościołach i kaplicach — sadzono je często w roku ukończenia budowy tych obiektów. Lipa to drzewo nektarodajne, w czasie kwitnienia (koniec czerwca i lipiec) oblegane przez pszczoły. Również w tym okresie zbierany jest, słodko pachnący, kwiat lipowy — jest to cenny surowiec leczniczy o działaniu napotnym. Lipa drobnolistna i szerokolistna różnią się wielkością liści, szczegółami budowy kwiatów i owoców. Podobny jest natomiast ich pokrój: w terenie otwartym korona ma regularny, szerokojajowaty kształt z zaostrzonym wierzchołkiem. U starych drzew dolne gałęzie zwisają aż do ziemi. Pień stuletniej lipy ma około 75 cm średnicy, a dwustuletniej — 120 cm. Na szczególną uwagę zasługują libiąskie Błonia z „Drzewem Nadziei” – katalpą posadzoną w 2003 r., na pamiątkę 25-lecia pontyfikatu Papieża Jana Pawła II oraz nowe, piękne założenie parkowe „Park Młodości”, o niecodziennej rzeźbie, na Osiedlu Flagówka. Park zdobią trawniki, rabaty kwiatowe, krzewy i drzewa różnych gatunków oraz symboliczny „Dąb Małopolski”, posadzony ręką gospodarza województwa i miasta. 11 IV. OSOBLIWOŚCI PRZYRODY OŻYWIONEJ █ W lasach liściastych i mieszanych można napotkać owocniki smardza stożkowatego, gatunku bardzo rzadkiego w skali całej Polski (wpisanego na Czerwoną Listę) i narażonego w naszym kraju na wyginięcie (R), objętego ścisłą ochroną prawną. █ Spośród bogatej flory Libiąża co najmniej 25 gatunków roślin objętych jest ochroną prawną — są to przede wszystkim rośliny leśne, gatunki przywiązane do wyrobisk wapiennych oraz rośliny wodne zasiedlające starorzecza. ■ gatunki leśne: barwinek pospolity, bagno zwyczajne, bluszcz pospolity, ciemiężyca zielona, kalina koralowa, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kruszczyk rdzawoczerwony, kruszczyk szerokolistny, kruszyna pospolita, przylaszczka pospolita, skrzyp olbrzymi, wawrzynek wilczełyko, a także mchy torfowce (różne gatunki). ■ gatunki muraw i wyrobisk: centuria pospolita, dziewięćsił bezłodygowy, goryczuszka orzęsiona, pajęcznica liliowata, pierwiosnka lekarska, wilżyna ciernista, zawilec wielkokwiatowy. ■ gatunki starorzeczy: grążel żółty, grzybienie białe. ■ gatunki łąk wilgotnych: kosaciec syberyjski, kruszczyk błotny. █ Na terenie gminy odnotowano nie mniej niż 40 gatunków wpisanych na „Czerwoną listę roślin naczyniowych Górnego Śląska”. Należą do nich m.in.: borówka bagienna, centuria pospolita, chaber austriacki, ciemiężyk białokwiatowy, czyściec prosty, dziewięćsił bezłodygowy, fiołek pagórkowy, gruszyczka jednostronna, jaskier sardyński, jeżyna bukietowa, kokoryczka wielokwatowa, korzeniówka pospolita, kostrzewa szczeciniasta, krzyżownica gorzkawa, naparstnica purpurowa, pięciornik pagórkowy, przetacznik pagórkowy, rutewka mniejsza, sierpik barwierski, stokłosa prosta, strzęplicha nadobna, turzyca pagórkowa, turzyca ptasie łapki, wiązówka bulwkowa, wyka długożagielkowa, życica lnowa. █ Bardzo cennymi składnikami środowiska przyrodniczego są na terenie Libiąża zbiorowiska nieleśne zajmujące szczyty i stoki Wzgórz Libiąskich, a mianowicie: ■ krzaczaste zarośla śródpolne 12 ■ murawy ciepłolubne ■ aleje wzdłuż ulic i dróg polnych, oraz zabytkowe drzewa terenów parkowych i towarzyszące budowlom, wśród których nie brak okazów drzew o walorach pomników przyrody. █ Łącznie na terenie Libiąża spotykamy ponad 100 gatunków zwierząt prawnie chronionych, reprezentujących prawie wszystkie grupy kręgowców oraz wielu przedstawicieli bezkręgowców, zwłaszcza owadów. █ Wszystkie gatunki płazów są objęte ochroną prawną. Są to gatunki wrażliwe na postępującą chemizację środowiska. Coraz rzadziej spotykane w krajach Europy Zachodniej, najbardziej zagrożone płazy: kumak nizinny, traszka grzebieniasta i rzekotka drzewna, są wpisane na Czerwoną listę IUCN 2000 (Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody), figurują także na liście gatunków zwierząt chronionych prawem Unii Europejskiej (Załącznik IV Dyrektywy Siedliskowej UE) oraz na krajowej, czerwonej liście kręgowców. W naszym kraju ich zasięg kurczy się ze względu na likwidację terenów podmokłych, starorzeczy. █ Tutejsze lasy wraz z ekosystemami wodnymi, są siedliskiem kilkudziesięciu gatunków ptaków lęgowych, objętych ochroną prawną, co stanowi niewątpliwą osobliwość faunistyczną. █ Osobliwością faunistyczną Libiąża jest także obecność bobra europejskiego występującego przy zbiornikach wodnych, na terenach leśnych. V. ISTNIEJĄCE SZLAKI I TRASY TURYSTYCZNE ORAZ PROMOCJA RUCHU NA ŚWIEŻYM POWIETRZU █ Naturalną potrzebą człowieka jest kontakt z otoczeniem przyrodniczym. Ulubionymi miejscami rekreacji są lasy i otoczenie zbiorników wodnych. Chęć przebywania w otoczeniu leśnym zrodziła potrzebę udostępnienia szerokiej rzeszy społeczeństwa takich fragmentów lasu, w których obecność człowieka w najmniejszym stopniu koliduje z jego funkcją przyrodniczą i produkcyjną. Jedną 13 z form rekreacji jest piesza wędrówka wytyczonymi szlakami turystycznymi. Na terenie gminy przebiegają szlaki: ■ zielony (Oświęcim – Babice) wiodący m.in. przez rezerwat przyrody „Góra Bukowica”, ■ czerwony (Oświęcim – Babice) przez dolinę Wisły oraz ■ zielony, prowadzący zachodnim krańcem gminy. █ Ostatnio coraz bardziej powszechna staje się turystyka rowerowa i konna, wzrasta więc zainteresowanie ciekawymi trasami rowerowymi. Najbardziej pożądane przez turystów są trasy znakowane. Nie wyklucza się łączenia niektórych odcinków tras pieszych i rowerowych, a nawet konnych, jeżeli warunki w terenie zapewniają bezpieczne ich wykorzystanie przez wszystkie trzy grupy turystów. Przez najpiękniejsze fragmenty Gminy Libiąż przebiega wiele kilometrów znakowanych tras rowerowych. Są one także częścią międzynarodowego systemu szlaków turystycznych przebiegających przez teren województwa małopolskiego. Na przykład długość urozmaiconej krajobrazowo trasy od ul. Konopnickiej na Groble, „Duży Staw” wynosi około 44,2 km. █ Mieszkańcy Libiąża chętnie spędzają wolny czas nad malowniczymi stawami położonymi w libiąskich lasach. Spotkać tu można liczną rzeszę wędkarzy. Stawy leśne są zarybione i udostępniane przez koła wędkarskie. Taka forma rekreacji cieszy się w Libiążu dużym powodzeniem. Pierwsze koło wędkarskie powstało w Libiążu już w 1955 r., swoją działalność zaczęło od 20 członków. W 1960 roku miało już 80 członków. Przejęło w dzierżawę stawy w Szyjkach, które staraniem wędkarzy zostały doprowadzone do użytkowania i zarybione. W 1971 r. zajęło się gospodarką zarybieniową na padołach - zapadlisku kopalnianym w Żarkach. W 1980 r. wydzierżawiło te wody od Nadleśnictwa Chrzanów. W 1981 r. z podziału koła miejskiego wyłoniło się drugie przy Kopalni „Janina”. Obecnie liczy ono 190 członków, którzy zgodnie ze statutem organizują m.in.: wędkarską działalność sportową i rekreacyjną, pracę z młodzieżą, działania w zakresie ochrony i zagospodarowania wód, współpracę z podmiotami powołanymi do ochrony przyrody. Członkowie kół wędkarskich włączają się także do działań w zakresie ochrony środowiska biorąc udział w akcji „Sprzątania Świata” i „ Dnia Ziemi”. 14 █ Inną z form aktywności sportowej jest łowiectwo. O zasobności łowisk w tutejszych lasach świadczą ambony myśliwskie, które spotyka się na ich obrzeżach. Myślistwo budzi u niektórych osób i grup społecznych pewne kontrowersje, pamiętajmy jednak, że liczba zwierząt przewidzianych do odstrzału jest planowana w oparciu o staranne obserwacje pogłowia zwierzyny oraz odbywa się w okresach dozwolonych prawem łowieckim. W obliczu zmian jakie zaistniały w naturalnych ekosystemach, w tym także w leśnym, człowiek pełni funkcje drapieżcy i stoi poniekąd na straży zdrowotności i liczebności stada. W Libiążu istnieją trzy koła łowieckie, zrzeszające myśliwych w Polskim Związku Łowieckim. Gospodarują one na obwodach o łącznej powierzchni 12853 ha. Najstarsze koło funkcjonuje od 1948 r., najmłodsze od 1995 r. Działalność kół opiera się o plan hodowlany. Zimą następuje liczenie zwierzyny w obwodzie, które pozwala określić gatunki zwierząt przeznaczone do odstrzału. Określa się pojemność łowiska dla poszczególnych gatunków. W obwodach libiąskich kół występują: łosie, jelenie europejskie, daniele, sarny, dziki, lisy, jenoty, kuny, tchórze, zające, cietrzewie (pojedyncze osobniki), bażanty, kuropatwy, dzikie kaczki, słonki. Myśliwi uczestniczą w: tworzeniu naturalnych osłon dla zwierzyny (lasy, zarośla, remizy, zakrzewienia), wzbogacaniu bazy żerowej w lasach, dokarmianiu zwierząt w okresie zimowym (w paśnikach, lizawkach, podsypach), utrzymywaniu korytarzy ekologicznych dla zwierzyny, ochronie zwierzyny przed zagrożeniem ruchem pojazdów samochodowych. █ Wykorzystywanie lasu w celach rekreacyjnych wymaga odpowiednich zachowań ze strony jego użytkowników. Aby podnieść szeroko pojętą kulturę bycia w lesie, w Lasach Państwowych prowadzi się, cieszącą się coraz większym zainteresowaniem, działalność edukacyjną. Na leśnych ścieżkach można skorzystać z doświadczeń pracowników Nadleśnictwa, którzy po uprzednim uzgodnieniu poprowadzą zajęcia z zakresu ekologii lasu. 15 VI. „ZIELONE OSTOJE” — ZAPROSZENIE DO WĘDRÓWKI PO GMINIE LIBIĄŻ A: Wzgórza 1 Góra Grodzisko (313,5 m npm) to wzgórze na terenie gminy Libiąż położone między ulicami: Krakowską Oświęcimską, Spokojną i Sielanki. Większość powierzchni stoków i partii szczytowej tego wzniesienia zajmują murawy kserotermiczne (ciepłolubne), trawiaste zarośla oraz zbiorowiska krzewów. Z szczytu rozciąga się dzięki temu rozległy widok na centrum Libiąża. Z krzewów i drzew ciepłolubnych spotkamy tu różę dziką, głogi, jarząb pospolity. Posadzono tu także jarząb szwedzki. Rośliny zielne to gatunki przywiązane do nawapiennych suchych muraw: dzwonek skupiony, rozchodnik wielki, żebrzyca roczna, babka średnia i efektowna szałwia łąkowa o dużych fioletowych kwiatach. Na stoku wschodnim góry leży zabytkowy cmentarz. 2 Góra Ołowiana położona na południe od ul. Jazdówka. Wbrew nazwie nie jest to okazałe wzniesienie. Toponim ten związany jest raczej z dawną działalnością kopalni rudy ołowianej (góra to w języku staropolskim kopalnia). Dzisiaj chodnik tej kopalni jest nieczynny, a jego początkową, obudowaną kamieniem część przeznaczono na magazyn. 3 Góra Moczydłka (300,6 m npm) stanowi łagodne wzgórze leżące między ul. Spokojną i Kopernika. Jest niezalesione, zajęte jedynie przez ciepłolubne murawy i pola uprawne. Na uwagę zasługują pięknie wykształcone, stare i rozległe pasy i kępy zarośli śródpolnych. Zarośla śródpolne to skupienia krzewów i młodych drzew rosnące na miedzach i wzdłuż dróg polnych. Nazywane są też czyżniami. Budują je liczne gatunki krzewów i drzew [Ramka]. Zarośla śródpolne (= czyżnie) — to charakterystyczne ugrupowania okazałych krzewów i niskich drzewek porastające kępami lub pasami miedze polne. Buduje je kilkanaście gatunków krzewiastych i drzewiastych, z których większość to rośliny kolczaste bądź cierniste: głóg jednoszyjkowy i dwuszyjkowy, szakłak pospolity, śliwa tarnina, róża dzika, jeżyny i malina właściwa, a ponadto dereń świdwa. Stare zarośla śródpolne przekształcają się w niewielkie zagajniki, których podstawowym 16 składnikiem są dwa rodzaje drzew: grab i leszczyna. W runie takich silnie zacienionych zarośli znajdują ostoję liczne interesujące rośliny chronione: przylaszczka, kopytnik, bluszcz, lilia złotogłów, konwalie, fiołki i inne. Są to już rośliny typowe dla buczyn. Zarośla śródpolne odgrywają wybitną rolę w ekosystemie polnym jako kryjówki ptaków i gadów, osłona pól przed wiatrem i zamieciami śnieżnymi oraz rezerwuar wody gruntowej. Z tych powodów należy je bezwzględnie chronić przed wycinką, zaśmiecaniem i dewastacją. Będąc w tej okolicy warto zwrócić uwagę na kępę zarośli śródpolnych utworzonych przez drzewa, na wschodnim stoku Moczydłki, w którym rosną własnie stare okazy: leszczyn [Ramka] i grabów, a także rozrośnięte krzewy: derenie i bardzo stare szakłaki. Leszczyna pospolita Corylus avellana — pospolite niewielkie drzewo, dziko rosnące w Polsce. Czasami ma postać krzewiastą. To szybko rosnący, krótkowieczny gatunek, który zwykle ustępuje miejsca kolejnym gatunkom na obszarach zarastających lasem. Bywa jednak, że w rejonach intensywnie użytkowanych rolniczo pojawienie się zarośli leszczynowych jest ostatnim etapem wykształcania się tzw. zarośli śródpolnych (patrz poprzednia ramka). Leszczyna ma duże okrągłe liście o zaostrzonym wierzchołku i krótkim ogonku. Jej kora, nawet u stosunkowo starych okazów, pozostaje długo gładka, matowo szara, pokryta jest tylko bliznami po odpadłych pędach i małymi przetchlinkami. Owocem leszczyny jest orzech zwany orzechem laskowym. Gatunek należy do najwcześniej kwitnących składników polskiej dendroflory. Kwiatostany męskie są zwisające, siarkowo żółte, kotkowate. Kwiaty żeńskie ukryte w niewielkich brązowych pączkach, zakwitając ukazują tylko malutkie szkarłatne znamiona słupka. Zależnie od pogody w zimie, kwitnienie może się rozpocząć nawet w lutym (częściej w marcu lub kwietniu), jest początkiem botanicznego przedwiośnia, zapowiedzią wiosny. Na wzgórzu Moczydłka na uwagę zasługuje także obficie rosnący rzadki, wapieniolubny gatunek rośliny — dziki bez hebd. Jest to najrzadszy krajowy gatunek bzu, o pędzie zielnym (nie zdrewniałym), osiągający wysokość do 1,5 m. Jesienią wytwarza baldachogrona fioletowo-czarnych owoców. Na górze Moczydłka największe skupienia hebdu występują wzdłuż drogi polnej będącej przedłużeniem ul. Floriańskiej. 17 4 Wzgórze Karpiówka (313,0 m npm) leży między ul. Podhalańską i Sikorskiego. Na wzgórzu tym wzniesiono okazały krzyż dla upamiętnienia 25 lat pontyfikatu Papieża Jana Pawła II. Łatwe dojście od ul. Rolnej oraz obecność krzyża godnego zwiedzenia, widocznego z daleka dla jadących ul. Krakowską, sprawiają, że wzgórze to chętnie jest odwiedzane przez przyjezdnych. Szczyt wzgórza Karpiówka łączy się ku południowi łagodnym garbem z podobnej wysokości górą Lipie. Warto będąc tu zwrócić uwagę na interesującą roślinność. Między Karpiówką i Lipiem spotkać można rozległe, pięknie wykształcone murawy kserotermiczne, tj. ziołorośla przywiązane do nawapiennych, słonecznych stoków. Z rzadkich roślin naczyniowych występują tu np. efektowna głowienka wielkokwiatowa [Ramka] i chroniony dziewięćsił bezłodygowy. Głowienka wielkokwiatowa to niewielka bylina z rodziny jasnotowatych. Jej łodyga może mieć do 40 cm długości, jednak zwykle częściowo płoży się po powierzchni podłoża. Liście wyrastają naprzeciwlegle. Kwiatostan w postaci gęstego kłosa pojawia się na szczycie pędu wydając w okresie od czerwca do końca września kilka lub kilkanaście liliowofioletowych kwiatów. Korony kwiatów mają do 2,5 cm długości, co sprawia, że ta niewielka bylina łatwo przyciąga uwagę. Głowienka wielkokwiatowa rośnie w murawach naskalnych na całym niżu. Jest typową rośliną wapieniolubną. Nie wolno jej zrywać. We wszystkich rejonach Polski jest gatunkiem rzadkim. W zachodni stok wzgórza Karpiówka wcina się wyrobisko kamieniołomu, zarośnięte częściowo ciepłolubnymi krzewami: głogiem, tarniną, różami oraz gęstym kobiercem ciepłolubnych bylin [Ramka]. Murawy naskalne (= murawy kserotermiczne) — ciepłolubne zbiorowiska roślinne porastające ściany skalne (głównie wapienne i dolomitowe) i inne skaliste podłoża (np. dna porzuconych kamieniołomów). Dominują w nich wysokie wapieniolubne byliny o dużych, efektownych kwiatach. Są to m.in. szałwie, lebiodka (zwana oregano, jedyna aromatyczna roślina przyprawowa, która rośnie w Polsce dziko), macierzanka zwyczajna, dzwonek skupiony oraz kilka gatunków koniczyn i chabrów. Do rzadszych składników muraw naskalnych należą: centuria pospolita, goryczki i goryczuszki (gatunki chronione), głowienka wielkokwiatowa i inne. Rosną tu też niektóre sucholubne trawy, jak mietlice i kłosownica. Godną uwagi rośliną chronioną 18 tych zbiorowisk jest także dziewięćsił bezłodygowy. Murawy kserotermiczne najpiękniej prezentują się od końca czerwca do sierpnia, kiedy to przypada optimum kwitnienia większości budujących je roślin. 5 i 6 Góra Szybowcowa to kompleks rozległych wzniesień, częściowo porosłych młodymi zagajnikami, w rejonie pomiędzy osiedlami Jaworek i Zagórcze a Kopalnią „Janina”. Jeden ze szczytów zwieńczono wysoką wieżą przeciwpożarową, służącą obserwacji okolicznych lasów. Rozciąga się stąd rozległy widok w kierunku wschodnim. Również tu spotkamy stare, porzucone niewielkie wyrobiska kamieniołomów. Dzisiaj zasiedlają je chętnie ciepłolubne rośliny, w tym również chroniony dziewięćsił bezłodygowy [Ramka]. Dziewięćsił bezłodygowy Karlina acaulis jest byliną (rośliną wieloletnią) o bardzo skróconej łodydze, za to o grubym, palowym korzeniu. Liście wyrastają z niej w okółku na poziomie podłoża, tworząc charakterystyczną rozetę. Są pokryte kolcami podobnie jak liście ostów. W centrum rozety liściowej wyrasta latem jeden koszyczkowaty kwiatostan o średnicy dochodzącej do 12 cm. Na obwodzie koszyczka znajduje się kilkadziesiąt rozpostartych łuskowatych liści okrywy, których wewnętrzna powierzchnia jest połyskująca. Kwitnie od sierpnia do końca września, po czym wytwarza kilkadziesiąt lub nawet kilkaset malutkich niełupek (owoców) pozostających bardzo długo w koszyczku. Uschnięte koszyczki łatwo oddzielają się od rośliny i jeszcze wiosną kolejnego roku możemy je spotkać porozrzucane przez wiatr w sąsiedztwie roślin. Dziewięćsił rośnie w murawach naskalnych w południowej części polskiego niżu, a także w naszych górach (tu również na nasłonecznionych pastwiskach). Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Pokrywa roślinna przykrywa już zupełnie dna niektórych starych wyrobisk. Wszystkie niemal wzniesienia zajęła dziś mozaika muraw i zakrzewień, szczególnie malownicza w porze jesiennej. W zagłębieniach terenu pozostałych po dawnych wyrobiskach stagnuje woda deszczowa. Są dzięki temu miejscem rozrodu płazów, np. żaby trawnej, ropuchy zielonej [Ramka ]. Ropucha zielona Bufo viridis gatunek rzadki w naszym kraju, jest jednym z najładniej ubarwionych rodzimych płazów. Jej delikatną skórę pokrywają zielone 19 plamki na szaro-beżowym tle, tęczówki oczu mają kolor złocistozielony. Zamieszkuje tereny suche i nasłonecznione, bezleśne stoki, suche łąki, pola uprawne, występuje także w pobliżu siedzib ludzkich. Jest aktywna głównie nocą, poluje na owady, ślimaki; w dzień chroni się w norkach, jamkach (pod kamieniami), które wygrzebuje sama lub też korzysta z gotowych, „cudzych” ukryć. Długość ciała dorosłego osobnika wynosi ok. 8 cm (samice do 11 cm). W porównaniu z ropuchą szarą jest smukła i zwinna. Przemieszczając się wykonuje skoki (w przeciwieństwie do szarej, która kroczy). Okres godowy przypada na kwiecień, maj a nawet czerwiec, warunkowany jest temperaturą otoczenia, która nie może spadać poniżej 10°C. Samica, przywoływana trelami samców, składa skrzek w płytkich zbiornikach wodnych, w postaci dwóch równoległych sznurów (o dł. ok. 4 m), w których jaja ułożone są w równych rzędach. Małe ropuszki (po ok. 6 tygodniach) opuszczają zbiornik w poszukiwaniu kryjówek, w tym okresie ginie najwięcej osobników. W sen zimowy ropuchy zielone zapadają na przełomie września i października (trwa on dość długo, ponieważ jest to gatunek ciepłolubny), lokując się w ziemnych kryjówkach, czasem nawet w zabudowaniach. Jej obroną przed napastnikiem (drapieżcą) jest toksyczna, drażniąca wydzielina gruczołów jadowych, pokrywających skórę. Tak jak wszystkie płazy jest pod ścisłą ochroną prawną. W kompleksie tych wzniesień na południu wyróżnia się też góra Górki 5 . Jest to bezleśne wzgórze, położone między Żarkami a Zagórczem Małym, w sąsiedztwie ul. Kaliskiej i Astronautów. W murawach pokrywających stoki i szczyt tego wzniesienia można odszukać goryczuszkę orzęsioną, bardzo rzadką roślinę chronioną. Jej piękne fioletowe kwiaty pojawiają się przeważnie dopiero we wrześniu [Ramka]. Goryczuszka orzęsiona (Gentianella ciliata) — to roślina wieloletnia, 10–30 cm wysoka. Cała roślina jest gorzka w smaku, najbardziej korzenie. Jej kwiaty mają cztery lazurowo-błękitne płatki. Na brzegach płatków znajdują się wąskie frędzlowate wyrostki (stąd nazwa „orzęsiona”). Jej liście są niepozorne, bardzo wąskie, ustawione po 2 naprzeciw siebie, tak więc trudno odszukać tę roślinę w stanie płonnym. Rośnie w murawach naskalnych i na suchych kamienistych zboczach. Jest u nas częsta w Karpatach i w południowej części niżu. Czasami rośnie masowo (po kilkaset kwitnących pędów). Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Kwitnie od sierpnia do października. 20 Na wzgórzu tym wykształciły się także zbiorowiska skrajnie suchoznośnej roślinności napiaskowej, w których dominują wąskolistne trawy, np. kostrzewy, oraz nieliczne byliny, jak jastrzębiec kosmaczek, kozibród wschodni czy jasieniec piaskowy [Ramka]. Murawy napiaskowe (= murawy psammofilne) — zbiorowiska roślinne porastające suche, piaszczyste podłoża. Siedliska te intensywnie nagrzewają się od słońca, dlatego mogą na nich rosnąć rośliny odporne na wysokie temperatury i wysychanie. Rośliny siedlisk napiaskowych wygrywają z innymi gatunkami walkę o przestrzeń życiową dzięki specyficznym przystosowaniom: zwinięte blaszki liści (ograniczenie parowania), pochwy liściowe chroniące szyję korzeniową przed oparzeniami od podłoża, a także intensywne owłosienie liści i łodyg. Na siedliskach napiaskowych rosną głównie wąskolistne kępkowe trawy (kostrzewy, szczotlicha, strzęplica) oraz nieliczne niskie byliny, z których najobficiej rozrasta się jastrzębiec kosmaczek. Czasami można spotkać sucholubne mchy i porosty. B. Zbiorniki i cieki wodne 1 Stawy w Szyjkach to kompleks stawów położony między przysiółkami Budzowy, Szyjki i Piła. Składa się z trzech stawów przy ul. Wędkarskiej oraz jednego, oddalonego zbiornika, w rejonie ul. Stawowej na Pile 2 . Stawy w Szyjkach (o nazwach od wschodu: Rzepka, Średni i Pusty Stawek) to malowniczo położone na skraju lasu zbiorniki oddzielone groblami. Znajduje się tu też ośrodek wypoczynkowy „Szyjki”. Wzdłuż północnego brzegu tych stawów rosną okazałe stare drzewa, odcinające się od ściany lasu o nazwie Urbaniec. Atrakcyjnym elementem krajobrazowym jest także niewielka zadrzewiona wyspa w południowo-zachodniej części stawu Rzepka. 3 Stawy zapadliskowe w Ziajkach to zbiorniki powstałe w miejscu osiadania terenu wskutek eksploatacji węgla kamiennego. Są użytkowane rekreacyjnie, dzięki zarybianiu oferują łowiska chętnie odwiedzane przez wędkarzy. Warto także wiedzieć, że te niegłębokie rozlewiska są siedliskiem bobra europejskiego. [Ramka ] Bóbr europejski Castor fiber jest gatunkiem chronionym częściowo. Obecnie, po udanej reintrodukcji, jego populacja jest dość liczna. Ciało pokrywa ciemnobrązowe 21 (do czarnego), gęste futro. Długość tułowia i głowy dorosłego osobnika wynosi ok. 70 do 100 cm, ogona od 28 do 38 cm. Ciężar ciała osiąga do 30 (i więcej) kg. Ten duży ziemnowodny gryzoń biega bardzo ociężale, ponieważ ma krótkie nogi, do tego palce tylnej pary odnóży są spięte błoną. Poruszanie po lądzie utrudnia dodatkowo ciężki ogon, spłaszczony grzbietowo-brzusznie i pokryty łuskami. Dzięki takim przystosowaniom ssak ten porusza się znakomicie w wodzie. Latem odżywia się roślinami wodnymi i przybrzeżnymi, zimą łykiem drzew liściastych, najchętniej wierzby i topoli, którego zapasy gromadzi już latem. W tym celu ścina drzewa w okolicy rzeki tak, by upadały w kierunku cieku. Swoje nory kopie w brzegach rzek, jezior, wejścia do nich ukrywa pod wodą, natomiast wyposaża je w otwory wentylacyjne. Buduje także tzw. żeremie czyli kopce na wodzie złożone z gałęzi i mułu. Warto wiedzieć, że ochrona bobra została w Polsce wprowadzona już w średniowieczu (w X w.!), wtedy to grono myśliwych mających prawo do polowania na to cenne (przede wszystkim ze względu na futro) zwierzę, ograniczało się do sprawujących władzę. Od XIV w. polowania stawały się coraz bardziej powszechne, a na przełomie XIX i XX w. gatunek stanął na granicy biologicznej ciągłości w naszym kraju. Dopiero Program Aktywnej Ochrony Bobra Europejskiego w Polsce przyniósł znakomity rezultat w ostatnich dziesięcioleciach. Aktualnie szacuje się, że na naszym terenie żyje ponad 40 tys. tych zwierząt. W ostatnich latach mówi się nawet, o problemach związanych z nadmierną liczbą bobrów, należą do nich m.in.: zmiana stosunków wodnych na danym terenie, podtopienia terenów upraw, wycinka cennych drzew, niszczenie wałów przeciwpowodziowych, zmiana biegu cieków wodnych. Jak widać bardzo trudno przywrócić raz zaburzoną przez człowieka równowagę w ekosystemach. 4 Tuż przy wschodniej granicy gminy Libiąż, w Żarkach nad rzeką Chechło, przy drodze do Babic (ul. Kościuszki), znajduje się stary młyn wodny. Parterowy budynek młyna jest zbudowany z miejscowego kamienia, poddasze jest drewniane. Obok znajduje się również kamienny budynek gospodarczy. Zachowała się jeszcze stara rzeczka — młynówka, której nurt napędzał kiedyś młyńskie koło. Obecnie po tym kole pozostał jedynie drewniany wał. W młynówce, której woda płynie dziś bardzo leniwie, mieszka zatoczek rogowy — wodny ślimak, a po powierzchni wody pływa rzęsa wodna. 22 5-10 Jednym z najbardziej malowniczych miejsc w gminie Libiąż jest dolina Wisły. Na obszarze gminy płynie ona tworząc 6 wielkich zakoli. Terasa zalewowa została obudowana wysokimi na kilka metrów wałami przeciwpowodziowymi. Zajęto ją głównie pod pastwiska. W okresie kwitnienia roślin łąkowych przyciągają one niezliczone ilości owadów, które korzystają z soków roślinnych lub poszukują pyłku i nektaru. W tej grupie, są m.in. owady produkujące miód. Zainteresowanie człowieka nimi ma długą tradycję. Najstarsze informacje o pszczelarstwie pochodzą sprzed 5 tys. lat ze starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu. Korzenie pszczelarstwa na ziemiach polskich sięgają początków państwowości. W średniowieczu powstawały już osady bartników. Pierwotne, leśne barcie były dłubane w drzewach – przeważnie sosnach, świerkach i dębach (specjalnie ogławianych), do kilkunastu metrów nad ziemią. Na miód i wosk pszczeli było wówczas wielkie zapotrzebowanie. Bartnictwo zaczęło wygasać na naszych ziemiach w XIX w., ponieważ Polska nie posiadała własnej państwowości, a zaborcy zakazywali bartnikom wstępu do lasu. Przestawili się oni na pasiecznictwo. Obecnie miejscowi pszczelarze działają w Libiąskim Kole Pszczelarzy, które powstało w 1984 r. Obecnie Koło liczy 21 członków. Ich działalność nie kończy się na hodowli pszczół. Pszczelarze przyczyniają się do ochrony środowiska. Dbają o istnienie w Libiążu wielu zadrzewień, zakrzewień i zarośli złożonych z gatunków roślin nektarodajnych i pyłkodalnych. Starają się o właściwe sadzonki i samodzielnie je wysadzają. Zmieniają też zaniedbane zakątki miasta w oazy zieleni. Na górze Lipie stworzyli Mini Park Pszczelarski o powierzchni 1,3 ha, który porastają lipy, akacje, klony, suchodrzew, parczelina, śnieguliczka, oliwnik. Członkowie Koła uczestniczą w działaniach proekologicznych, organizują dożynki pszczelarskie pod nazwą „Święto miodu”. U podnóża wałów lub czasami wzdłuż grzbietów wiodą polne drogi. Jedna z nich to międzynarodowa ścieżka rowerowa (relacji Kraków – Wiedeń, wiodąca przez Morawy). Wzdłuż tej trasy rosną licznie wierzby. Noszą one ślady corocznego ogławiania, czyli wiosennego przycinania gałęzi dla potrzeb użytkowych. Jest to bardzo charakterystyczny, rodzimy element krajobrazu kulturowego, niestety coraz rzadziej spotykany. Wraz ze starą zabudową (budynki mieszkalne i gospodarskie) rozrzuconą gdzieniegdzie wśród pastwisk 5, 6, 8 , tworzą one niepowtarzalny krajobraz 23 Zakolom Wisły towarzyszą również starorzecza. Jedno z nich znajduje się na południowy zachód od przysiółka Ziajki 7 . Te bezodpływowe fragmenty dawnego koryta Wisły są dziś siedliskiem dla wielu rzadkich roślin wodnych. Masowo kwitnie tu chroniony grążel żółty. Są także wodopojem dla zwierząt i miejscem rozrodu płazów. Starorzecza to obiekty bardzo cenne w ekosystemie dolin rzecznych. Dolina Wisły jest korytarzem migracyjnym dla niezliczonej liczby gatunków roślin i zwierząt (w tym płazów, ssaków, ptactwa wodnego). Jest to korytarz o znaczeniu europejskim. Znaczenie ponadlokalne dla migracji flory i fauny posiada także Dolina Chechła, którą biegnie wschodnia granica gminy. Opodal przysiółka Ziajki, przy ul. Gospodarczej znajduje się także chronione stanowisko archeologiczne. Jest to cmentarzysko kultury łużyckiej. C. Lasy 1 - 6 Wędrówka po lasach nakłania nas do przyjrzenia się strukturze tego najbardziej złożonego systemu ekologicznego. Niezależnie od tego jaki fragment lasu przemierzamy, suchy bór sosnowy 2 , wielogatunkowe lasy mieszane 3, 4, 5 , czy też buczynę 6 możemy w nim zidentyfikować cztery podstawowe elementy, są to: substancje abiotyczne tworzące środowisko (powietrze, podłoże i woda z substancjami odżywczymi), rośliny zielone (czyli producenci) zdolne do wytwarzania materii organicznej z prostych związków nieorganicznych z wykorzystaniem energii słonecznej, organizmy cudzożywne (zwane także konsumentami), czyli po prostu zwierzęta korzystające z gotowego pokarmu oraz tzw. reducenci, którzy odżywiają się rozkładając martwą substancję organiczną. Im większa różnorodność gatunków, tym większa stabilność ekosystemu. 1 Blisko południowo-zachodniego krańca gminy Libiąż, ścieżka rowerowa mija interesujące torfowisko. [Ramka] Znajduje się ono u stóp piaszczystego wzniesienia, porosłego suchym lasem sosnowym. Jest to prawdopodobnie niewielka, ukształtowana przez wiatr, wydma paraboliczna, której otwarta strona łuku skierowana jest w kierunku zachodnim, gdyż przeważnie z tego kierunku wiały wiatry, które ją formowały. Równocześnie od strony nawietrznej powstawało zagłębienie terenu, w którym gromadziła się woda lub powstawały bagna. Procesowi temu towarzyszyła akumulacja torfu, w wielu miejscach trwa ona do dzisiaj. 24 W zależności od żyzności siedliska oraz sposobu zasilania w wodę, wyróżnia się trzy podstawowe typy torfowisk: wysokie, niskie i przejściowe. Charakteryzują się one różnymi stosunkami wodnymi, odmienną roślinnością oraz zróżnicowaną strukturą i miąższością pokładów torfu. Roślinami torfotwórczymi są mchy (szczególnie torfowce [Ramka]), turzyce, wełnianki, rzadziej krzewinki. Torfowiska wysokie zasilane wyłącznie wodą opadową (ubogą), występują najczęściej wokół zbiorników dystroficznych (sucharów), odciętych zatok dużych jezior, na obrzeżach dolin rzecznych. W miejscach charakteryzujących się słabą przepuszczalnością gruntów, gdzie opady przeważają nad parowaniem, zapewniając utrzymanie wysokiej wilgotności podłoża. Torfowiska niskie tworzą się w miejscach trwale nawodnionych lub przez dłuższy czas zalewanych, na terenach źródliskowych, w dolinach rzek lub przy zarastających jeziorach. W większości przypadków są one związane z żyznymi siedliskami, a zalegająca pod nimi warstwa silnie rozłożonego torfu jest cienka. Torfowiska przejściowe są zasilane wodami powierzchniowymi i gruntowymi, oraz deszczowymi. Torfowiska powstają bardzo powoli. Rośliny rosnące na torfowisku po obumarciu nie ulegają całkowitemu rozkładowi, jak to ma miejsce w innych zbiorowiskach lądowych. Na torfowiskach w warunkach beztlenowych pozostające z roku na rok szczątki roślinne odkładają się, tworząc złoże torfowe. Z upływem lat złoże jest więc coraz grubsze. W korzystnych warunkach pogodowych grubość torfowiska powiększa się rocznie o około 1 mm. Nietrudno więc wyliczyć, że torfowisko o miąższości 1 m powstawało około 1000 lat! Niektóre torfowiska w naszym kraju osiągają grubość nawet powyżej 10 m. Szacuje się, że w Polsce torfowiska stanowią zaledwie 0,5% powierzchni całego kraju, z tego około 90% stanowią torfowiska niskie, pozostała część przypada na torfowiska wysokie i przejściowe. Są to zbiorowiska unikatowe, nawet te najmniejsze z nich mają wielką wartość przyrodniczą i należy je bezwzględnie chronić. Gospodarcze użytkowanie obszarów torfowiskowych znacznie ograniczyło ich występowanie na terenie całej Europy. Bardzo niebezpieczne dla terenów torfowiskowych są pożary. Są one trudne do ugaszenia a regeneracja wypalonych torfowisk nie zachodzi wcale lub trwa tysiące lat. Torfowiska należą do zbiorowisk o najwyższych walorach przyrodniczych zarówno w skali kraju, ale także całej Europy. Aby mogły być zachowane dla przyszłych pokoleń, zostały ujęte w tzw. Europejskiej Dyrektywie Siedliskowej, która stanowi podstawę europejskiego systemu ochrony przyrody Natura 2000. 25 Mchy torfowce — ściślej mchy należące do rodzaju torfowiec Sphagnum, to grupa mchów (w Polsce kilkanaście gatunków) przywiązana do bardzo wilgotnych siedlisk zwanych torfowiskami. Blaszka liściowa tych mchów jest specyficznie zbudowana: składa się z jednej warstwy dużych, pustych, martwych komórek wodonośnych o perforowanych ścianach, które mają zdolność wchłonięcia znacznej objętości wody. Między nimi leżą niewielkie zielone komórki prowadzące fotosyntezę. Taka struktura powoduje, że kępy torfowców nasiąkają mocno wodą i odparowują ją powoli do otoczenia. To dzięki mchom torfowcom obszary ich gromadnego występowania — torfowiska — mają doniosłe znaczenie w retencjonowaniu wody (tj. opóźnianiu jej odpływu). Wskutek ciągłego parowania, warunkują także specyficzny wilgotny mikroklimat. Dolne części pędów torfowców obumierają i zamieniają się powoli w pokłady torfu. Warto tu przypomnieć, że wydmy śródlądowe powstały na przełomie plejstocenu i holocenu, około dziesięciu tysięcy lat temu. Leżą one w dawnych obniżeniach terenu, w przeszłości wypełnionych wodami topniejącego lodowca, który pozostawił tu piaski, gliny i iły. Osobliwością obecnego tu torfowiska jest masowe występowanie rzadkiej, chronionej rośliny, siedmiopalecznika błotnego [Ramka]. Jego populacja zajmuje około 3 ha. Na obrzeżach torfowiska występują szuwary kosaćcowe z masowo kwitnącym kosaćcem żółtym. W zbiorowisku tym rośnie też aromatyczny tatarak zwyczajny. Inne torfowisko napotkamy także w Gromcu przy ul. Czarneckiego. Siedmiopalecznik błotny Comarum palustre to okazała bylina z rodzimy różowatych przywiązana do siedlisk wilgotnych, jak: torfowiska, szuwary, brzegi zbiorników wodnych i rzek. Wytwarza duże, do 3,5 cm średnicy kwiaty o pięciu ciemnopurpurowych płatkach. Nazwa gatunku pochodzi od tego, że każda blaszka liściowa podzielona jest na 5 do 7 palczastych podłużnych odcinków. Siedmiopalecznik potrafi rosnąć gromadnie, w sprzyjających warunkach możemy napotkać setki pędów w jednym miejscu, niemniej jest rośliną trudną do odszukania. Jej siedliska powoli zanikają wskutek osuszania terenów (melioracja odwadniająca prowadzona w toku gospodarki łąkarskiej, pastwiskowej i leśnej oraz budowanie odwodnień dróg). Kwitnie od czerwca do lipca. 26 W północno-zachodniej części Libiąża ścieżka rowerowa biegnie przez rozległe lasy, najpierw bukowe 7 na Leśnej Górze, przeważnie jednak są to lasy mieszane 8, 9 Tuż przy łagodnym zakręcie ścieżki, można odszukać wyschniętą obecnie misę źródlaną 8 . Nosi ona nazwę „Kołtunowa Woda”. Być może nazwa ta pochodzi od używania wody z tego dawnego źródła do mycia skołtunionych włosów lub od wyglądu dna źródła. Dzisiaj miejsce to jest całkowicie wyschnięte. Szeroką misę i jej brzegi zarasta chroniony gatunek rośliny, wilgociolubny skrzyp olbrzymi. Spotkamy tu też trzmielinę pospolitą — krzew ten jest również przywiązany do takich siedlisk, jak brzegi strumieni. O dawnej dużej wydajności źródła może świadczyć szeroki rów odchodzący od źródła w kierunku północno-zachodnim. Opodal, tuż przy wiadukcie kolejowym (linii kolejowej relacji Kraków-Oświęcim), znajduje się stara mogiła 9 żołnierza radzieckiego. Dziś znamy tylko jego imię: Wania. Zmierzając od północnej strony w kierunku góry Moczydłki podążamy drogą wzdłuż granicy lasu 10 . Tędy przebiega jeden z korytarzy migracji fauny, co potwierdza ambona myśliwska służąca nie tylko do polowań ale i obserwacji wędrującej zwierzyny np. saren [Ramka], dzików czy nawet jeleni [Ramka]. Aby je zobaczyć, trzeba się tu zjawić w porze żerowania zwierząt, najlepiej o świcie. Sarna Capreolus capreolus jest najmniejszym, jednocześnie najbardziej licznym przedstawicielem zwierzyny płowej w naszym kraju. Mierzy od 95 do 135 cm długości i od 69 do 75 cm wysokości w kłębie. Masa dorosłych osobników wynosi od 15 do 25 kg. Samica zwana kozą (lub siutą) jest mniejsza od kozła (zwanego także rogaczem), który nosi niewielkie poroże, zwykle ma ono 3 odnogi. Podobnie jak u wcześniej omówionych gatunków poroże jest co roku odbudowywane, jednak kozioł zrzuca je już z końcem jesieni lub na początku zimy. Sarny żyją w większości kompleksów leśnych, które posiadają bujne podszycie, zapewniające im pokarm i kryjówki. Występują także na przestrzeniach bezdrzewnych, jednak zamaskowanych zaroślami. Pojawiają się także blisko siedzib ludzkich, korzystając chętnie z zasobów pól uprawnych. 27 Jeleń europejski Cervus elaphus zwany szlachetnym w dorosłym wieku osiąga 1,65 - 2,65 m, długości (tułowia i głowy), wysokość osobnika w kłębie dochodzi do 1,50 m, ciężar ciała wynosi do 350 kg. Samce jelenia to byki. Samice, nazywane łaniami, są mniejsze od byków, które dodatkowo wyróżnia masywne poroże. U osobnika w pełni rozwiniętego, w wieku 10 do 15 lat, może ono posiadać nawet do 30 odgałęzień. Z końcem zimy jest ono zrzucane. W okresie godowym, zwanym rykowiskiem, przypadającym na wrzesień i październik, byki staczają walki godowe. Zwycięskie osobniki stają wtedy na czele stad złożonych z kilkunastu samic. Po niecałych 8 miesiącach rodzą one przeważnie po jednym potomku. Młode charakteryzują się brązowo-kasztanowym ubarwieniem i cętkowaniem, które dodaje im niezwykłej urody. W wieku 18 miesięcy samice osiągają już dojrzałość płciową. Osobniki jelenia dożywają 20 (25) lat. Ich największa aktywność dobowa przypada na wczesne godziny ranne i wieczór. Preferowanym siedliskiem są gęste lasy. Wszystkie gatunki z rodziny jeleniowatych, znajdują się na liście zwierząt łownych tzn., że mogą być obiektem polowań, należą one do tzw. zwierzyny grubej. Myśliwi w naszym kraju są zobowiązani jednak do przestrzegania przepisów Prawa łowieckiego zawartych w Ustawie z dnia 13 października 1995 r. (z późniejszymi zmianami). Obowiązujące Rozporządzenie Ministra Środowiska (z dnia 11 marca 2005 r.) określa listę gatunków zwierząt łownych. Można na nie polować zgodnie z obowiązującym kalendarzem okresów ochronnych, którymi objęte są poszczególne gatunki. Na liście tej znajdują się: łoś, jeleń szlachetny, jeleń sika, daniel, sarna, dzik i muflon. Udając się leśnymi duktami w kierunku wschodnim dotrzemy do leśnego stawku 11 , miejsce to ma wyjątkowy charakter ze względu na obecność kobierca mchów torfowców. Woda w oczku jest czysta a liczne tropy w jego sąsiedztwie wskazują jak ważny jest to zbiornik wody pitnej dla zwierząt. Wysoką wilgotność podłoża w tym rejonie, potwierdza obecność bagna zwyczajnego i borówki bagiennej. Kontynuując drogę na północ 12 , mamy szansę odnaleźć okazy wawrzynka wilczegołyka, rzadkiego krzewu objętego ścisłą ochroną prawną. Jest to jedna z najwcześniej kwitnących roślin, jej kwiaty pojawiają się jeszcze przed rozwojem liści, najczęściej w marcu. Są niezwykle wonne. Owoc stanowi czerwony pestkowiec. Owoc ten jest 28 silnie trujący!. Można tu spotkać daniela, „bliskiego krewnego” sarny i jelenia [Ramka]. Daniel Dama dama, który pierwotnie występował w basenie Morza Śródziemnego oraz na Bliskim Wschodzie, od jelenia europejskiego daje się łatwo odróżnić, gdyż jest mniejszy osiąga długość 130 do 150 cm, wysokość w kłębie do 105 cm, a wagę maksymalnie do 200 kg. W ubarwieniu osobników dorosłych charakterystyczne są białe cętki wzdłuż kręgosłupa. Można także spotkać osobniki albinotyczne - bardzo jasnej maści, białe oraz czarne (dotknięte melanizmem). Poroże byków jest szersze niż u jelenia, nawet łopatowate. Gatunek ten stanowi obcy, jednak cenny element wśród naszej fauny leśnej. Daniel sprowadzony do Polski, w XVIII w., dobrze się zaaklimatyzował, stanowił najpierw ozdobę hodowli i parków, dopiero w XIX w. rozgościł się w lasach, nie będąc jednak groźnym konkurentem zwierząt krajowych. LITERATURA BABCZYŃSKA-SENDEK B. 1998. Półnaturalne i naturalne zbiorowiska nieleśne Górnego Śląska na tle zróżnicowania przestrzeni tego regionu. W: Przestrzeń i wartości – Studia i materiały waloryzacji przestrzeni Górnego Śląska, T. II, red. B. Buszman, M. Popczyk, P. Wieczorek. Fundacja Przestrzeni Górnego Śląska, Katowice BIGAJ J. 1979. Płazy i gady Ziemi Chrzanowskiej. W: Zagrożenie i ochrona środowiska przyrodniczego Ziemi Chrzanowskiej i Pustyni Błędowskiej - Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN w Krakowie, T. VII, red. J. Litwiniszyn i in. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wyd. Wrocław BUSZMAN B. M., PTASIŃSKA-KLIMEK B., 2004: Materiały do „Programu ochrony środowiska gminy Libiąż”. mscr. CZERWONA LISTA roślin naczyniowych Górnego Śląska, 1996. Raporty i Opinie T. I, red. J. Parusel. Wyd. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice DANE URZĘDU MIEJSKIEGO w Libiążu, 2004, mscr. FERENS B i in. (red.), 1969. Ziemia chrzanowska i Jaworzno – Monografia Wydawnictwo Literackie, Kraków GRZYBOWSKA M. 2002. Flora wyrobisk wapiennych Zrębowych Pagórów Libiąskich Praca magisterska wykonana w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego. Maszynopis. HARMATA W. 1979. Nietoperze Ziemi Chrzanowskiej. Cz. II, Nietoperze terenów leśnych i zadrzewionych. W: Zagrożenie i ochrona środowiska przyrodniczego Ziemi Chrzanowskiej i Pustyni Błędowskiej - Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN w Krakowie, T. VII, red. J. Litwiniszyn i in. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. KRUCZAŁA A. (red.): Atlas klimatu województwa śląskiego. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej — Oddział w Katowicach, Katowice 2000, ss. 116. 29 MAPA POTENCJALNEJ ROŚLINNOŚCI NATURALNEJ POLSKI w skali 1:300 000, ark. 11. 1995. Red. Matuszkiewicz W. i in. PAN Instytut Geografii Przestrzennego Zagospodarowania, Warszawa MAZARAKI I. 1979. Rośliny naczyniowe Ziemi Chrzanowskiej. Cz. II. W: Zagrożenie i ochrona środowiska przyrodniczego Ziemi Chrzanowskiej i Pustyni Błędowskiej - Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN w Krakowie, T. VII, red. J. Litwiniszyn i in. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wyd. Wrocław MAZARAKI I. 1979. Rośliny naczyniowe młak, torfowisk, bagien i wód doliny Wisły i Przemszy w Ziemi Chrzanowskiej. W: Zagrożenie i ochrona środowiska przyrodniczego Ziemi Chrzanowskiej i Pustyni Błędowskiej - Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN w Krakowie, T. VII, red. J. Litwiniszyn i in. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wyd. Wrocław MIGULA P. 1979. Ssaki Ziemi Chrzanowskiej. Owadożerne i gryzonie. W: Zagrożenie i ochrona środowiska przyrodniczego Ziemi Chrzanowskiej i Pustyni Błędowskiej - Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN w Krakowie, T. VII, red. J. Litwiniszyn i in. 1979. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wyd. Wrocław OPERAT URZĄDZENIOWY NADLEŚNICTWA CHRZANÓW na lata 2001–2010, mscr. BUDZYŃSKI O., 2002. Taktyka ekorozwoju gminy Wyd. Zielone Brygady, Kraków. PAWLACZYK P., A. JERMACZEK, 1995. Poradnik lokalnej ochrony przyrody Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin PUCEK Z.,RACZYŃSKI J. (red.) 1983: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa ROSTAŃSKI K.(red.) 1997. Przyroda województwa katowickiego Wydawnictwo Kubajak, ROSTAŃSKI K. i in.1996. Waloryzacja flory naczyniowej Górnego Śląska W: Przestrzeń i wartości – Studia i materiały waloryzacji przestrzeni Górnego Śląska, T. I, red. B. Buszman, M. Popczyk, P. Wieczorek. Fundacja Przestrzeni Górnego Śląska, Katowice SZAFER W., K. Zarzycki, 1972. Szata roślinna Polski. T. II. PWN - Warszawa ŚWIERAD J. 1996. Waloryzacja przestrzeni Górnego Śląska poprzez faunę ssaków W: Przestrzeń i wartości – Studia i materiały waloryzacji przestrzeni Górnego Śląska, T. I, red. B. Buszman, M. Popczyk, P. Wieczorek. Fundacja Przestrzeni Górnego Śląska, Katowice ŚWIERAD J. 1998. Herpetofauna na Górnym Śląsku . W: Przestrzeń i wartości – Studia i materiały waloryzacji przestrzeni Górnego Śląska, T. II, red. B. Buszman, M. Popczyk, P. Wieczorek. Fundacja Przestrzeni Górnego Śląska, Katowice. Plan gminy Libiąż z zaznaczonymi punktami na "Zielonych ścieżkach". Legenda: a - lasy i dukty leśne, b - tereny zabudowane i drogi, c - zbiorniki wodne, d - tereny przemysłowe. Punkty godne odwiedzenia podzielone na grupy: e - wzgórza i wyrobiska (numery od 1 do 6), f – lasy (numery od 1 do 12), g – doliny rzeczne i zbiorniki wodne (numery od 1 do 10). 30
