krótkookresowa krzywa podaży gałęzi
advertisement
KONKURENCJA DOSKONAŁA W poprzednich rozdziałach analizowaliśmy różne pojęcia kosztów. Zdobyta w nich wiedza pozwoli nam bliżej wyjaśnić zjawisko podaży rynkowej, czyli ilości jakie firmy i całe gałęzie wytwórstwa skłonne są oferować przy różnych poziomach cen. Związek pomiędzy kosztem produkcji a wielkością podażą wyprowadzimy wychodząc z założenia, że celem działalności przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku. Gdy wyjaśnimy, jak zachowują się firmy maksymalizujące zysk, zauważymy, że w krótkim okresie krzywa podaży firmy na rynku doskonale konkurencyjnym odpowiada krzywej kosztu krańcowego danego przedsiębiorstwa ,a suma kosztów krańcowych wszystkich firm podaży całej gałęzi. Zestawiając ze sobą krzywą popytu rynkowego i rynkowej podaży przedstawimy poszerzoną teorię równowagi rynkowej ,teorię ceny jako pieniężnego wyraz wartości. Wreszcie co najważniejsze będąc wynikiem działania mechanizmu równoważenia rynku: ilości ,ceny ,zyski i koszty wytwarzania służyć nam będą w dalszych rozdziałach jako punkty odniesienia w analizie i ocenie ocenę efektywności funkcjonowania poznanych ja na razie bardzo pobieżnie we wstępnych częściach struktur rynkowych. Punktem wyjścia naszej dalszej wędrówki będzie opis struktury rynkowej zwanej doskonałą konkurencją. Założenia modelowe Model rynku doskonale konkurencyjnego wprowadzili do ekonomii niezależnie od siebie J. Robinson i E. Chamberlain. Model ten został zbudowany na kilku założeniach upraszczających: 1. po obu stronach rynku istnieje tak duża liczba dostawców i odbiorców mających tak mały udział całkowitych zakupach i sprzedaży , że żaden z nich indywidualnie nie ma możliwości oddziaływania na poziom rynkowej ceny towaru ,podmioty transakcji rynkowych są zatem cenobiorcami. 2 Podmioty rynkowe postępują zawsze racjonalnie. Poszukują rozwiązań optymalnych czyli maksymalizujących w danych warunkach rynkowych swoje funkcje celu. Konsumenci szukają rozwiązań maksymalizacja użyteczności całkowitej jaką uzyskać można z przeznaczonych do wydatkowania budżetów. Producenci maksymalizują możliwy do osiągnięcia w danych warunkach wynik finansowy. Gdy warunki rynkowe np. ceny ulegają zmianie podmioty rynkowe przenoszą stojące do ich dyspozycji środki do innych lepszych zastosowań 3 ceny rynkowe jako element mechanizmu równoważenia popytu i podaży są doskonale giętkie tzn. szybko i precyzyjnie dostosowują się do zmian warunków rynkowych 4. czynniki wytwórcze są doskonale mobilne, inaczej mówiąc mogą być szybko , bez ograniczeń i kosztów przenoszone od mniej do bardziej korzystnych dla ich użytkownika zastosowań. 5. przedmiotem obrotu rynkowego są dobra homogeniczne, czyli(choć dostarczane przez różnych wytwórców) produkty o identycznych właściwościach jakościowych. 6. rynek ten jest doskonale transparentny (przejrzysty), Oznacz to, że podmioty bez żadnych ograniczeń i kosztów uzyskują w każdym momencie doskonałą, informację o bieżących i przyszłych warunkach rynkowych, a w szczególności: cechach jakościowych oferowanych produktów oraz ich rynkowych cenach. 7. na rynku tym istnieje niczym nieograniczona i nie wymagająca ponoszenia jakichkolwiek kosztów swoboda wejścia nowej firmy i opuszczenia rynku przez firmę już funkcjonującą. 8. postęp techniczny nie różnicuje producentów; każdy z nich ma podobną funkcję produkcji i w rezultacie wszyscy mają zbliżone do siebie funkcje kosztów i podobne rozmiary. Przyjrzyjmy się teraz uważniej niektórym z powyższych założeń pod kątem konsekwencji jakie niosą one dla sposobu funkcjonowania modelu. Rynek doskonale konkurencyjny składa się z bardzo dużej ilości, niezależnych od siebie ( zatomizowanych ) producentów i kupujących. Podmioty te są zbyt małe, by mogły wpływać na poziom cen sprzedawanych przez siebie wyrobów. Nie są one również w stanie wpływać na poziom cen nabywanych przez siebie czynników wytwórczych. Zwróćmy ponadto uwagę na fakt, że bardzo wysoki stopień atomizacji rynku skutecznie zapobiega powstawaniu zmowy zarówno pomiędzy dostawcami jak i nabywcami. Wyobraźmy sobie ile spotkań musiałoby się odbyć, ile czasu spędzaliby na negocjacjach właściciele i menadżerowie małych firm, i zastanówmy się, czy w ich wyniku mogłoby w ogóle dojść do jakiegokolwiek, zadawalającego wszystkich uczestników, w miarę trwałego porozumienia ? Założenie jednorodności oferowanego przez wszystkich dostawców produktu oznacza, że wyroby każdego z nich postrzegane są przez nabywców, jako identyczne. Kupujący nie odnosi ani korzyści ani strat jakościowych, gdy zmieni dostawcę. Jeżeli cena sprzedaży jest u wszystkich dostawców, jest taka sama, jest mu w zasadzie wszystko jedno, od którego z nich pochodzi nabywany przez niego towar. Jak pamiętamy na rynku doskonale konkurencyjnym działa samoczynny mechanizm ustalania cen równoważących popyt z podażą. Przy cenie tej nie ma niedoborów rynkowych. Nabywcy kupują dokładnie tyle ile w danym momencie potrzebują. Nie ma również nadwyżek podaży dostawcy produkują i sprzedają w całości tyle ile uważają za słuszne . Ponadto homogeniczny produkt sprzedawany jest przez wszystkich dostawców po jednakowej równoważącej rynek cenie .Ponieważ rynek jest doskonale transparentny ,odbiorcy znają poziom tej ceny, wiedzą również że towar dostarczany przez dowolnego sprzedawcy jest identyczny. Racjonalnie postępujący nabywcy muszą być zatem w tym modelu nieczuli na oddziaływanie reklamy. Przy doskonałej informacji żaden sprzedawca nie będzie w stanie przekonać kupujących o jakiś szczególnych cechach oferowanego przez niego wyrobu, za które nabywcy opłacałoby się dać wyższą aniżeli występującą na rynku cenę. Wszelkie zatem próby podnoszenia ceny powyżej ustalonej na rynku ceny równowagi są pozbawione sensu. Nabywcy odejdą do sprzedających po niższych cenach konkurentów, a utargi tak postępującego sprzedawcy zamiast wzrosnąć spadną. cenie równowagi rynkowej. Również jakiekolwiek obniżanie ceny mija się z celem, jeśli całość oferowanych dóbr firma może bez trudu sprzedać można po ustalonej na rynku cenie równowagi Doskonała informacja dotyczy nie tylko bieżących ale i przyszłych warunków produkcji ,sprzedaży i zakupów czynników wytwórczych. W ten sposób w modelu eliminuje się niepewność i ryzyko. W tych komfortowych warunkach każdy producent może bez trudu określić bieżącą i przyszłą optymalną wielkość i strukturę produkcji oraz ustalić optymalne rozmiary firmy. Kupujący mogą z kolei określić optymalną wielkość i strukturę bieżących i przyszłych wydatków konsumpcyjnych. Ponieważ postęp techniczny nie różnicuje producentów, wszystkie firmy mają podobne funkcje produkcji i zbliżone rozmiary. Im mniejsza efektywna skala produkcji tym więcej producentów, tym bardziej zatomizowany jest rynek. Pomimo podobieństwa funkcji produkcji, podobnych rozmiarów i tej samej techniki produkcji , funkcje kosztów poszczególnych firm są zróżnicowane. W firmach funkcjonujących taniej leżą one niżej nad osią odciętych ,zaś w firmach funkcjonujących drożej wyżej. Oznacza to że poszczególne firmy mają zróżnicowaną pozycję na rynku . Model rynku doskonale konkurencyjnego zakłada doskonałą i niczym nieograniczoną mobilność czynników wytwórczych. Brak jest w nim w nim jakichkolwiek technicznych, ekonomicznych, instytucjonalnych czy społecznych przeszkód (barier) dla przemieszczania czynników wytwórczych od jednego zastosowania do innego. Naturalną konsekwencją braku barier wejścia do gałęzi i wyjścia z niej jest migracji kapitału. Zjawisko to polega na tym, że realizowane w gałęzi zyski nadzwyczajne (wyższe od osiąganych w innych dziedzinach)przyciągają nowych producentów. W rezultacie ilość firm w gałęzi zwiększa się, a jej podaż rośnie. Jeżeli natomiast zyski są niższe od normalnych, niektórzy producenci wycofają się, ilość firm w gałęzi zmniejsza się, a podaż gałęzi spada. Jest to możliwe dlatego, że produkcja w gałęzi odbywa się na małą skalę zatem otworzenie nowej firmy nie wymaga dużych nakładów kapitałowych a zdobycie niezbędnych czynników nie nastręcza szczególnych problemów. Nieograniczone możliwości wejścia i wyjścia są ponadto,obok wspomnianej atomizacji producentów ,ważnym czynnikiem zapobiegającym ich zmowom . Z założenia doskonałej giętkości cen ,mobilności i podzielności czynników wytwórczych wynika, że na rynku doskonale konkurencyjnym, opisany już proces dostosowywania wielkości i struktury produkcji do społecznych potrzeb, przebiega – przynajmniej w teorii – bardzo szybko i właściwie bez opóźnień. Oparty na konflikcie miedzy nabywcami i dostawcami oraz konkurencji wewnątrz grup dostawców i odbiorców mechanizm rynkowy w sposób szybki, bezbłędny i skuteczny usuwa wszelkie niedopasowania rozmiarów popytu i podaży. Zachowanie firmy na rynku stanowi klucz do poznania i zrozumienia jego strony podażowej . Bez wiedzy tej nie jesteśmy w stanie opisać i zrozumieć działania mechanizmu rynkowego, prawidłowo przedstawić i zinterpretować mechanizmu i skutków jego działania. Analizując zjawisko podaży na rynku doskonale konkurencyjnym wychodzimy z fundamentalnego założenia, że celem każdej firmy jest maksymalizacja wyniku finansowego .Może nim być obliczany jako nadwyżka utargu nad kosztami całkowitymi zysk. W niektórych okolicznościach, gdy utargi są zbyt niskie przedmiotem maksymalizacja może być nadwyżka utargów nad kosztami zmiennym produkcji. Firma minimalizuje wówczas krótkookresowe straty, czyli nie pokrytą z utargów części kosztów całkowitych .Cele osiągać można na kilka sposobów. W krótkim okresie firma może manipulować wielkością i strukturą produkcji W długim może zmieniać swoje rozmiary, czyli manipulować skalą produkcji. może zmienić organizację zarządzanie czy technikę produkcją. Gdy firma jest cenodawcą może również manipulować poziomem ceny sprzedawanych wyrobów i zakupywanych czynników wytwórczych. W naszym modelu firma jest cenobiorcą, ceny sprzedanych wyrobów i zakupu czynników wytwórczych traktuje jako dane z rynku niezależne od rozmiarów produkcji i sprzedaży parametry, do których musi dostosować swoje decyzje . Jedynymi sposobami maksymalizacji wyniku finansowego jest manipulowanie wielkością i strukturą produkcji w krótkim okresie krótkim oraz zmianami skali, techniki i metod zarządzania produkcją w okresie długim. Analizę rynkowego zachowania firmy i całego rynku podzielimy na dwa etapy. W pierwszej kolejności zajmiemy się okresem krótkim, by następnie przejść do analizy długookresowej. W krótkim okresie maksymalizująca wynik finansowy firma szuka produkcji ,która przyniesie największą różnicę między utargiem a kosztami całkowitymi. Aby ją ustalić musi zestawić ze sobą krzywe utargu i kosztów całkowitych i wybrać tę wielkość, przy której odległość między nimi jest największa. W poprzednich rozdziałach poznaliśmy teorię kosztów firmy, pora obecnie na teorię utargów firmy .Wyprowadzimy ją z krzywej popytu indywidualnego firmy Krzywa popytu indywidualnego firmy na rynku doskonale konkurencyjnym Z przyjętych założeń wynika ,że jeżeli cena równoważy rynek , to jakiekolwiek działania podjęte przez pojedynczego producenta nie doprowadzą do jej zmian Podaż firmy jak pamiętamy jest zbyt mała w stosunku do rozmiarów podaży całej gałęzi, aby jej zmiany przy danym poziomie ceny były zauważalne jako zkłócające równowagę przesunięcia rynkowej krzywej podaży. Nie mogą zatem w jakikolwiek sposób wpływać na poziom ceny rynkowej. Wynika z tego, że producent może sprzedawać po tej samej cenie dowolne ilości swoich wyrobów . Aby zatem sprzedać więcej nie musi obniżać ceny poniżej poziomu równowagi rynkowej Wszelka obniżka jest zatem nieuzasadnione .Wiemy również, że jakakolwiek podwyżka indywidualnej ceny sprzedaży również nie ma sensu, O cenie sprzedaży pojedynczego dostawcy decyduje nie on sam a dopiero podaż wszystkich dostawców i rynkowy popyt na oferowane przez gałąź wyroby. Zmieni się ona dopiero wtedy, gdy zmieni się układ rynkowych sił popytu i podaz Powyższe ustalenia pozwalają nam skonstruować krzywą popytu na wyroby indywidualnej firmy Popyt rynkowy Popyt na produkt firmy Cena C D Cena C S C1 Ce Ce A B D Q Qa Qb Q Powyższy wykres przedstawia krzywą popytu rynkowego na towary wolnokonkurencyjnej gałęzi oraz krzywą popytu indywidualnego ( na towary pojedynczej firmy ) Siłami gry popytu i podaży ustala się na rynku cena równowagi na wyroby danej gałęzi, przy czym krzywa popytu rynkowego, zgodnie z działaniem prawa popytu, ma w naszym przykładzie normalne, ujemne nachylenie. Natomiast krzywa popytu rynkowego na wyroby pojedynczej firmy przyjmuje postać litery L. Gdyby sprzedający ilość Qa producent podniósł cenę powyżej poziomu równowagi np. do C1, konkurencja odbierze mu wszystkich klientów. Jego sprzedaż spadnie do zera. Stąd krzywa popytu indywidualnego na odcinku Ce C1 jest pionowa i pokrywa się z osią rzędnych. Jeżeli natomiast firma zdecyduje się powiększyć sprzedawane ilości do wielkości Qb będzie ją mogła sprzedać w całość po tej samej cenie równowagi rynkowej. Łącząc wspólną linią punkty A i B otrzymujemy poziomy a zatem doskonale elastyczny odcinek krzywej popytu na wyroby pojedynczej firmy. Ponieważ firma może sprzedać i sprzedaje dowolne ilości swych produktów po cenie równowagi rynkowej Ce. Wynika z tego ,że krzywa popy tuna wyroby pojedynczej firmy ma kształt litery L. W naszych dalszych rozważaniach pominiemy pionowy odcinek krzywej popytu indywidualnego i będziemy zajmować się wyłącznie poziomym doskonale elastycznym odcinkiem krzywej. Posłużymy się nim do zbudowania teorii przychodów firmy na rynku doskonale konkurencyjnym PRZYCHODY I KOSZTY FIRMY WOLNOKONKURENCYJNEJ Krzywa popytu indywidualnego a przychody firmy Przychody(utargi)całkowite (ang.total revenue ) Uc, stanowią wartość sprzedanych przez firmę produktów. Obliczamy je, mnożąc sprzedaną ilość towarów q przez ich cenę rynkową C. Uc = C x Q Jeżeli firma sprzedaje całość produkcji, po jednej cenie ( równowagi rynkowej ) C= const, to krzywa utargu całkowitego jest dodatnio nachyloną linia prostą Hipotetyczny przykład utargów całkowitych firmy wolnokonkurencyjnej Wielkość produkcji Q 0 1 2 3 4 Cena C 10 10 10 10 10 rynkowa Utarg całkowity Uc 0 10 20 30 40 Utarg całkowity Uc Uc Uc Q Rozmiary produkcji Q Przychody(utargi) przeciętne ( ang. average revenue ) Up lub inaczej utargi jednostkowe obliczamy dzieląc przychody całkowite przez wielkość sprzedanej produkcji Q, otrzymujemy w ten sposób utarg przypadający na jednostkę sprzedanego towaru : Uc Up = --------= tg Q Jeżeli firma sprzedaje całą swoją produkcję po jednej cenie ( cenie równowagi rynkowej ), to utarg przeciętny musi być równy tej cenie: Uc CxQ Up = -------- = --------- = C Q Q Hipotetyczny przykład utargów przeciętnych w firmie wolnokonkurencyjnej. Produkcja Q 0 1 2 3 4 Cena C 10 10 10 10 10 Utarg całkowity Uc 0 10 20 30 40 Utarg przeciętny Up 10 10 10 10 10 Utarg przeciętny Up Ce Up = Ce Rozmiary produkcji Q Na podkreślenie zasługuje wart zapamiętania fakt, że w takiej sytuacji krzywa utargu przeciętnego pokrywa się z krzywą popytu indywidualnego firmy wolnokonkurencyjnej. Utarg (przychód) krańcowy ( ang. marginal revenue ) Uk jest to przyrost przychodów całkowitych Uc wywołany wzrostem sprzedaży o jednostkę Q. Obliczamy je dzieląc przyrost utargu całkowitego przez przyrost produkcji: Uc Uc2 – Uc1 Uk = --------- = -----------Q Q2 – Q1 Przyrost utargu całkowitego wynikać może w praktyce z przyrostu ceny C z przyrostu Q. albo z przyrostu obu tych wielkości jednocześnie. Jeżeli firma sprzedaje całość swojej produkcji po stałej cenie, czyli gdy C = 0, to przyrost całkowitych przychodów jest wyłącznie wynikiem wzrostu sprzedanych ilości. Uc = Q x C. Każda dodatkowo sprzedana jednostka Q=1 daje zatem firmie przyrost utargu całkowitego równy cenie: Q x C Uc = ------------- = C Q (Pomiędzy utargiem krańcowym a elastycznością popytu zachodzi współzależność, nazywana relacją Amorosa – Robinsona. Fragment w nawiasach można pominąć 1 Uk = C ( 1 + ------ ) ep Ponieważ popyt na produkty przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjego jest doskonale elastyczny ep = - , zatem zależność ta przybiera zmodyfikowaną postać : 1 Uk = C ( 1 + ------ ) - czyli Uk = C ( 1 + 0 ) = C Wynika stąd, że utarg krańcowy z jednostki sprzedanej produkcji równy jest rynkowej cenie wyrobu. ) Hipotetyczny przykład utargów krańcowych firmy doskonale konkurencyjnej Produkcja Q 0 1 2 3 4 Cena C 10 10 10 10 10 Utarg całkowity 0 10 20 30 40 Utarg krańcowy 10 – 0 /1 – 0 = 10 20 – 10/ 2 – 1 = 10 30 – 20/ 3 – 2 = 10 40 – 30/ 4 – 3 = 10 Utarg całkowity Uc Uc Q Uc Uk = tg = ------- = const Q Rozmiary produkcji Q Utarg krańcowy Uk Ce Uk = const. = C Rozmiary produkcji Q W warunkach doskonałej konkurencji, krzywa indywidualnego popytu firmy pokrywa się z krzywą utargu przeciętnego i krańcowego. Ponieważ funkcja utargu krańcowego jest pochodną funkcji utargu całkowitego, to utarg całkowity otrzymujemy sumując otrzymane przez firmę utargi krańcowe. Uc = Uk Podsumujmy. Na rynku doskonale konkurencyjnym, przy cenie równowagi rynkowej Ce. utarg całkowity rośnie proporcjonalnie do zmian wielkości produkcji ( sprzedaży ) tak długo, jak długo nie zmieni się poziom ceny rynkowej Ce. Gdy cena rynkowa ulegnie zmianie, funkcja utargu całkowitego obraca się, czyli zmienia się jej kąt nachylenia, natomiast funkcja utargu krańcowego przesuwa się równolegle do góry ( gdy cena równowagi rynkowej wzrasta ) lub w dół ( gdy cena równowagi rynkowej spada ). Funkcja przychodów całkowitych rynkowej w warunkach zmiany ceny równowagi C Uc1 Uc2 C C Q D S1 S2 Ce1 Uk1 Ce2 Uk2 Q Krótkookresowe koszty firmy Q (przypomnienie). W poprzednich rozdziałach sformułowaliśmy hipotezy dotyczące przebiegu funkcji kosztów krańcowych, całkowitych i przeciętnych. Koszty całkowite rosną wraz ze wzrostem produkcji, ale nie jest to wzrost proporcjonalny. Koszt całkowity rośnie mniej niż proporcjonalnie, gdy koszt krańcowy spada, zaś rosną bardziej niż proporcjonalnie, gdy koszt krańcowy wzrasta. Dynamika kosztu krańcowego podporządkowana jest prawu nieproporcjonalnych przychodów ( gdy produkt krańcowy rośnie, koszt krańcowy spada i na odwrót ) Warto w tym miejscu przypomnieć, że: a. poziom kosztów przeciętnych w dowolnym punkcie krzywej kosztów całkowitych mierzymy tangensem kąta, jaki tworzy linia łącząca dowolny punkt na krzywej kosztów z początkiem układu współrzędnych ( wykres a ) b. poziom kosztów krańcowych w dowolnym punkcie na krzywej kosztów całkowitych mierzymy tangensem kąta, nachylenia linii stycznej w tym punkcie do krzywej kosztów całkowitych ( wykres b ) Wyliczanie kosztów przeciętnych i krańcowych w tych samych punktach krzywej kosztów całkowitych wykres a . Kc wykres b Kc Kc Kc Q Q Koszty krańcowe i przeciętne firmy doskonale konkurencyjnej nie odbiegają od znanych nam kosztów w kształcie litery „ U”. Nadal obowiązują nas zatem wszelkie zachodzące wśród nich współzależności.. Przypomnijmy najważniejsze z nich : a. krzywa przeciętnych kosztów zmiennych leży poniżej krzywej przeciętnych kosztów całkowitych b. odległość miedzy oboma krzywymi zmniejsza się w miarę wzrostu produkcji Q c. obie krzywe osiągają swoje minima przy wielkości produkcji, dla których rosnący koszt krańcowy zrównuje się z kosztem przeciętnym d. produkcja przy minimalnym koszcie oznacza najlepsze wykorzystanie czynnika zmiennego e. produkcja przy najniższych przeciętnych kosztach całkowitych oznacza najlepsze ze wszystkich możliwych wykorzystanie wszystkich czynników jest zatem optymalna z technicznego punktu widzenia Koszty przeciętne i koszt krańcowy Kpc Kk Kpz Rozmiary produkcji Q Na zakończenie należy przypomnieć i podkreślić ,iż w analizie rynku koszty całkowite produkcji równoznaczne są ze znanymi nam już kosztami ekonomicznymi, Są to jak pamiętamy koszty księgowych powiększonych o koszty alternatywne, czyli teoretycznie możliwe do uzyskania gdzie indziej dochody takie jak: alternatywne wynagrodzenie pracy właściciela, alternatywne wynagrodzenie zaangażowanego w firmie kapitału rzeczowego i finansowego wynagrodzenie właściciela z tytułu ponoszonego ryzyka. Jak pamiętamy koszty alternatywne wyznaczają poziom tzw. zysk normalny, czyli minimalne dochody jakie firma powinna przynosić swoim właścicielom ,by skłonny byli kontynuować działalność w efekcie firma pozostanie na rynku . KRÓTKOOKRESOWE OPTIMUM EKONOMICZNE FIRMY W warunkach doskonałej konkurencji, firma nie ma wpływu na poziom ceny rynkowej. W krótkim okresie nie ma w zasadzie również wpływu na przebieg funkcji kosztów. Jedyną zmienną, umożliwiającą lepsze lub gorsze z ekonomicznego punktu widzenia wykorzystanie posiadanych zasobów jest wielkość produkcji Gdyby celem firmy była maksymalizacja utargu całkowitego, firma wytwarzałaby maksymalne z technicznego punktu widzenia rozmiary produkcji którą możemy bez trudu wyznaczyć ,posługując się znaną nam już dobrze krzywą Knight’a. Ilustruje to poniższy wykres Wielkość produkcji Q Uc max Utarg całkowity Uc Q max Nakłady pracy L Produkt całkowity Q Nakłady pracy L Gdyby z kolei celem firmy była minimalizacja przeciętnego kosztu całkowitego firma produkowałaby wielkość produkcji określoną jako optimum technologiczne, przy której rosnące koszty krańcowe zrównują się z minimalnymi przeciętnymi kosztami całkowitymi. Utarg całkowity Uc Rozmiary produkcji Koszty przeciętne koszty krańcowe Kpc Kk Q Rozmiary opt.ekon produkcji Q Jeżeli natomiast firma poszukuje rozmiarów produkcji przynoszących najlepszy wynik finansowy, obliczany jako różnica między utargiem całkowitym a całkowitymi kosztami produkcji, musimy funkcję utargów całkowitych zestawić z mapą kosztów całkowitych i znaleźć wielkość produkcji, dla której odległość między krzywą utargu całkowitego a krzywą kosztów całkowitych będzie największa. W warunkach konkurencji doskonałej utarg wzrasta proporcjonalnie do ilości sprzedawanych dóbr, natomiast krzywa kosztów krańcowych i krzywe kosztów całkowitych przebiegają zgodnie z prawem nieproporcjonalnych przychodów. Poniżej przedstawimy trzy możliwe wynikające z różnych sytuacji rynkowych układy utargów i kosztów całkowitych . Wykres a Uc,Kc wykres b B A wykres c Qa Qb Qe Q Wykres ( a ) Funkcja kosztów całkowitych na odcinku AB przebiega poniżej funkcji kosztów całkowitych, a zatem produkcja w przedziale < Qa Qb > przynosi firmie nadwyżkę utargów nad kosztami, czyli nadzwyczajny zysk ekonomiczny ( Ze = Uc – Kc > 0 ) Jeżeli przedsiębiorstwo zdecydowałoby się produkować dokładnie wielkość produkcji Qa bądź Qb, realizowałoby tylko zysk, normalny zawarty w kosztach całkowitych produkcji ( Ze = Uc – Kc = O ). Przy wielkości produkcji Q < Qa lub Q > Qb firma ponosi straty ekonomiczne bowiem koszty całkowite są wyższe od całkowitych przychodów ( Se = Kc – Uc > 0 ). Wykres ( b ) W przypadku opisanym tym którym utarg całkowity jest przypadku tylko produkcja poziomach produkcji, koszty ponosi straty. wykresem, istnieje tylko jeden poziom produkcji Qe, przy równy całkowitym kosztom produkcji Uc = Kc. W takim na poziomie Qe przynosi zysk normalny. Przy innych całkowite przekraczają całkowite przychody a zatem firma Wykres ( c ) Wykres ten ilustruje starty ekonomiczne hipotetycznej firmy, która przy każdych rozmiarach produkcji ma koszty całkowite wyższe aniżeli całkowite utargi. W każdej z przedstawionych powyżej sytuacji, racjonalnie postępująca firma powinna w pierwszej kolejności ustalić, czy możliwe do osiągnięcia utargi ze sprzedaży będą wystarczające ,aby pokryć koszty produkcji i kontynuować działalność, czy może należy jej zaniechać i opuścić rynek. Przypadki przedstawione na wykresach ( a ) oraz ( b ) nie nastręczają wątpliwości. W pierwszym przypadku produkcja w przedziale < Qa, Qb > przynosi firmie ekonomiczny zysk nadzwyczajny, gdyż Uc > Kc. W drugim przypadku, firma nie osiąga wprawdzie zysku nadzwyczajnego, ale przy produkcji Qe, dla której Uc = Kc firma generuje uwzględniony w kosztach ekonomicznych zysk normalny. Dokładniejszej analizy wymaga sytuacja rynkowa firmy znajdującej się w sytuacji opisanej przez wykres ( c ). Funkcja utargu całkowitego na całej swojej długości leży poniżej funkcji kosztów całkowitych. Oznacza to,że każda z możliwych wielkości produkcji przynosić będzie ekonomiczną stratę, Se = Kc – Uc>0. Czy w tej sytuacji firma powinna pozostać na rynku, czy raczej należałoby zaprzestać działalności gospodarczej ? Odpowiedź na to pytanie, zależy od tego, czy rozpatrujemy sytuację firmy w krótkim, czy też w długim okresie. Straty krótkookresowe są dopuszczalne, gdy jednak ciągną się one bez końca i bez nadziei na poprawę sytuacji w dłuższym okresie, firma będzie musiała opuścić rynek. Na tym jednak nie koniec. Starty krótkookresowe będą dopuszczalne jedynie wtedy, gdy przedsiębiorstwo posiada wystarczające środki pieniężne na finansowanie swojej bieżącej działalności. Oznacza to, że otrzymane ze sprzedaży przychody powinny starczać na finansowanie bieżących wydatków takich jak: zakupy surowców, materiałów, energii czy siły roboczej ,czyli na pokrycie kosztów zmiennych. Warunkiem zatem pozostania firmy na rynku jest by spełniona by ła nierówność : Uc > Kz W uzasadnieniu powołać się można na fakt, że koszty stałe firmy mają w zasadzie charakter historyczny. Firma poniosła już wcześniej związane z nimi wydatki np. na zakup środków trwałych ( maszyn, urządzeń, środków transportu ), opłacenie z góry czynszu dzierżawy itp. Jeżeli wielkość utargów nie pokrywa tych poniesionych już w przeszłości wydatków, firma nie odzyska wyłożonych środków, nie oznacza to jednak, że środków finansowych nie starczy na bieżącą działalność. Wynika z tego, że górna granica dopuszczalnej straty wyznaczona jest przez poziom ponoszonych przez firmę kosztów stałych. Se = Kc – Uc Se = Ks + Kz – Uc Uc>Kz Se<,Ks Jeżeli poziom utargu całkowitego nie pokrywa stałych kosztów produkcji firma będzie musiała opuścić rynek. Jeżeli natomiast zdecyduje się na nim pozostać powinna określić optymalne z ek0onoicznego punktu widzenia rozmiary produkcji,które pozwolą jej zmaksymalizować zysk ekonomiczny lub zminimalizować stratę Maksymalizacja zysku nadzwyczajnego Firma osiąga zysk nadzwyczajny w sytuacji, gdy utargi całkowite przewyższają ekonomiczne koszty produkcji ( księgowe i alternatywne ). Zapisujemy to następująco : Ze = Uc – Kc > O Inaczej mówiąc, jeżeli zysk ekonomiczny jest większy nadzwyczajnym. Sytuację tę pokazuje poniższy wykres. Uc, Kc od Uc zera nazywamy go Kc Uc = Kc Uc = Kc Qa Q opt Qb Q Ze = Uc – Kc Ze max Qa Q opt Qb Q Jak widać z górnego wykresu , rentowne rozmiary produkcji zawierają się pomiędzy dwoma progami Qa i Qb. Po przekroczeniu pierwszego- dolnego progu rentowności ( Qa ) , przy którym Uc = Kc, funkcja utargu całkowitego przebiega powyżej funkcji kosztów ekonomicznym. całkowitych. Powstaje zatem dodatnia różnica, będąca zyskiem Ze = Uc – Kc > 0 Wzrostowi produkcji powyżej rozmiarów Qa, towarzyszy ( dolny wykres ) najpierw rosnący od zera zysk nadzwyczajny, który przy pewnym poziomie produkcji osiąga maksymalny poziom, a następnie maleje, ba spaść do zera przy wielkości produkcji zwanej górnym progiem rentowności ( Qb ). Kierująca się zasadą maksymalizacji zysku firma, powinna wybrać optymalną wielkość produkcji, czyli taką, dla której zysk ekonomiczny jest największy. Aby ustalić, jakie rozmiary produkcji przyniosą firmie największe zyski ekstra możemy porównać ze sobą zyski dla każdej wielkości produkcji zawartej w przedziale opłacalności a następnie wybrać tę, dla której różnica Uc – Kc będzie największa. Jest to jednak metoda bardzo uciążliwa i pracochłonna. Optymalną wielkość produkcji można określić również posługując się uniwersalnymi kryteriami optymalizacji. Kryterium to można wyznaczyć metodą algebraiczną i geometryczną. W kursie podstawowym posłużymy się prostą metodą geometryczną, która nie wymagającym znajomości zasad rachunku różniczkowego i całkowego. Z geometrycznego punktu widzenia, zysk ekonomiczny otrzymywany z danej wielkości produkcji, stanowi odległość w pionie pomiędzy punktem na krzywej utargu całkowitego a punktem na krzywej kosztu całkowitego. Odległość ta będzie największa dla tej wielkości produkcji, dla której styczna do krzywej kosztów całkowitych będzie równoległa do krzywej utargu całkowitego Uc, Kc Kc Uc Q opt Q Dla każdej innej wielkości produkcji, innej niż Q opt, odległość pomiędzy krzywymi Uc a Kc będą mniejsze, czyli mniejszy będzie również zysk ekonomiczny, a poza przedziałami rentowności nawet ujemny. Równoległość stycznej kosztów i krzywej utargu całkowitego oznacza, że obie mają to samo nachylenie ( = ). W konsekwencji krańcowe wartości utargów i kosztów muszą być sobie równe ( Uk = Kk ). Zasada maksymalizacji zysku Uk = Kk W firmie wolnokonkurencyjnej, jak pamiętamy, utarg krańcowy równy jest cenie a zasada maksymalizacji zysku wygląda specyficznie. Zasada maksymalizacji zysku firmy doskonale konkurencyjnej C = Kk=Uk Optimum ekonomiczne można zatem również wyznaczyć zestawiając ze sobą funkcję kosztów krańcowych z funkcją utargu krańcowego. W analizowanym przedziale rentowności < Qa, Qb >, koszty krańcowe produkcji rosną wraz ze wzrostem produkcji, podczas, gdy utarg krańcowy jest stały ( przypomnijmy, że w warunkach doskonałej konkurencji Uk = C = const. ). Kp, Kk Kk C Uk = C Q opt Q Podsumujmy obecnie metody wyznaczania maksymalnego zysku nadzwyczajnego w firmie wolnokonkurencyjnej. Kc Kc, Uc Uc Qa Q opt Qb Q Kpc, Kk, Uk Kk C Uk = C Qa Q opt Qb Q Z = Uc - Kc Z max Qa Q opt Qb Q Górny wykres ilustruje koszty i utargi całkowite firmy doskonale konkurencyjnej. Ponieważ w przedziałach opłacalnej produkcji ( Qa, Qb ) krzywa utargu całkowitego przebiega powyżej krzywej kosztów całkowitych możemy stwierdzić, że osiąga ona zysk nadzwyczajny ( dodatni zysk ekonomiczny ). Ponieważ firma doskonale konkurencyjna nie posiada siły rynkowej, maksymalizuje zysk wybierając tę wielkość produkcji, dla której dodatnia nadwyżka przychodów nad kosztami jest największa. Pierwszym sposobem jest poprowadzenie stycznej do funkcji kosztów całkowitych, równoległej do krzywej utargu całkowitego. Wskaże ona punkt, który wyznaczy wielkość produkcji maksymalizującej zyski. Z max ( Uc – Kc )max Wykres środkowy ilustruje tę samą sytuację posługując się wartościami krańcowymi kosztów i utargów. Ponieważ styczna kosztów całkowitych i krzywa utargu całkowitego są równoległe, oznacza to, że mają takie samo nachylenie. Nachylenie krzywej kosztów całkowitych wyznaczone jest przez wartość kosztów krańcowych ( Kk = Kc/ Q ), zaś nachylenie krzywej utargu całkowitego przez wartość utargu krańcowego ( Uc/ Q ). Jeżeli kąty obu krzywych mają być jednakowe, to produkcja, dla której Kk = Uk będzie maksymalizowała zyski. Z max Uk = Kk Z max C = Kk Dolny wykres ilustruje zależność pomiędzy wielkością całkowitych przychodów a rozmiarami produkcji. Zerowy przy wielkości produkcji nazywanej dolnym progiem rentowności ( Qa ) zysk ekonomiczny, wzrasta wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Przy wielkości produkcji, dla której C = Uk = Kk osiągnie on maksymalną wartość, by po jej przekroczeniu rozpocząć spadek. Przy górnym progu rentowności wynosi on już zero. Zysk osiągany jest zatem wyłącznie w przedziałach produkcji rentownej, gdy koszty całkowite są mniejsze od utargu całkowitego. Istnieje jeszcze jedna metoda wskazująca na wielkość produkcji maksymalizującej zyski. Doszliśmy do tego, że optimum ekonomiczne to wielkość produkcji, przy której Uk = Kk. Posługując się wielkościami krańcowymi, różnicę między nimi nazwiemy zyskiem krańcowym ( Zk = Uk – Kk ). Zysk krańcowy jest przyrostem zysku całkowitego spowodowanego wzrostem produkcji. Zc Zc2 – Zc1 Zk = -------------- = ---------------Q Q2 – Q1 Suma zysków krańcowych, osiąganych przy każdym poziomie rentownej produkcji daje w efekcie zysk całkowity. Zc = Zk Kk Zk = Uk - Kk Uk, Kk i Zk + - Q1 Q2 Q3Q4 Q5Q6 Q7Qopt.Q9 Uk = Up = C Q Maksymalizacja zysku nastąpi przy wielkości produkcji Q opt., kiedy koszt krańcowy zrówna się z utargiem krańcowym. Jeżeli firma przekroczyłaby tę wielkość produkcji i wytwarzała swoje produkty w ilości np. Q9, to ostatnia sprzedana jednostka towaru przynosiłaby stratę, a zatem pomniejszała możliwą sumę zysków krańcowych. Jeżeli zaś firma wytwarzałaby mniejszą ilość towarów np. Q7, to pozbawiałaby się części zysku, zilustrowanej jako zakreskowane pole trójkąta. Z przedstawionych zależności wynika zatem, że zysk nadzwyczajny zapewnia firmie ta wielkość produkcji ( optimum ekonomiczne ), dla której koszt krańcowy zrówna się z utargiem krańcowym. Przeanalizujmy to na hipotetycznym przykładzie liczbowym. Q C Uc Kc Uk 100 130 150 160 165 Z= Uc-Kc - 90 - 70 - 40 -5 0 1 2 3 4 40 40 40 40 40 40 80 120 160 5 6 7 40 40 40 8 Kk 40 40 40 40 30 20 10 5 200 240 280 175 190 210 25 30 70 40 40 40 10 15 20 40 320 240 80 40 30 9 40 360 280 80 40 40 10 11 12 40 40 40 400 440 480 330 400 480 70 40 0 40 40 40 50 70 80 Kpc 130 75 53,3 41,25 rentowności 35 31,6 30 techniczne 30 techniczne 31,3 ekonomiczne 33,0 36,36 40 rentowności dolny próg optimum optimum optimum górny próg Jeżeli cena rynkowa wynosi 40 zł za sztukę, firma osiągnie zysk maksymalny produkując 8 lub 9 jednostek wyrobu. Ponieważ wielkość produkcji w przykładzie jest wielkością dyskretną, dlatego istnieją dwie wielkości produkcji maksymalizującej zysk czy minimalizującej przeciętne koszty całkowite. Zysk ekonomiczny, cenę rynkową, przeciętny koszt całkowity i utarg można przedstawić dla dowolnej wielkości produkcji geometrycznie w postaci pól prostokątów, z których jeden bok przedstawia wielkość produkcji Q, a drugi wielkość przeciętną. Na poniższym rysunku, utarg całkowity czyli iloczyn Uc = Q x C symbolizuje prostokąt o wierzchołkach 0, Kpz, B, Q opt. Koszty, utargi Kpc Kk C B Kpc A 0 Q opt Uk = P Q Zysk ekonomiczny, który stanowi różnicę pomiędzy utargiem całkowitym a kosztem całkowitym symbolizuje zacieniony prostokąt o wierzchołkach Kpc, C,B, A. Ze = Uc -Kc Uc = C x Q Kc = Kpc x Q Powstaje on poprzez odjęcie od prostokąta utagu ( 0,C,B, Q opt ) prostokąta kosztów całkowitych ( 0, Kpc, A, Q opt ). Z powyższego wynika, że zysk nadzwyczajny realizowany jest w firmie wolnokonurencyjnej jedynie wówczas, gdy cena przewyższa koszty przeciętne całkowite. Ze = Uc – Kc > 0 Ze = ( C x Q ) – ( Kpc x Q ) > 0 Ze = C – Kpc > 0 C > Kpc W przypadku, gdy cena równa jest przeciętnym kosztom całkowitym C = Kpc, zysk ekonomiczny z produkcji wynosi zero. W tej sytuacji firma otrzyma zawarty w kosztach ekonomiczych zysk normalny. Ze = C – Kpc = 0 Jeżeli zaś cena jest mniejsza od kosztów przeciętnych całkowitych C < Kpc, zesk ekonomiczny z produkcji będzie ujemny a zatem firma będzie realizowała straty Se = C – Kpc < 0 Pełen zysk normalny Przebieg funkcji utargów całkowitych zależy od jej nachylenia, to zaś określone jest przez poziom ceny równowagi rynkowej, na który doskonale konkurencyjna firma nie ma żadnego wpływu, podobnie jak nie ma wpływu w krótkim okresie na przebieg funkcji kosztów. Może się zatem zdarzyć, że przy danej funkcji kosztów krzywa utargu przetnie ją tak, że istnieje jedna wielkość produkcji, przy której utarg całkowity jest równy kosztom całkowitym, natomiast przy każdych innych rozmiarach produkcji funkcja kosztów całkowitych przebiega ponad funkcją utargu, czyli firma produkuje ze stratą. Sytuację tą obrazuje poniższy wykres. Kc, Uc Uc Kc Se Q1 Qe Q W tym mniej korzystnym, niż poprzednio analizowany przypadku, racjonalnie postępująca firma nie powinna dopuścić do powstania straty. Oznacza to, że powinna ona ustalći wielkość produkcji na poziomie Qe, przy którym utarg całkowity pokrywa w całości koszty ekonomiczne. Wytwarzanie tej wielkości produkcji nie przyniesie wprawdzie firmie żadnych zysków ekonomicznych są one przy tej wielkości produkcji równe zero, ale jedynie ta wielkość produkcji nie przyniesie firmie strat. Se = 0 gdy Uc – Kc = 0 czyli Uc = Kc Pamiętamy jednak, że produkcja i sprzedaż, przy której strata ekonomiczna jest równa zero przynosi firmie uwzględniony w kosztach pełen zysk normalny. Jest to zatem w naszym przykładzie wielkość optymalna, każda bowiem większa lub mniejsza ilość produkcji np. Q1 przyniesie firmie stratę. Optymalna z ekonomicznego punktu widzenia produkcja to ta, przy której funkcja utargu całkowitego, nachylona pod kątem , jest styczna do funkcji kosztów całkowitych. Oznacza to, że optymalna wielkość produkcji i sprzedaży to ta, dla której koszt krańcowy równy jest utargowi krańcowemu ( zasada maksymalizacji zysku ). Jeżeli bowiem krzywa kosztów całkowitych i utargów całkowitych są styczne, oznacza to, że w tym punkcie, mają to samo nachylenie. Gdyby firma zwiększyła lub zmniejszyła produkcję, wówczas koszt całkowity produkcji mniejszy się o wielkość Kc / Q . Spadek produkcji spowoduje jednak również spadek utargu całkowitego o Uc / Q . Ponieważ spadającyutarg krańcowy jest wyższy od kosztu krańcowego Uc Kc ------------- > ------------Q Q zatem zmniejszanie produkcji o Q spowoduje powstanie pomniejszającej zysk normalny straty krańcowej Sk, którą można obliczyć jako : S Uc Sk = --------- = ---------Q Q - Kc ------Q Dalszemu zwiększaniu produkcji towarzyszyć będzie coraz wyższa strata krańcowa, która po skumulowaniu tworzy skalę całkowitą. Podobnie, każdy wzrost produkcji ponad wielkość optymalną generować będzie rosnące straty krańcowe. Są one spowodowane tym, że rosnące koszty krańcowe, coraz bardziej przewyższają osiągane utargi, generując coraz większe straty krańcowe. W tych warunkach optymalna wielkość produkcji to taka, przy której firma osiągnęła pewien zysk normalny. Osiąganie pełnego zysku normalnego firmy doskonale konkurencyjnej Uc Kc Kc Uc strata strata Qe Rozmiary produkcji Q Kpc, Kk Kk Kpc Kpz Ce ` Qe Uk = C Rozmiary produkcji Q Strata ekonomiczna Se Rozmiary produkcji Q Zysk normalny Ze = 0 Zn max Przeanalizujmy to na przykładzie liczbowym Produkcja Q Cena C Utarg Koszt całkowity całkowity Uc = C x Q Kc Zysk ekonomiczny Ze = Uc - Kc Kpc = Kc / Q 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30 - - 100 - 100 - 90 - 70 - 45 - 25 - 10 0 0 - 10 130 75 53,3 41,25 35 31,6 30 30 31,1 30 60 90 120 150 180 210 240 270 100 130 150 160 165 175 190 210 240 280 Zysk krańcowy Zk = Uk – Kk 0 10 20 25 20 15 10 0 -10 10 11 12 30 30 30 300 330 360 330 400 480 - 30 - 70 - 80 33 36,26 40 - 20 - 40 - 50 Jeżeli cena rynkowa wynosi 30 zł za sztukę, firma osiągnie maksymalny zysk normalny produkując 7 lub 8 jednostek wyrobu. Ponieważ wielkość produkcji w przykładzie jest wielkością dyskretną, dlatego istnieją dwie wielkości produkcji maksymalizującej zysk czy minimalizującej przeciętne koszty całkowite. PRODUKCJA ZE STRATĄ Funkcjonująca na rynku doskonale konkurencyjnym firma może znaleźć się w sytuacji, w której funkcja utargu całkowitego na całej swojej długości przebiega powyżej funkcji kosztów całkowitych ( Uc > Kc ). Wynika stąd, że każda wielkość produkcji przynosić będzie firmie stratę ekonomiczną. Ilustruje to zamieszczony poniżej wykres. Utarg całkowity Uc Koszt całkowity Kc Strata ekonomiczna Se Kc Uc Se Qo Wielkość produkcji Q W tej bardzo niekorzystnej sytuacji rynkowej kierownictwo firmy musi w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, czy przedsiębiorstwo powinno pozostać na rynku i dopłacać do produkcji, czy też powinno zaniechać produkcji i opuścić rynek. Która z tych decyzji zostanie podjęta zależeć będzie w przede wszystkim od wielkości ponoszonych strat. Jeżeli przekraczają one maksymalny dopuszczalny poziom, firma zostanie zlikwidowana. W sytuacji, gdy straty są do zaakceptowania w krótkim okresie, kierownictwo firmy może zdecydować się na kontynuowanie produkcji, jeżeli przewiduje się, że krótkookresowe straty zostaną zlikwidowane w dłuższym okresie. Aby podjąć decyzję o kontynuowaniu lub zaprzestaniu produkcji, musimy uświadomić sobie, że w krótkim okresie nie tylko część zasobów, ale i zobowiązań firmy nie zależy od poziomu produkcji. Ze względu na zamrożone czynniki wytwórcze firma ponosi niezależne od wielkości produkcji koszty stałe Ks, które mają w przeważającej mierze charakter historyczny tzn. zostały już poniesione, stąd często nazywa się je kosztami utopionymi. Osiągany z bieżącej działalności utarg umożliwia jeśli nie w całości, to częściowe odzyskanie wydatkowanych w przeszłości kosztów pieniężnych. Przykładem może posłużyć nam koszt amortyzacji, czyli koszt zakupionego w przeszłości majątku trwałego, z góry poniesiony i obecnie sukcesywnie odzyskiwany czynsz dzierżawny ,czy koszty obsługi zaciągniętych w przeszłości pożyczek. Wyjście firmy z rynku oznacza zaprzestanie jej działalności. Kiedy produkcja wynosi zero ( Q = 0 ) , koszty zmienne firmy ( koszty związane z prowadzeniem bieżącej działalności ) również wyniosą zero ( Kz = 0 ). Jednak nie da się zredukować do zera kosztów stałych ( Ks > 0 ). Są one bowiem niezależne od rozmiarów produkcji i ponoszone nawet wtedy, gdy firma niczego nie produkuje. A w przypadku braku produkcji wielkość utargu całkowitego także wynosi 0. ( Uc = C x Q = 0 ). Ujemna różnica pomiędzy utargiem a kosztem całkowitym to ekonomiczna strata. W sytuacji, gdy Q = 0 strata firmy jest zawsze niepokryty w całości koszt stały. Se = Kc – Uc Kc = Ks + Kz Kc = Ks + O Kc = Ks Se = Ks + Kz – Uc Se = Ks – 0 – 0 Se = Ks Przy braku produkcji i utargów, koszty stałe zostaną w całości nie pokryte. Zainwestowane w firmie środki odzyskać można, i to najczęściej, tylko połowicznie jedynie ze sprzedaży majątku firmy, co wymaga postawienia jej w stan upadłości czyli faktycznej likwidacji. Jej ewentualny powrót na rynek jest przedsięwzięciem pracochłonnym i kosztownym. Stąd kierownictwo firmy może podjąć decyzję, aby istnieć na rynku i produkować z krótkookresową stratą, jeżeli wie , że ponoszone straty nie będą mniejsze od kosztów stałych dla wielkości produkcji Q >0. I ma nadzieję na poprawę w przyszłości tego stanu rzeczy Aby problem ten bliżej wyjaśnić musimy do naszej analizy wprowadzić koszty zmienne. Poniższy rysunek przedstawia jeden z możliwych przebiegów funkcji kosztów całkowitych, zmiennych i utargów całkowitych. Koszty zmienne Kz Koszty całkowite Kz Utarg całkowity Uc Ks Kz Uc Uc=Kz Se=Ks Uc = Kz Se= Ks N Qa Qb Wielkość produkcji Q Z przebiegu przedstawionych na rysunku funkcji wynika, że przy wielkościach produkcji Qa i Qb, funkcja utargu całkowitego leży poniżej funkcji kosztów całkowitych a zatem firma ponosi straty, które przy tej wielkości produkcji równe są kosztom stałym Se = Kc – Uc Se = Ks + Kz – Uc Kz = Uc Se = Ks + Uc - Uc Se = Ks Z przebiegu funkcji kosztów wynika , że gdy produkcja przekroczy poziom Qa powstanie dodatnia nadwyżka utargu całkowitego nad kosztami zmiennymi N = Uc – Kz > 0 Z przedstawionego poniżej wykresu wynika, że istnieje bezpośrednia zależność pomiędzy poziomem nadwyżek utargu nad kosztami zmiennymi a wielkością ponoszonej przez firmę straty. Im wyższa nadwyżka, tym mniejsza starta czyli nie pokryta część kosztów stałe i na odwrót. Koszty całkowite Kc Koszty zmienne Kz Koszty stałe Ks Utarg całkowity Uc Kc Kz Uc S Ks N Qa Q Qb Rozmiary produkcji Q Stratę ekonomiczną obliczamy jako różnicę między całkowitymi kosztami produkcji a utargiem całkowitym ze sprzedaży produktów lub usług. Se = Kc – Uc W analizowanym przypadku utarg całkowity pokrywa całość kosztów zmiennych i dodatkowo pewną nadwyżkę utargu nad kosztami Uc = Kz + N Można zatem stratę obliczyć jako : Se = Kc – ( Kz + N ) Se = Ks + Kz – ( Kz + N ) Se = Ks – N Ks = Se + N = const. gdy N = max, Se = min Jeżeli firma zapomina o kosztach utopionych i decyduje się na kontynuowanie działalności, wówczas powinna określić produkcję na takim poziomie, przy którym nadwyżka utargu nad kosztami zmiennymi jest największa, czyli strata ( nie pokryta część kosztów stałych ) jest najmniejsza. Aby firma mogła istnieć na rynku, musi istnieć przy danym układzie cen i kosztów taki poziom produkcji Q, przy którym utarg całkowity jest większy, a w najgorszym wypadku równy całkowitym kosztom zmiennym lub inaczej mówiąc, przy których ponoszone przez firmę straty nie przekraczają historycznego w dużej mierze kosztu stałego. Jeżeli suma przychodów przewyższy koszt zmienny, przedsiębiorstwo zarabia na pokrycie przynajmniej części kosztu stałego, dlatego też wytwarzać będzie rozmiary produkcji Q > 0. Minimalizacja strat Z przebiegu funkcji utargów całkowitych ( krzywa prosta o stałym nachyleniu ) oraz kosztów zmiennych ( linia o rosnącym nachyleniu ) wynika, że s przedziale produkcji ( Qa, Qb ) nadwyżka N = Uc – Kz najpierw rośnie wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji, przy pewnym poziomie osiąga wielkość maksymalną a następnie maleje by osiągnąć zero przy produkcji Qb Koszty zmienne Kz Utarg całkowity Uc Uc Kz N Qa Qe Qb Rozmiary produkcji Q Nadwyżka N = Uc - Kz N max Rozmiary produkcji Q Maksymalną nadwyżkę utargu całkowitego nad kosztem zmiennym ( N max ) jest to największa odległość pomiędzy wielkością utargu całkowitego a kosztem zmiennym osiągana przy takiej wielkości produkcji, dla której tg = tg. Wynika stąd, że Uc / Q = Kz / Q Racjonalnie postępująca firma powinna zatem wybrać z przedziału produkcji < Qa, Qb > optymalną wielkość produkcji Qe, to znaczy taką, przy której osiągnie maksymalną nadwyżkę utargu całkowitego nad kosztami zmiennymi. Wyrażająca ją odległość między obiema krzywymi będzie wtedy największa dla rozmiarów produkcji, przy których styczna do krzywej kosztów zmiennych jest równoległa do krzywej utargu całkowitego. Dwie równoległe linie mają identyczne nachylenie = a ponieważ tg = Uc /Q, zaś tg = Kz / Q, zatem maksymalną nadwyżkę przedsiębiorstwo osiągnie dla wielkości produkcji, dla której utarg krańcowy równy jest kosztom krańcowym. Analogicznie optymalną wielkość produkcji ze stratą ( wielkość produkcji minimalizującą tę stratę ) w przedziale ( Qa, Qb ) wyznaczamy posługując się funkcjami kosztów krańcowych i utargów krańcowych. Koszty zmienne Kz Utarg całkowity Uc N Qa Koszty przeciętne zmienne Kpz Koszty krańcowe Kk Qe Qb Kk Qa Rozmiary produkcji Q Kpz Qe Qb Rozmiary produkcji Q Nadwyżka N = Uc – Kz Qa Qe Qb Rozmiary produkcji Q Strata ekonomiczna Se = Ks – N Rozmiary produkcji Qa i Qb przynoszą firmie dodatni utarg, jednak nadwyżka utargu całkowitego nad kosztami zmiennymi wynosi zero. ( N = Uc – Kz = 0 ). Oznacza to, że w praktyce przychody ze sprzedaży są dokładnie równe wielkości kosztów zmiennych. Wzrost produkcji o Q powyżej poziomu Qa przynosi firmie dodatkowy utarg ( Uk = Uc/ Q ), ale jednocześnie rośnie kosztu krańcowy ( Kk = Kz/ Q ). Różnica między utargiem krańcowym a kosztem krańcowym przy każdych rozmiarach produkcji to nadwyżka krańcowa: Uc Kz Nk = ----------- - -----------Q Q Suma osiągniętych wraz ze wzrostem produkcji takich nadwyżek stanowi nadwyżkę całkowitą: N = Nk Nadwyżka całkowita będzie rosła tylko wówczas, gdy nadwyżka krańcowa jest dodatnia, a ma to miejsce wtedy, gdy utarg krańcowy jest większy od kosztu krańcowego. Jeżeli jednak Uk < Kk to nadwyżka całkowita będzie się zmniejszać. W interesującym nas przedziale produkcji ( Qa, Qb ) utarg krańcowy jest stały ( równy cenie ) zaś koszty krańcowe rosną. Firma powinna zatem zwiększać produkcję do poziomu, przy którym rosnące koszty krańcowe zrównają się ze stałym utargiem krańcowym. Przy tym poziomie produkcji nadwyżka utargu nad kosztami zmiennymi jest największa, zaś strata ekonomiczna najmniejsza: N = Uc – Kc = max Se = Ks – N = min Przedstawmy to na hipotetycznym przykładzie liczbowym Q C Kc Uc Kz Kpz Kk 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 30 20 10 5 10 15 20 30 40 50 70 80 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 100 130 150 160 165 175 190 210 240 280 330 400 480 25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 30 50 60 65 75 90 110 140 180 230 300 380 30 25 20 16,25 15 15 15,71 17,5 20 23 27,27 31,6 N= Uc – Kc -5 0 25 35 50 60 65 60 45 20 - 25 - 80 S= Ks – N 100 75 65 50 40 35 40 55 80 125 180 PUNKT ZAMKNIĘCIA FIRMY Sytuacja firmy na rynku może układać się tak, że możliwy będzie tylko jeden poziom produkcji, dla której utarg całkowity równy jest całkowitym kosztom zmiennym produkcji. Przy każdych innych rozmiarach produkcji ( większych bądź mniejszych ), funkcja utargów całkowitych leży powyżej funkcji kosztów zmiennych, czyli ponoszone przez firmę straty są wyższe od kosztów stałych. Ilustruje to poniższy wykres. Koszty całkowite Kc Koszty zmienne Kz Utarg całkowity Uc Kc Kz Uc Qe Rozmiary produkcji Q Cena C Kpc Kpz Kk D Kpc S Kk Kpz S = Ks Ce C= Uk Q Qe Q Z górnego wykresu wynika, że każda produkcja większa bądź mniejsza od Qe przyniesie firmie straty większe od kosztu stałego. Możemy zatem uznać, że racjonalnie postępująca firma określi swoją produkcję na poziomie Qe. Zwróćmy uwagę, że w punkcie tym utarg krańcowy mierzony wartością tangensa nachylenia krzywej utargu całkowitego jest równy kosztowi krańcowemu, mierzonemu tangensem nachylenia stycznej do funkcji kosztów zmiennych. W przypadku, gdy cena rynkowa jest mniejsza od najmniejszego przeciętnego kosztu zmiennego, utarg całkowity dla żadnej wielkości produkcji nie wystarczy, aby pokryć przeciętne koszty zmienne: Kpz > 0 Q x Kpz > Q x C Kz > Uc Se = Ks + Q ( Kpz – C ) Z geometrii górnego rysunku wynika, że strata mierzona odległością w pionie między kosztem całkowitym a utargiem całkowitym będzie najmniejsza dla produkcji Qe, wyznaczonej przez punkt E. W punkcie tym styczna do kosztów zmiennych jest równoległa do krzywej utargów całkowitych, a zatem zachodzić będzie równość : Uc Kz ------------ = ------------Q Q Trudno jest przypuszczać by firma nadal kontynuowała działalność, gdy cena rynkowa spadnie do poziomu Ce < Kpz. Po pierwsze, firma nie znajduje środków finansowych do regulowania bieżących i zaległych należności. Brak czynników produkcji i natrętni wierzyciele wymuszą prędzej czy później zamknięcie działalności. Po drugie, nawet, gdy dysponujemy nagromadzonymi z ubiegłych lat rezerwami finansowymi, poziom strat jest zbyt duży, by warto było je finansować. Do strat równych kosztom stałym, które firma ponosi nawet wówczas, gdy niczego nie wytwarza doliczyć trzeba straty z bieżącej działalności obliczone jako różnica między kosztem zmiennym a utargiem całkowitym. Należy zatem przypuszczać, że w tej bardzo niekorzystnej sytuacji rynkowej, gdy do produkcji trzeba dokładać na bieżąco, firma zostanie zlikwidowana, lub przynajmniej na jakiś czas zawiesi działalność produkcyjną. Gdy cena jest niższa od przeciętnego kosztu zmiennego firmy, jego podaż rynkowa będzie wynosić Q = 0. Zamknięcie przedsiębiorstwa może być tylko tymczasowe. Jeżeli po pewnym czasie cena rynkowa wzrośnie do poziomu przewyższającego przeciętne koszty zmienne, wtedy będzie można ponownie rozpocząć produkcję. W tym przypadku w przeciętnych kosztach zmiennych należy uwzględnić koszty alternatywne związane z ponownym uruchomieniem produkcji. KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA FIRMY WOLNOKONKURENCYJNEJ W krótkim okresie koszty produkcji i cena rynkowa są dla przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego wielkościami danymi. Uwzględniając obie te wielkości, racjonalnie działająca firma poszukuje optymalnych rozmiarów produkcji, to znaczy takich, przy których żadna zmiana wielkości produkcji nie może zwiększyć zysku bądź też zmniejszyć straty, a przeciwnie będzie powodować wyłącznie pogorszenie sytuacji rynkowej. Z naszych dotychczasowych rozważań wynika, że przy opisywanych wcześniej krzywych utargów i kosztów firmy doskonale konkurencyjnej, stan ten jest osiągany dla wielkości produkcji, przy której utarg krańcowy ( cena ) równa jest kosztom krańcowym. Każda produkcja większa lub też mniejsza od optymalnej przyniesie firmie zysk mniejszy od maksymalnego możliwego do osiągnięcia lub straty większe aniżeli możliwy ich najniższy poziom. Możemy zatem przyjąć, że racjonalnie postępująca firma nie będzie zmieniać raz osiągniętych optymalnych rozmiarów produkcji tak długo, aż nie zmienią się warunki rynkowe, określające przebieg funkcji utargów i kosztów, czyli przede wszystkim ceny wytwarzanych towarów i usług oraz ceny czynników wytwórczych. Inaczej mówiąc, wytwarzająca optymalne wielkości produkcji firma znajduje się w stanie równowagi ekonomicznej czyli osiąga optimum ekonomiczne. Teoretycznie wyznaczyć można nieskończenie wiele poziomów cen równowagi rynkowej Ce, dla każdego z nich wyznaczyć można również punkt równowagi E. Popyt na towary pojedynczej firmy działającej w warunkach doskonałej konkurencji jest doskonale elastyczny. Wynika stąd, że: C = Uk = Uk = const Krzywa popytu ( ceny ) indywidualnego, utargu krańcowego i utargu przeciętnego w warunkach doskonałej konkurencji pokrywają się ze sobą. Stałość ceny implikuje niezmienność utargu krańcowego i przeciętnego przy różnych rozmiarach produkcji. Firma jako cenobiorca nie może kształtować poziomu ceny sprzedaży swojego produktu, traktując ją jako zewnętrzny parametr, do którego należy się dostosować. Wraz ze zmianami ceny równowagi rynkowej, zmienia się zatem zyskowność produkcji. Rozpatrywaliśmy zatem cztery charakterystyczne sytuacje, w jakich może znaleźć się firma doskonale konkurencyjna. Zysk nadzwyczajny Pierwszy z nich to sytuacja, gdy wartość sprzedaży przewyższy całkowite koszty produkcji, inaczej mówiąc, gdy cena rynkowa przewyższa przeciętne koszty całkowite. W takim przypadku doskonale konkurencyjna firma, maksymalizując zysk wybierze rozmiary produkcji, dla których Kk = Uk, realizując przy tym zysk nadzwyczajny ( czyli dodatni zysk ekonomiczny Ze > 0 ). Ze > 0 gdy C x Q > Kpc x Q inaczej mówiąc, gdy C > Kpc Sytuację tę przedstawia poniższy wykres C D S Kpc, Kk Kpc Kk A Ce C Kpc B Q Zysk nadzwyczajny O QtechQ ekon Uc – Kc > 0 Prostokąt utargu całkowitego Uc = Up x Q przy czym Up = C a zatem C x Q C A 0 Q ekon Prostokąt kosztu całkowitego Kc = Kpc x Q Kpc 0 Prostokąt zysku ekonomicznego Ze = Uc – Kc B Q ekon. Q Zysk ekonomiczny = Utarg całkowity - C A Kpc B Koszt całkowity Zauważmy, że wielkość produkcji gwarantująca maksymalizację zysku nadzwyczajnego ( Q ekon. ). jest większa niż rozmiary produkcji minimalizujące koszty ( Q techn ). Zysk normalny Drugi przypadek to sytuacja, gdy wartość sprzedaży jest równa całkowitym kosztom produkt, inaczej mówiąc, gdy cena rynkowa zrównuje się z przeciętnymi kosztami całkowitymi. W takim przypadku doskonale konkurencyjna firma, maksymalizując zysk wybierze rozmiary produkcji, dla których Kk = Uk, realizując przy tym zysk normalny uwzględniony w kontraktach ( czyli zerowy zysk ekonomiczny Ze = 0 ). Ze = 0 gdy C x Q = Kpc x Q Sytuację tę przedstawia poniższy wykres inaczej mówiąc, gdy C = Kpc C D Kpc, Kk Kpc Kk S C= Kpc A Ce Q Zysk normalny O Q techn = Q ekon Uc – Kc = 0 Q Uc = Kc Prostokąt utargu całkowitego Uc = Up x Q przy czym Up = C a zatem C x Q C A 0 Q ekon Prostokąt kosztu całkowitego Kc = Kpc x Q Kpc A 0 Q ekon. Prostokąt zysku ekonomicznego Ze = Uc – Kc jest niemożliwy do wykreślenia Ze = 0 Zauważmy, że przy realizowaniu zysku normalnego przez firmę wolnokonkurencyjną, wielkość produkcji zapewniającej maksymalizację zysku ( Q ekon. ) pokrywa się z rozmiarami produkcji po najniższych kosztach ( Q techn. ) Strata ekonomiczna Trzeci przypadek to sytuacja, gdy wartość sprzedaży jest niższa niż całkowite koszty produkt, inaczej mówiąc, gdy cena rynkowa jest niższa niż przeciętne koszty całkowite, lecz w całości pokrywa koszty bieżącej produkcji ( przeciętne koszty zmienne ). W takim przypadku doskonale konkurencyjna firma, minimalizując stratę wybierze rozmiary produkcji, dla których Kk = Uk, realizując przy tym stratę nie upoważniającą do likwidacji firmy w krótkim okresie ( czyli ujemny zysk ekonomiczny Se = Ze < 0 ). Ze < 0 gdy Kpz < C x Q < Kpc x Q inaczej mówiąc, gdy Kpz < C < Kpc Sytuację tę przedstawia poniższy wykres C D Kpc, Kk Kpc Kk Kpz S Kpc Ce B C Q A O Q ekon Strata ekonomiczna Uc – Kc < 0 Prostokąt utargu całkowitego Uc = Up x Q przy czym Up = C a zatem C x Q C A 0 Q ekon Prostokąt kosztu całkowitego Kc = Kpc x Q Kpc B 0 Q ekon. Prostokąt straty ekonomicznej Se = Uc – Kc < 0 Strata ekonomiczna = Kpc Utarg całkowity - B Koszt całkowity Q C A Punkt zamknięcia firmy Ostatnia sytuacja dotyczy przypadku, gdy wartość produkcji pokrywa wyłącznie przeciętne koszty zmienne. Oznacza to, że cena równa jest minimalnym kosztom przeciętnym zmiennym. W takim przypadku doskonale konkurencyjna firma stanie u progu zamknięcia. Próg zamknięcia gdy C x Q = min. Kpz x Q inaczej mówiąc, gdy C = min Kpz Sytuację tę przedstawia poniższy wykres C D Kpc, Kk S Ce Kpc Kk Kpc B C Kpz A Q O Q ekon Q Jeżeli cena spadnie poniżej poziomu progu zamknięcia firmy, nawet w krótkim okresie, strata nie będzie możliwa do zaakceptowania. Przychody nie pokryją nawet przeciętnych kosztów zmiennych, tak więc nie będzie możliwa kontynuacja procesu produkcyjnego. Poza tym, przychody nie pokrywają kosztów stałych, a zatem firma staje się niewypłacalna. Powoduje to konieczność ogłoszenia upadłości. W zależności od poziomu ceny rynkowej firma wolnokonkurencyjna zawsze stara się optymalizować rozmiary swojej produkcji tak, aby zmaksymalizować osiągany zysk lub zminimalizować akceptowaną krótkookresową stratę. Jak powiedzieliśmy już wcześniej, cena rynkowa produkowanego towaru jest parametrem zewnętrznym, na który firma wolnokonkurencyjna nie ma wpływu. Jeżeli różnice między cenami zmierzają do zera Q – 0, wówczas punkty równowagi zleją się w jedną linię ciągłą, przedstawiającą krótkookresową funkcję podaży firmy. Z zestawienia krzywych kosztów krańcowy i utargów krańcowych wynika, że istnieć mogą dwa punkty równowagi w których utarg krańcowy i koszty krańcowe są sobie równe. Kk, Uk Kk E0 E1 Uk = C Q0 Q1 Rozmiary produkcji Maksymalizując zysk lub minimalizująca stratę firma wybierze zawsze leżący na rosnącym odcinku krzywej kosztów krańcowych punkt równowagi E1. Z matematycznej zależności między kosztami krańcowymi i przeciętnymi kosztami zmiennymi wynika, że przeciętny koszt zmienny Kpz osiąga minimalny poziom, gdy zrówna się z rosnącym kosztem krańcowym Kk, Kpz Kk Kpz Uk = C Q Rozmiary produkcji Q Reakcje firmy na zmiany rynkowej ceny wytwarzanego produktu W krótkim okresie wskutek istnienia szoków popytowych lub podażowych i działania mechanizmu rynkowego zmianie ulegają ceny równowagi podaży i popytu. W efekcie powstają nowe punkty warunki, w których firma znajduje się poza stanem uznawanym za optymalny. Ponieważ firma nie może zmienić ani kosztów, ani cny sprzedawanego wyrobu wraca do równowagi dostosowując do nowych warunków rozmiary produkcji. C C D’ Kk D Ce0 Uk0 Ce1 Uk1 Qe1 Qe0 Q Qe1 Qe0 Q Przy rynkowej cenie równowagi Ce1, optymalnymi, czyli gwarantującymi maksymalizacje zysków lub minimalizację strat rozmiarami produkcji firmy wynoszą Qe 0. Utrzymanie tej samej wielkości produkcji przy spadku ceny równowagi rynkowej do poziomu Ce 1 oznacza, że nowy utarg krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego. Racjonalnie poszukująca optimum ekonomicznego firma dostosowuje się do nowych warunków rynkowych. Ponieważ nie może ona zmienić krzywej swoich kosztów krańcowych zmniejszy rozmiary produkcji do poziomu Qe1, przy którym Kk = Uk ( Ce1 ). Oznacza to, że firma dostosowała się do spadku ceny rynkowej znajdując nowy punkt równowagi E 1, w którym mniejszemu poziomowi ceny Ce1 < Ce0 odpowiada mniejsza produkcja Qe1 < Qe0. Krótkookresową odpowiedzią na spadek ceny jest zatem zmniejszenie produkcji. Zbadajmy obecnie, jak zachowuje się firma w przypadku skokowego wzrostu ceny rynkowej produkowanego towaru. C C D Kk D’ Ce1 Uk1 Ce0 Uk0 Qe0 Qe1 Q Qe0 Qe1 Q Racjonalna firma dostosuje się do wyższego poziomu ceny Ce1 poszukując nowego poziomu optymalnej wielkości produkcji. Ponieważ utarg krańcowy przewyższa koszt krańcowy, firma zwiększa produkcję aż do poziomu Qe1. W efekcie znajduje nowy punkt równowagi E1, w którym wyższemu poziomowi ceny Ce1 > Ce0 odpowiada wyższa produkcja Qe1 > Qe0. Krótkookresową odpowiedzią firmy na spadek ceny jest zwiększenie rozmiarów produkcji. KRÓTKOKRESOWA KRZYWA PODAŻY FIRMY W oparciu o definicje podaży rynkowej z rozdziału 4, podaż rynkową firmy możemy określić jako zależność między poziomem ceny rynkowej a ilością dobra, jaką oferuje na rynku firma. Analizując reakcję przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego na zmiany ceny stwierdziliśmy, że maksymalizująca zysk lub minimalizująca straty firma wyznacza wielkość produkcji na poziomie równowagi tzn. takim, przy którym utarg krańcowy jest równy kosztom krańcowym. Stwierdziliśmy również, że jako skutek przywracania równowagi firma zwiększa produkcję gdy cena rośnie i zmniejsza, gdy cena spada. W dotychczasowych analizach produkcji i kosztów uwzględnialiśmy, wprowadzone przez A. Marshalla rozróżnienie miedzy okresem krótkim, w którym niektóre czynniki wytwórcze są zmienne a inne stałe, a okresem długim, w którym wszystkie nakłady są zmienne. W analizach zachowań rynkowych firmy, ekonomiści dodatkowo wprowadzają okres bardzo krótki zwany także okresem rynkowym ( ang. market period ). Okres ten jest na tyle krótki, ż4e funkcjonujące na rynku firmy nie są w stanie dostosować się do zmieniających się warunków a zatem, nie reagują na zmiany ceny równowagi rynkowej. Możemy zatem przyjąć, że funkcja podaży firmy w okresie rynkowym jest doskonale nieelastyczna czyli sztywna ( elastyczność cenowa podaży jest równa zero ). Podaż firmy w okresie bardzo krótkim ( rynkowym ) Cena C D’ S D C1 C0 Q Rozmiary produkcji Q W powyższym, wyjątkowym przypadku, cena uzależniona jest od rozmiarów popytu. Przy relatywnie niskim poziomie popytu ( D ), cena równowagi rynkowej ustalana jest na stosunkowo niskim poziomie i całość wytworzonej produkcji zostanie sprzedana po Co. Kiedy czynniki pozacenowe spowodują wzrost efektywnego zapotrzebowania na wytwarzany produkt ( wzrośnie popyt z D do D’ ), lecz nie wpłynie to na rozmiary produkcji a jedynie na poziom cen, które wzrosną do C 1. Sytuacja, w której podaż jest sztywna należy jednak do rzadkości W okresie krótkim rozmiary firmy określone posiadanym zasobem kapitału są stałe, podobnie jak nie zmienia się ilość firm wytwarzających dany produkt, ale każda istniejąca firma może dostosować ilość wytwarzanych przez siebie dóbr do zmieniających się warunków rynkowych a w szczególności cen. Zmiany rozmiarów produkcji są efektem zwiększania bądź zmniejszania ilości zużywanych przez firmę czynników zmiennych, a przede wszystkim czynnika pracy. W celu otrzymania lub przywrócenia równowagi ekonomicznej firmy, czyli osiągnięcia maksimum zysku lub minimum dopuszczalnej straty firma musi wybrać taką wielkość produkcji, przy której koszt krańcowy i utarg krańcowy będą sobie równe. Baczniejsza analiza funkcji kosztów krańcowych firmy prowadzi do wniosku, że dowolnemu punktowi na niej odpowiadają na osi rzędnych poziomy ceny równowagi rynkowej równej utargowi krańcowemu, zaś na osi odciętych wielkość produkcji optymalna dla danej firmy ( maksymalizująca zysk lub minimalizująca stratę ). Jest to wielkość produkcji równowagi Qe, którą firma skłonna będzie wytworzyć i dostarczyć na rynek przy danym poziomie ceny. Cena C Koszty krańcowe Kk Kk Ce1 Uk1 Ce0 Uk0 Ce2 Uk2 . Qe2 Qe0 Qe1 Rozmiary produkcji Q Wraz ze zmianami poziomu ceny równowagi rynkowej Ce, zmienia się punkt równowagi firmy i odpowiadająca danej cenie hipotetyczna wielkość produkcji Qe. Wynika z tego, że posługują się krzywymi kosztów krańcowych możemy określić hipotetyczny przedział produkcji, jaką firma skłonna jest dostarczać na rynek przy różnych poziomach ceny równowagi. Inaczej mówiąc, krzywą kosztu krańcowego możemy traktować jako krótkookresową krzywą podaży firmy. Z dodatniego nachylenia krzywej Kk wynika, że gdy cena rośnie, poszukująca równowagi firma zwiększa produkcję, zaś gdy cena spada, firma zacznie oferować mniejsze ilości dóbr Pamiętajmy również, że gdy rynkowa cena spadnie poniżej przeciętnych kosztów zmiennych, utarg całkowity jest mniejszy od zmiennych kosztów produkcji. Firmie brak jest zatem środków na finansowanie bieżącej działalności w efekcie zaprzestania produkcji. Wynika stąd, że krzywa podaży firmy zaczyna się na rosnącym odcinku krzywej Kk w punkcie A, w którym Kk = Kpz min. Jeżeli cena rynkowa spadnie poniżej poziomu przeciętnego kosztu zmiennego np. C 1, firma ogłosi upadłość. Cena C Kk Kpz Co A C1 Q Rozmiary produkcji Q Punkt A jest punktem zaniechania produkcji gdy cena równowagi rynkowej spada. Z drugiej strony począwszy od tego punktu firma będzie reagować wzrostem produkcji na wzrost rynkowej ceny wytwarzanego przez siebie towaru. Jest to zatem również punkt, w którym krzywa podaży rozpoczyna swój bieg. Cena C Kk Kpc C4 nadzwyczajny zysk Kpz C3 zysk normalny strata C2 C1 punkt zamknięcia Q1 Q2 Q3Q4 Rozmiary produkcji Q Począwszy od poziomu ceny C1 ( C1 = min Kpz ) firma pokrywa w całości bieżące koszty zmienne. Nie pokryte koszty stałe stanowią akceptowaną przez firmę w krótkim okresie stratę Gdy rynkowa cena wzrośnie do poziomu C2 przekraczającego koszty przeciętne zmienne, jednak nadal będzie niższa od kosztów przeciętnych całkowitych ( Kpc < C < Kpz ), firma może zmniejszyć akceptowane straty poprzez wzrost rozmiarów produkcji. W wyniku takiego działania powstaje nadwyżka utargu nad kosztami zmiennymi, która pozawala na częściowe przynajmniej pokrycie kosztów stałych ( Se = Ks – N ). Gdy rynkowa cena osiągnie poziom minimalnego kosztu przeciętnego całkowitego C3 ( C = min Kpc ), utarg całkowity zrównuje się z kosztem całkowitym. Stąd też punkt na krzywej kosztów krańcowych nazywamy punktem zrównania lub niwelacji. W takiej sytuacji firma osiąga zysk normalny, jako że koszty całkowite traktujemy jako koszty ekonomiczne. Gdy cena rynkowa osiągnie wreszcie poziom C4 wyższy od minimalnych kosztów przeciętnych całkowitych ( C > min Kpc ) powstaje nadwyżka utargów całkowitych nad kosztami całkowitymi zwana zyskiem nadzwyczajnym ( ekstra ). Jeżeli przedsiębiorstwo zwiększy produkcje do poziomu zrównania kosztu krańcowego z utargiem krańcowym osiągnie najwyższy z możliwych przy danej cenie rynkowej zysk ekstra. KRÓTKOOKRESOWA KRZYWA PODAŻY GAŁĘZI Gałąź, w której panuje doskonała konkurencja składa się z bardzo dużej ilości małych przedsiębiorstw. W analizie krótkookresowej należy zwrócić uwagę na dwa stałe elementy: a. ilość niezmiennych czynników wytwórczych określających rozmiary firmy i poziom technologii b. liczba przedsiębiorstw wytwarzających homogeniczny produkt. W długim okresie każda z firm może zmienić swoje rozmiary np. dokupując nowe maszyny, rozbudowując swoje fabryki czy biurowce. Wreszcie małe firmy mogą się ze sobą połączyć w wielkie organizacje gospodarcze. Aby wyznaczyć gałęziową krzywą podaży danego dobra musimy zsumować hipotetyczne wielkości produkcji wszystkich działających w niej firm dla każdego poziomu ceny rynkowej. Zakładamy zatem, że koszty produkcji danego są funkcją jego własnej produkcji i nie zależą od wielkości wytwarzanych przez inne przedsiębiorstwa ani też od rozmiarów produkcji całej gałęzi. Przyjmijmy dla uproszczenia, że gałąź przemysłu składa się wyłącznie z dwóch firm A i B, których krzywa kosztów krańcowych dotyczy cen powyżej punktu zamknięcia. Posługując się poniższym przykładem liczbowym możemy obliczyć hipotetyczne poziomy podaży dla każdego poziomu ceny rynkowej. Osiągamy to dodając do siebie podaże dwóch firm ( dla każdego poziomu ceny rynkowej ) Cena C Podaż firmy A Qa Podaż firmy B Qb 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 2 3 4 5 6 7 Podaż gałęzi Qa + Qb 3 5 7 9 11 13 Podaż gałęzi przemysłu możemy uzyskać sumując indywidualne krzywe kosztów krańcowych firm wchodzących w skład tej gałęzi. Jako suma dodatnio nachylonych krzywych indywidualnych, krzywa podaży gałęzi powinna również mieć dodatnie nachylenie, o ile analiza dotyczy krótkiego okresu. Podaż firmy A Podaż firmy B SA 10 9 8 8 7 7 6 6 5 5 1 2 3 4 5 6 SB 10 9 Podaż gałęzi 1 2 3 4 5 6 7 8 S.A.+B 1 2 3 4 5 6 7 Przedstawione krzywe podaży każdej z firm mają dodatnie nachylenie, gdyż krótkookresowe koszty krańcowe każdej firmy rosną wraz ze wzrostem wielkości produkcji a liczba firm w gałęzi jest stała. W okresie bardzo krótkim ( rynkowym ), gdy poziom produkcji każdej z firm jest stały, a krzywa podaży jest linią pionową,. Czyli gdy funkcja podaży firmy jest sztywna, krzywa podaży gałęzi jako suma krzywych indywidualnych będzie również doskonale nieelastyczna. Cena Cena Cena C1 C2 C3 QA Q QB Q QA+B Z przedstawionego powyżej rysunku wynika, że w miarę upływu czasu, maksymalizująca zysk firma zwiększa produkcję o QA i QB w efekcie czego wzrastają również oferowane przez gałąź ilości oQ = QA + QB Krótkookresowa elastyczność podaży Wzrost ilości stosowanego czynnika zmiennego o L powoduje w warunkach stałości ceny czynnika pracy ( w = const. ) przyrost całkowitego kosztu zmiennego Kz, który możemy obliczyć jako: Kz = L x W Dzieląc obie strony powyższego równania przez osiągnięty przyrost produkcji ( Q ) otrzymujemy koszt krańcowy Kk Kz L Kk = -------- = -------- x W Q Q przedstawiony jako iloczyn ceny czynnika zmiennego pracy W = const ) oraz krańcowej pracochłonności produkcji ( L / Q ). Kształt krzywej kosztów krańcowych wynika z prawa malejących przychodów. Gdy produkt krańcowy rośnie, koszt krańcowy maleje. Jeżeli jednak produkt krańcowy maleje, koszt krańcowy będzie rósł. 1 Kk = ---------- x W PkL Ponieważ na rosnącym odcinku krzywej kosztów krańcowych zmniejsza się do zera a tempo jego spadku mierzone jako: produkt krańcowy PKL -------------PKL jest coraz większe, zatem tempo wzrostu kosztu krańcowego mierzone jako: Kk ------------Kk będzie nie tylko dodatnie, ale i rosnące. Wynika z tego, że krzywa kosztów krańcowych ma na interesującym nas odcinku rosnące dodatnie nachylenie tg = Kk / Q, a w przypadku funkcji ciągłej, jego miarą jest styczna do krzywej kosztów krańcowych, czyli wartość drugiej pochodnej. Kk Kk Kk Kk Q Q Q Q Q Krótkookresowa krzywa podaży firmy i gałęzi przebiega zgodnie z prawem nieproporcjonalnych przychodów. Są to linie dość strome, przechodzące w linię prawie pionową. Oznacza to, że istniejące ograniczenia czynnika stałego uniemożliwiają po osiągnięciu pewnego poziomu, dalszy wzrost produkcji w pojedynczej firmie, a zatem również w gałęzi. Obecnie pora na rozluźnienie założenia krótkiego okresu. W długim okresie, gdy wszystkie czynniki wytwórcze są zmienne, przedsiębiorstwo może powiększać produkcję nawet przy niezmienionej cenie rynkowej, gdy w gałęzi występuje zjawisko korzyści skali produkcji. Stąd długookresowa krzywa podaży firmy będzie bardziej płaska niż długookresowa. W długim okresie firmy mogą zwiększać lub zmniejszać swoje rozmiary w zależności od kosztów produkcji oraz sytuacji rynkowej. Ponieważ istnieje swoboda wejścia i wyjścia z rynku, ilość firm w gałęzi także może ulec zmianie: zwiększać się gdy sytuacja rynkowa jest korzystna lub zmniejszać się, gdy warunki rynkowe stają się niekorzystne. Jeżeli zmiany te zachodzą przy niezmienionym poziomie ceny rynkowej mamy do czynienia ze zmianami podaży. Cena C S2 S0 S1 C0 Q2 Q0 Q1 Rozmiary produkcji Q
