Ekonomia Pojęcie mikro- i makroekonomii a) b) mikroekonomia – dziedzina ekonomii zajmująca się funkcjonowaniem producenta i konsumenta na rynku (kursy walut, ceny, itp.) makroekonomia – dziedzina ekonomii zajmująca się zjawiskami na skalę globalną. Indeks WIG20 – obraz tego, czy ceny aukcji na giełdzie rosną, czy maleją. Problem rzadkości (ang. scarcity) 1 Rzadkość jest wynikiem zależności między potrzebami ekonomicznymi ( są nieograniczone), a zasobami ekonomicznymi (są ograniczone). Problem rzadkości pojawia się zawsze, kiedy zapotrzebowanie na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr. Zasoby ekonomiczne: praca ludzka (wykształcenie, wydajność pracy itp.), ziemia, kapitał (maszyny, urządzenie, pieniądze itp.) PKB (produkt krajowy brutto) – roczna miara (finansowa) dobra i usług wytworzonych w kraju. Jest ona podstawową miarą stopnia rozwoju państw. Najwyższe PKB – USA, Chiny (Polska ~ #20). PKB per capita - jeden z najczęściej stosowanych na świecie wskaźników zamożności obywateli danego państwa. Najwyższe PKB per capita – Luksemburg. HDI (Human Development Index) – bardziej obiektywna miara (brane pod uwagę PKB, średnia długość życia, edukacja, itp.). Najwyższe HDI – Norwegia. Ekonomia – nauka o tym, jak radzić sobie z problemem rzadkości. Problem alokacji zasobów Możliwe są dwa mechanizmy regulujące rozmieszczenie zasobów: rynek (popyt i podaż), państwo (centralne planowanie). Rozwój myśli ekonomicznej a) klasyczny nurt liberalny (Adam Smith), nurt neoklasyczny, o ekonomia podaży (Artur Laffer), 2 b) o szkoła racjonalnych oczekiwań (Thomas Sargent), o monetaryzm (Milton Friedman), nurt keynesowski (John Maynard Keynes), o umiarkowani keynesiści, o skrajni keynesiści, nurt gospodarki kolektywnej (Karol Marks). ad. a) Adam Smith wydał w 1776 r. „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (w skrócie „Bogactwa Narodów”). Ten nurt określa człowieka jako homo economicus racjonalnego egoistę; człowiek w postępowaniu gospodarczym dąży do własnych korzyści. W działaniu tym kieruje się pewnymi rachunkami (racjonalizm). Trzy filary nurtu liberalnego: własność prywatna, wolność gospodarcza, zysk. Filary te mają być „niewidzialną ręką rynku” (samoregulacja rynkowa). Zwolennicy tej myśli uważają, że Według tej koncepcji państwo powinno być „nocnym stróżem” rynku – jego wpływ i udział w regulowaniu rynku powinien być jak najmniejszy. Dba o porządek - pewne rzeczy muszą należeć do państwa, np. obrona zewnętrzna i wewnętrzna (wojsko, policja, sądownictwo) czy dobra publiczne (drogi itp.) - ale raczej nie wtrąca się do gospodarki. 3 W XIX w. w Europie Zachodniej – złoty wiek liberalizmu, ale pojawiają się: kryzysy gospodarcze cykl koniunkturalny. nierówności dochodowe. nurt keynesowski Myśl keynesowska rozpowszechniła się po „czarnym czwartku” (24 X 1929 r.), z którym wiązał się wielki kryzys (1929-1933). W 1930 r. wychodzi „Ogólna teoria zatrudnienia, procenta i pieniądza” – (w skrócie „Ogólna teoria”). Keynes stwierdził, że nic lepszego niż rynek się nie wymyśli. Rynek ma być podstawowym mechanizmem gospodarczym. W sytuacjach kryzysowych państwo nie może być „nocnym stróżem” (nie może być bierne) – w takich sytuacjach wymagany jest interwencjonizm państwowy - F.D. Roosevelt wprowadza tzw. New Deal – roboty publiczne, inne rozwiązania mające na celu pobudzenie gospodarki. Można doszukać się w nim początków makroekonomii. ad. b) W 1876 r. Karol Marks wydał „Kapitał tom I”. Trzy filary nurtu gospodarki kolektywistycznej: własność społeczna, decyzje administracyjne (system koncesji urzędników), sprawiedliwe zaspokojenie potrzeb społecznych. By filary te mogły zaistnieć, wymagane jest centralne planowanie, a więc i system autorytarny. Teoria popytu i podaży 4 Oznaczenia: D – funkcja popytu (ang. demand), S – funkcja podaży (ang. supply), P – cena (ang. prices), QD v QS – wielkość popytu/podaży. Kształtowanie się równowagi rynkowej na rynku konkurencji doskonałej Rynek konkurencji doskonałej – nikt nie wpływa na cenę wypadkową popytu i podaży, cena jest „dana przez rynek”. Warunki istnienia konkurencji doskonałej: duża ilość producentów i konsumentów, żaden z nich nie ma wpływu na cenę (cena jest dla nich informacją zewnętrzną). cena w zł/kg wielkość popytu w tys. ton wielkość podaży w tys. ton nadwyżka lub niedobór zmiana ceny 10 100 260 +160 ↓ 8 160 240 +80 ↓ 6 200 200 0 R 4 400 150 -250 ↑ 5 Uc – utarg całkowity (przychody, nie zyski) P - cena QD – wielkość popytu Uc = P x QD Uc = 6 x 200 = 1200; 8 x 160 = 1280 itp. Przeciwieństwa konkurencji doskonałej: monopol, oligopol – kilku producentów, zamknięty rynek, nie chcą nowych konkurentów na rynku. zmowy cenowe (kartele). Takim formą przeciwdziałają: URE – Urząd Regulacji Energetyki, 6 UOKiK – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta – polski urząd antymonopolowy. Funkcja popytu Funkcja popytu wyraża odwrotną zależność pomiędzy ceną, a nabywaną ilością towarów. Prawo popytu: P↑ QD↓ P↓ QD↑ Wyjątki od prawa popytu (P↑ QD↑): efekt owczego pędu, paradoks Giffena – dotyczy dóbr podstawowych, (może wynikać z braku substytutów, np. chleb), efekt snoba – dotyczy dóbr luksusowych. Zmiany popytu z powodu czynników pozacenowych: 7 realne (tzn. dochody nominalne skorygowane o wielkość inflacji) dochody rodziny, zmiana gustów, mody, wpływ marki, reklamy, zmiana cen dóbr substytucyjnych oraz komplementarnych. Dobra substytucyjne – spełniające podobne, lub pokrywające się funkcje, np. kawa i herbata, masło i margaryna itp. Dobra komplementarne – dobra konsumowane łącznie, np. samochód i benzyna. Wpływ czynników pozacenowych Przesunięcie w prawo – oznacza wzrost popytu/podaży z powodów pozacenowych, Przesunięcie w lewo – oznacza spadek popytu/podaży z powodów pozacenowych. Funkcja podaży Funkcja podaży wyraża dodatnią zależność pomiędzy ceną, a ilością dostarczonego towaru. 8 Zmiany podaży z powodów czynników pozacenowych: postęp technologiczny, np. sygnał cyfrowy dla dekoderów, wzrost/obniżenie kosztów produkcji, zmiany klimatyczne. 9 Funkcjonowanie rynku konkurencji doskonałej 10 I D↑ P↑ Q↑ II D↓ P↓ Q↓ III S↑ P↓ Q↑ (“klęska urodzaju”) IV S↓ P↑ Q↓ Wnioski: a) na rynku konkurencji doskonałej nigdy niczego nie zabraknie (zawsze powstanie jakaś równowaga), b) rynek rodzi poczucie niepewności, c) na rynku któraś ze stron zawsze jest niezadowolona (producent lub konsument). 11 Stagflacja – stagnacja gospodarcza wraz z inflacją pieniądza. Ingerencja w mechanizm rynkowy – cena maksymalna oraz cena minimalna a) cena maksymalna Pmax – cena maksymalna, Pr – cena rynkowa. Pmax = QD > QS – niedobór rynkowy Pr = QD = QS „Czarny scenariusz” Cena maksymalna – to cena niższa od ceny równowagi rynkowej, wprowadzana jest przez rząd, w interesie konsumentów; jest to cena urzędowa, obowiązująca, powyżej której nie można sprzedawać, a jej konsekwencjami były niedobory rynkowe (braki, kolejki, czarny rynek, reglamentacja). 12 b) cena minimalna Pmin – cena minimalna Pmin = QS > QD – nadwyżka rynkowa Cena minimalna – to cena wyższa od ceny równowagi rynkowej, wprowadzana przez rząd, w interesie producentów; jest to cena urzędowa, obowiązująca, poniżej której nie można sprzedawać, a jej konsekwencjami są nadwyżki rynkowe, które zobowiązany jest skupić rząd (z podatków). Przykład wykorzystania teorii popytu i podaży – kształtowanie się kursu walutowego 13 S2 –spadek podaży euro na polskim rynku spowodowany wycofaniem się inwestorów zagranicznych, S1 – wzrost podaży euro na polskim rynku spowodowany wpływem zagranicznych inwestycji. zł/euro ↑ - deprecjacja – osłabienie wartości złotego (spadek kursu złotego); dewaluacja – synonim, ale dla systemu kursów stałych (centralnie ustalanych) zł/euro ↓ - aprecjacja – umocnienie wartości złotego (wzrost kursu złotego); rewaluacja - synonim, ale dla systemu kursów stałych (centralnie ustalanych) Popyt na euro będzie tym większy, im złotówka będzie silniejsza, a im będzie słabsza, tym popyt będzie mniejszy. Za podażą kryją się wszyscy, którzy chcą coś kupić w Polsce, np. zagraniczni inwestorzy. Wpływ zmiany kursu walutowego na sytuację eksportera i importera zł/euro ilość eksporter 400 zł 100 euro 14 4 importer 100 euro 400 zł eksporter 320 zł 100 euro 3,20 importer 100 euro 320 zł eksporter 490 zł 100 euro 4,90 importer 100 euro 490 zł Umacniająca się złotówka z punktu widzenia gospodarki jest niejednoznaczna, bo: dla eksportera jest rzeczą najmniej pożądaną, dla importera jest rzeczą najbardziej pożądaną. Elastyczność cenowa popytu 15 P↑ = QD↓ Ale o ile? P↓ = QD↑ Ep – elastyczność cen ∆QD – procentowa zmiana wielkości popytu, ∆QP – procentowa zmiana ceny, Ep = %∆QD %∆QP Jeśli jedno (∆QD lub∆QP) ↑, to drugie zawsze ↓ ułamek jest zawsze ujemny Ep < 0 Przykłady: P↑, np. o 10%, wtedy jeśli: QD↓ o 20% 20/10 = -2 |Ep| = 2 - popyt reaguje na zmianę ceny dwa razy mocniej QD↓ o 10% 10/10 = -1 |Ep| = 1 QD↓o 5% 5/10 = -½ |Ep| = ½ - popyt reaguje na zmianę ceny dwa razy słabiej 16 |Ep|> 1, to zmiana popytu jest większa (silniejsza) od zmiany ceny – popyt jest elastyczny (podwyżka jest nieopłacalna teoretycznie). |Ep|= 1, to zmiany są takie same, elastyczność jest jednostkowa. |Ep|< 1, to zmiana popytu jest mniejsza (słabsza) od zmiany ceny – popyt jest mało elastyczny (nieelastyczny). Podwyżka jest opłacalna teoretycznie. |Ep|= 0 – popyt krańcowo nieelastyczny (sztywny) %QD = 0 Ep = 0 x =0 Zależność między elastycznością cenową popytu, a utargiem całkowitym (|Ep|, a Uc ) U c = P x QD 1) |Ep|> 1: P↑ = QD↓ Uc ↓ P↓ = QD↑ Uc ↑ 2) |Ep|< 1 P↑ = QD↓ Uc ↑ P↓ = QD↑ Uc ↓ 17 |Ep|> 1 |Ep|< 1 P↑ Uc ↓ Uc ↑ P↓ Uc ↑ Uc ↓ Zadanie 1 Cena ziemniaków wzrosła z 1 zł/kg do 1,5 zł/kg. Spowodowało to spadek popytu z 50t do 40t. 1. Oblicz Ep. 2. Oceń opłacalność podwyżki cen. 3. Porównaj utargi całkowite. Ep = 20% 50% 2 = | | |Ep|< 1 podwyżka jest opłacalna. 5 Uc1 = 1 zł/kg x 50 000 kg = 50 000 zł Uc2 = 1,5 zł/kg x 40 000 kg = 60 000 zł Zadanie 2 P1 = 2,5 zł/kg QD1 = 150 kg Uc1 = 375 zł P2 = 3 zł/kg (%∆P = 20%↑) QD2 = 135 kg (%∆QD = 10%↓) QD3 = 105 kg (%∆QD = 30%↓) 18 Ep1 = 10% Ep2 = 30% 20% 20% 1 = | | Ep|< 1 podwyżka jest opłacalna. Uc2 = 405 zł 2 3 = | | Ep|> 1 podwyżka nie jest opłacalna. Uc3 = 315 zł 2 Makroekonomia Podstawowe makroekonomiczne cele oraz środki ich realizacji Cele (miara): wzrost produkcji (PKB), niskie bezrobocie (stopa bezrobocia - BAEL), stabilne ceny (stopa inflacji – CPI), stabilne finanse publiczne (deficyt budżetowy, dług publiczny), zrównoważony bilans handlowy (stosunek importu i eksportu), stabilny kurs walutowy. Środki: polityka fiskalna (budżetowa) - określa ją rząd; sterowanie wydatkami i podatkami: o G – wydatki rządowe (government) – o T – podatki (taxes). polityka monetarna (pieniężna) - określa ją Rada Polityki Pieniężnej o r – stopa procentowa (raise of interest) – aktualnie ~4,5%. Cykl koniunkturalny 19 luka PKB – różnica między wzrostem maksymalnym/minimalnym, a rzeczywistym. Za niwelowanie luki odpowiada Rada Polityki Pieniężnej. ekspansja gospodarcza – ceny ↑, produkcja ↑, bezrobocie ↓ recesja gospodarcza – ceny ↓, produkcja ↓, bezrobocie ↑, Ani ekspansja, ani recesja nie są na dłuższą metę dobre. Najlepszym rozwiązaniem jest prowadzenie polityki zapewniającej rozwój jak najbliższy produktowi potencjalnemu. Gospodarki rozwijają się cyklicznie. Równowaga markoekonomiczna AD – globalny popyt AS – globalna podaż C – suma pieniędzy, jakie konsumenci mogą przeznaczyć na dobra konsumpcyjne, J - suma pieniędzy, jakie producenci mogą przeznaczyć na dobra inwestycyjne, G – suma pieniędzy, jaki rząd może wydać. AD = C + J + G 20 Krzywa globalnej podaży Krzywa globalnego popytu Równowaga makroekonomiczna AD=AS 21 Spór o teorię równowagi ogólnej pomiędzy modelem klasycznym, a keynesowskim 22 Zgodnie z podejściem klasycznym ceny dostosowują się bardzo szybko Globalny popyt wyznacza produkt wtedy, gdy ceny w keynesowskim modelu depresji są sztywne. Krzywa globalnej podaży w rzeczywistości – uchylenie keynesowskiego założenia o stałości cen w gospod. 1 - AD=AS – równowaga makroekonomiczna: produkcja mniejsza od produkcji potencjalnej Q1 < Qpot 23 stopa bezrobocia ↑, stopa inflacji ↓. Mamy więc do czynienia ze stagnacją – należy stosować politykę podwyższania koniunktury/ekspansywną/ antykryzysową (AD ↑). Skutki AD ↑: produkcja ↑, stopa bezrobocia ↓, stopa inflacyjna ↑. 2 – AD = AS – równowaga makroekonomiczna, ale nadmierny wzrost popytu: produkcja większa od produkcji potencjalnej Q2 > Qpot, stopa bezrobocia ↓, stopa inflacyjna ↑ (bardzo szybko). Mamy do czynienia z tzw. przegrzaniem koniunktury – należy stosować politykę zmniejszania popytu/ restrykcyjną/antyinflacyjną (AD ↓). Skutki AD ↓: produkcja ↓, stopa bezrobocia ↑, stopa inflacyjna ↓. Polityka fiskalna i monetarna typu ekspansywnego Przy AD ↑: polityka fiskalna: G ↑ (wydatki rządowe) T ↓ (wpływy z podatków) polityka monetarna: r ↓ (niższa stopa procentowa – tańszy kredyt). Przy AD ↓: polityka fiskalna: G ↓ (wydatki rządowe) T ↑ (wpływy z podatków) 24 polityka monetarna: r ↑ (wyższa stopa procentowa). polityka fiskalna AD ↑ AD ↓ G↑T↓ G↓T↑ polityka monetarna skutki cel: - pobudzenie koniunktury (produkcja ↑) - obniżenie bezrobocia (stopa bezrobocia ↓) r↓ skutek uboczny: - zwiększenie stopy inflacji (stopa inflacji ↑) cel: - zmniejszenie stopy inflacji (stopa inflacji ↓) r↑ skutki uboczne: - obniżenie koniunktury (produkcja ↓) - zwiększenie bezrobocia (stopa bezrobocia ↑) Krótkookresowa krzywa Phillipsa 25 26 27