Zwierzęta toksyczne i jadowite

Zwierzęta toksyczne
i jadowite
Dr Karolina Bącela-Spychalska
[email protected]
Zwierzęce
związki toksyczne
ZOOTOKSYNY
Jady zwierzęce
Trucizny zwierzęce
aktywna iniekcja
pokarm, dotknięcie
zdobywanie
ofiary
obrona
czynna
obrona bierna
(działanie odstraszające)
Zootoksyny
1. Neurotoksyny - działają na tkanki pobudliwe (w tym OUN), wywołując
efekt paralityczny poprzez blokowanie przekaźnictwa
synaptycznego lub błonowych kanałów jonowych.
2. Hemotoksyny - zaburzają proces krzepnięcia krwi.
3. Miotoksyny - uszkadzają błonę włókien mięśniowych, wywołując
zaburzenie mechanizmu skurczu.
4. Hemorraginy - wywołują uszkodzenie ścian naczyń krwionośnych
wywołując krwotoki.
5. Hemolizyny - uszkadzają błonę erytrocytów powodując hemolizę.
Zootoksyny
6. Kardiotoksyny - uszkadzają błonę włókien mięśniowych serca zaburzając
pracę serca.
7. Nefrotoksyny - uszkadzają ściany naczyń krwionośnych kłębuszka
nefronu oraz ściany samego nefronu, uszkadzając
funkcję nerek.
8. Nekrotoksyny - wywołują obumieranie tkanek.
Zwierzęta swoiście jadowite
• Mają gruczoły jadowe i narządy raniące
związane z:
- pancerzem
- z układem pokarmowym
- szczękoczułkami
- telsonem
- szczękonóżami
- narządami płciowymi
- włoskami na oskórku
- czułkami
Zwierzęta swoiście jadowite
• Mają gruczoły jadowe, ale nie mają narządów
raniących:
- gruczoły w skórze
- gruczoły położone w pobliżu otworu
odbytowego
Zwierzęta nieswoiście jadowite
• Mają narządy raniące i gruczoły ślinowe
produkujące toksyczne związki
- rogowe szczęki z gruczołami ślinowymi
• Toksyczne hormony produkowane przez
gruczoły płciowe
• Toksyczne metabolity i wydzieliny tkanek
Trucizny zwierzęce
Wytwarzane są przez organizm zwierzęcy
i odkładane w większości tkanek
Gdy dostaną się do ciała drapieżnika
(w tym człowieka) drogą pokarmową lub przez skórę,
działają silnie toksycznie.
Zwierzęta toksyczne
w wyniku adsorpcji
• Toksyny Dinoflagellata (paralityczne zatrucie przez
mięczaki - porażenie synaps nerwowych
• Jad bakterii
• Toksyczne substancje przemysłowe
strzykwy
• Zatrucia holoturyną
• Przyczyna:
- złe przygotowanie trepangów
(wypatroszone i wysuszone strzykwy)
- kąpiele morskie (ostre zapalenie spojówek)
• Objawy:
- ostry nieżyt przewodu pokarmowego
- duszności
- wymioty
Ogórek morski, żyje na dnie
południowego Pacyfiku. Wielkośd
ciała może dochodzid do 1,5 m.
Toksyną występującą w ciele tej
strzykwy jest holoturyna
- miotoksyna powodująca paraliż
mięśni oddechowych.
Bohadaschia argus
Ryby:
rozdymka tygrysia (Takifugu rubripes)
• Zatrucia tetrodoksyną
• Przyczyna:
- złe przygotowanie fugu
- toksyna obecna w gonadach,
wątrobie, ikrze
• Objawy:
- paraliż
- ból głowy
- duszności
- wymioty
• Śmierd w przeciągu 4-24h przez uduszenie
Zatrucia metabolitami pasożytów
• Glista ludzka (askarioza)
• Objawy:
- ogólne osłabienie
- zawroty głowy
- kaszel
- obrzęk twarzy
- nadmierna pobudliwośd
- reakcje alergiczne
Jady zwierzęce
Ukąszenie vs użądlenie
• Ukąszenie- substancja jadowa podawana jest z gruczołu
jadowego przez organy zlokalizowane w regionie gębowym
(zęby jadowe, szczękoczułki, szczękonóża)
• Użądlenie- substancja jadowa podawana jest z gruczołu
jadowego przez organy zlokalizowane w innych miejscach
ciała (kolce, żądła).
Jadowite ssaki
• Rzęsorek rzeczek
(Neomys fodiens)
• Rzęsorek mniejszy
(N. anomalus)
• Jad: spadek ciśnienia krwi, porażenie oddechu
• Jednorazowe ugryzienie : 200 myszy
Jadowite ssaki
• Almik haitaoski (Solenodon paradoxus)
• Almik kubaoski (Solenodon cubanus Peters, 1861)
endemit kubaoski
Film: http://news.bbc.co.uk/2/hi/7791989.stm
Jadowite ssaki
• Dziobak (Ornithorhynchus anatinus)
• Jad: hemolizyny, koaguliny
• Objawy: bóle, opuchlizna,
wstrząs
Jadowite ptaki
• Ifrita kowaldi
• Pitohui sp. (6 gat.)
• Colluricincla
megarhyncha
• Toksyna wydzielana
przez skórę: neurotoksyna - batrachotoksyna
Jadowite gady
• Jady prawie wyłącznie spotykane u węży:
znanych ok. 2500 – 360 jadowitych
• Rocznie 40 000 zgonów na skutek
ukąszenia
Jadowite gady
• żmija zygzakowata
(Vipera berus)
• Jad: neurotoksyny,
nekrotoksyny,
kardiotoksyny,
hemolizyny (fosfatydaza)
• Objawy: lęk, przyspieszony oddech, zimny
pot, obrzęk rozprzestrzeniający się,
powiększenie węzłów chłonnych
Jadowite gady
• Waran z Komodo |
(Varanus komodoensis)
http://www.youtube.com/watch?v=q7CQInAXoqY&feature=related
Jadowite ryby
• Najbardziej jadowita:
szkaradnica
(Synanceia verrucosa)
• 13 kolców w płetwie
grzbietowej z gruczołami
u nasady każdego kolca
• Jad: tetrodoksyna (neurotoksyna),
stonustoksyna (hemoliza),
werrukotoksyna,
kardioleputina
Jadowite ryby
• Inne skorpenowate:
skrzydlica
skorpena pospolita
• Kolce jadowe w płetwie
grzbietowej
• Działanie jadu:
ból, opuchlizna,
Jadowite bezkręgowce
•
•
•
•
•
•
Parzydełkowce
Szkarłupnie
Mięczaki
Pajęczaki
Wije
Owady (błonkówki, pluskwiaki różnoskrzydłe,
motyle)
bezkręgowce
INIEKCJA
Pazury
jadowe
Żądła
Harpuny
Kolce
jadowe
Najbardziej jadowite zwierzę świata
Wielkośd ciała 20 x 30 cm, masa do 6 kg,
długośd czułków - do 3 m.
Osa morska, występuje w tropikalnych
obszarach północnej części Australii.
Do roku 2005 opisano 67 przypadków
śmierci ludzi.
Wywołuje śmierd w ciągu kilku min.
Jad podawany jest przez komórki
Parzydełkowe - nematocyty, zawierajęce
kilka miotoksyn oraz hemolizynę.
NEMATOCYTY
Chironex fleckeri
Zespół Irukundji
- uogólniony ból,
- nadciśnienie
- wymioty
- zaburzenie akcji serca
- zaburzenia oddechowe
Szkarłupnie (Echinodermata)
• najeżak skalny Paracentrotus lividus
jad: hemolizyny
narządy jadowe: zmienione
kolce - pedicellaria
Film:
http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopyuk.org.uk/mag/artjul00/urchin3.html
Conus striatus
Conus geographus
Żyje w wodach tropikalnych
Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku
Jad zawiera kompozycję kilku neuroi miotoksyn. Śmierd ofiary następuje
w kilka, kilkanaście sekund. W XX
wieku odnotowano klinicznie co
najmniej 50 śmiertelnych ofiar.
Objawy ukąszenia:
- zawroty głowy, drgawki,
- wstrzymanie akcji serca,
- paraliż mięśni szkieletowych
aparat jadowy
Głowonogi
• Toksyna produkowana
jest przez ślinianki
• Narząd raniący:
dziób
Ośmiornica błękitna, występuje
w okolicach Australii, osiąga
wielkośd ciała do 20 cm.
Jad, znajdujący się w ślinie,
zawiera makulotoksynę,
pochodną tetradotoksyny (TTX).
Hapalochlaena maculosa
Symptomy ukąszenia:
- parastezje
- wymioty
- zaburzenia oddychania
- zaburzenie pracy mięśni szkieletowych
- zaburzenia widzenia
Ilośd jadu znajdującego się
w gruczole jadowym wystarczy
na uśmiercenie 26 dorosłych osób
Powoduje co roku śmierd kilku
osób. Dotknięta przypadkowo
przez człowieka może bezboleśnie
ukąsid.
szczękoczułkowce
• Skorpiony
• Pająki
Leiurus quinquestriatus
Skorpion żółty, występuje w Afryce
Północnej oraz na Bliskim
Wschodzie.
Najbardziej jadowity spośród
wszystkich gatunków skorpionów.
Jad zawiera dwie neurotoksyny,
z których jedna-chlorotoksyna
odpowiedzialna jest za śmierd
człowieka.
Wstępne objawy użądlenia:
- hypertermia
- tachykardia
- wysokie ciśnienie krwi
- zaburzenia oddychania
chelicerae szczękoczułki
pedipalpi
nogogłaszczki
karapaks
oko
odnóża kroczne (4)
mezosoma
tergit
metasoma
telson z kolcem jadowym
Zwierzęta niewrażliwe na jad
• Gąsienice niektórych
motyli, np. bielinków
• Larwy chrząszczy
• Ślimaki
Solfugi (rząd Solifugae)
• Tropikalne pajęczaki (poza Australią)
• 1000 gatunków
• Nie są jadowite – nie znaleziono gruczołów
jadowych
• Zakażenia po ugryzieniu
przez jad trupi obecny
na szczękoczułkach
Pająki
• Narząd raniący – szczękoczułki z pazurem
• Gruczoł jadowy
położony
w członie podstawowym
szczękoczułków
lub w głowotułowiu
plus kanał
wyprowadzający
Czarne wdowy (rodzaj Lactrodectus
obejmuje 31 gatunków). Samice
1- 1.5 cm dł.). Wszystkie b. jadowite.
Występują na obszarach o klimacie
umiarkowanym i tropikalnym.
czarna wdowa
Lactrodectus mactans
Jad zawiera neurotoksynę - latrotoksynę.
W USA co roku opisywanych jest
klinicznie kilka przypadków śmierci,
zwłaszcza małych dzieci.
Wstępne objawy ukąszenia:
- ślinotok
- suchośd ust, pocenie się
- zaburzenie pracy przepony
- wymioty
- tachykardia
Ptasznikowate
(Theraphosidae )
• Jad: neurotoksyny
• Z reguły: jad o mocy porównywalnej
z pszczelim (gatunki amerykaoskie)
• Gatunki azjatyckie i afrykaoskie – jad bardzo silny,
objawy:
- długi ból
- opuchlizna
- wymioty
- drgawki (nawet miesiąc po ugryzieniu)
- częściowy paraliż
• Wyrzucanie drażniących włosków
Lejkowate (Agelenidae)
Objawy ukąszenia:
- Ból
- swędzenie
- Martwica tkanki
Jad zawiera substancje
lityczne
Kątnik Tegenaria sp.
Krzyżakowate (Araneidae)
Objawy ukąszenia:
- Bóle głowy i stawów
- osłabienie
- pieczenie
- wylewy krwawe w miejscu ukąszenia
Narząd jadowy:
gruczoł w głowotułowiu
plus narząd raniący - szczękoczułki
Jad:
arachnolizyna - właściwosci hemolityczne
epeirotoksyna – hormon - hipotonia
Pająk krzyżak
Araneus diadematus
Topikowate (Argyronetidae )
Objawy ukąszenia:
- ostry ból
- reakcja zapalna (nawet 2 tygodnie)
- czasem martwica
Narząd jadowy:
gruczoł w głowotułowiu
plus narząd raniący - szczękoczułki
Jad:
hemorraginy
Pająk topik
Argyroneta aquatica
Pareczniki (Chilopoda)
żuwaczka
APARAT GĘBOWY
Lithobius forficatus
szczęka I pary
szczęka II pary
szczękonóże
kolec
z przewodem
gruczołu
jadowego
Wij drewniak (Lithobius forficatus)
• Śmiertelne dla małych
stawonogów
• U człowieka –
miejscowe stany zapalne
Skolopendra olbrzymia
Scolopendra gigantea
Skolopendra olbrzymia, zamieszkuje
północne i zachodnie obszary Ameryki
Południowej, Trynidad i Jamajkę.
Długośd ciała 25-30 cm.
Jad zawiera histaminę,
hyaluronidazę, serotoninę,
cytolizynę, kardiotoksynę,
i liczne enzymy proteolityczne.
Efekty ukąszenia:
- hypertermia
- silny ból w miejscu ukąszenia,
- zawroty głowy, wymioty
- bradykardia
Największy i najbardziej niebezpieczny
dla człowieka gatunek pareczników.
Scutigera sp.
• Śmiertelne dla małych
stawonogów
• U człowieka –
przez 4-6 godzin
ból nie do wytrzymania,
miejscowe stany
zapalne prowadzące
do martwicy skóry
i tkanki podskórnej
owady
• Żądła
• Ukąszenia
• Włoski
błonkówki
• Pszczoła miodna
(Apis mellifera)
• żądło: przekształcone
pokładełko, zostaje
w ciele napastnika
• Jad: histamina, fosfolipaza A
i hyaluronidaza, melityna (hemoliza)
i silna neurotoksyna - apamina,
a także adolapina.
pszczoła miodna - żądło
gruczoł jadowy
pęcherzyk
(zbiorniczek) jadowy
gruczoł dodatkowy
pochwa żądła
sztylet żądła
ze szczecinkami kłującymi
pszczoła miodna - żądło
Afrykaoska pszczoła miodna (AHB),
odkryta w Teksasie w r. 1990.
Występuje na terenach południowozachodnich stanów USA. Jest
hybrydą podgatunku Apis mellifera
i kilku podgatunków występujących
w Europie.
Apis mellifera scutellata
Objawy wielokrotnego użądlenia:
- nadmierne pocenie się,
- ból gardła, kaszel,
- zaburzenia oddychania.
Jad zawiera kompozycję neurotoksynapaniny i mellityny oraz kilku
naczynio-aktywnych amin.
Do tej pory jad tej odmiany
zabił ponad 1000 osób!!!
Sobole, tchórze syberyjskie, szczury
i jeże są niewrażliwe na jad pszczół.
błonkówki
• Szerszeo (Vespa crabro)
• żądło:
dłuższe od pszczelego
• Jad: neurotoksyny - histamina,
hyaluronidaza,
acetylocholina – pieczenie
plus wolne aminokwasy.
Pluskwiaki (Hemiptera)
• pluskoles (Notonecta glauca)
• Aparat gębowy - kłujka
• Toksyczna ślina –
hemolizyny, hialuronidaza
• Skutki ukłucia – ból,
hemoliza.
motyle (Lepidoptera)
• Niektóre gąsienice
• Gruczoły jadowe
znajdują się w skórze
u podstawy włosków
• Podrażnienie skóry
• Przebicie skóry i dostanie się toksyn do
krwiobiegu
motyle (Lepidoptera)
• Gąsienice rusałki pawik
(Inachis io)
• Gruczoły jadowe
znajdują się w skórze
u podstawy włosków
oraz występują odwłokowe
gruczoły skórne
• Porażenie skóry
motyle (Lepidoptera)
• Gąsienice niedźwiedziówki
nożówki (Arctia caja)
• Włoski powodują
zapalenie spojówki
motyle (Lepidoptera)
• Gąsienice barczatki
dębolistnej
(Gastropacha quercifolia)
• Włoski wyposażone są
w gruczoły jadowe