Pieniądz – formy współczesnego pieniądza

System finansowy gospodarki
Ćwiczenia 1:
System finansowy gospodarki
i Pieniądz
©2015; Dr Małgorzata Olszak
Zakład Bankowości i Rynków Finansowych WZ UW
1
System finansowy
 Definicja
 Elementy:
 Pojęcia : zasób, strumień, płynność – ryzyko - dochód
wymagalność i zapadalność
2
System finansowy gospodarki elementy
Rynki finansowe [kapitałowe – akcje
i obligacje, pierwotne i wtórne,
regulowane giełdowe i pozagiełdowe,
pieniężne i kapitałowe]
Pośrednicy finansowi [depozytowokredytowi, contractual savings
institutions – zu, fe; fundusze
inwestycyjne – regulowane i
alternatywne]
Elementy
Podmioty gospodarcze –
przedsiębiorstwa, gospodarstwa
domowe, rząd
3
Instrumenty finansowe
System finansowy gospodarki - pojęcia
Zasób ---- strumień
Płynność –ryzyko-dochód
Wymagalność - zapadalność
4
Tabela. Aktywa światowego systemu finansowego
5
System finansowy gospodarki
Tabela 1. Aktywa systemu finansowego gospodarki w relacji do PKB
6
Źródło: NBP, 2011, Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2015.
Tabela 2. Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach
2002 – 2010 (w mld PLN)
7
Źródło: NBP, 2015, Rozwój systemu finansowego w Polsce.
Tabela 3. Struktura podmiotowa aktywów systemu
finansowego w Polsce
8
Źródło: NBP, 2011, Rozwój systemu finansowego w Polsce.
Pieniądz
Co jest pieniądzem?
9
Pieniądz
„W ekonomii niewiele znajdziemy rzeczy, które by się wiązały ze sferą
spraw nadprzyrodzonych. Ale jedno niezrozumiałe zjawisko
intrygowało wielu ludzi. Gdy patrzyli na prostokątny kawałek papieru
– często nie najlepszego gatunku …. to narzucało się pytanie:
dlaczego coś równie bezwartościowego w swej istocie jest w sposób
oczywisty tak bardzo pożądane? Co – w przeciwieństwie do
podobnej garści włókien celulozowych odciętych z wczorajszej
gazety – daje mu siłę dysponowania towarami, angażowania usług,
budzenia zachłanności, rodzenia skąpstwa, pobudzania do zbrodni?
Niewątpliwie wchodzi tu w grę jakaś czarna magia.”
Galbraith (1982)
„Pieniądzem jest to wszystko, co powszechnie akceptuje się jako zapłatę
za dobra i usługi, a także jako środek spłaty długu” Mishikin (2002,
s.85), „Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych”
10
Ekonomiczne funkcje
pieniądza
 Pośrednik wymiany –
środek wymiany
 Jednostka rozrachunkowa Środek płatniczy
 Środek przetrzymywania
majątku [środek
tezauryzacji, środek
odroczonych płatności]
11
Podział Prof.
Górskiego[2015]
Pośrednik wymiany
Środek płatniczy
Środek przetrzymywania
majątku
Miernik wartości
Pieniądz – problem liczby cen w gospodarce
barterowej
dóbr
2
3
10
100
1000
10 000
Liczba
cen w gospodarce
barterowej
cen w gospodarce
rynkowej
2
3
45
4950
499500
49995000
Mishkin, 1989, s.25
Wzór na liczbę cen w gospodarce barterowej:
12
x=N(N-1)/2
2
3
10
100
1000
10 000
Powstanie i ewolucja pieniądza
Prawidłowość w ewolucji pieniądza – ciągły proces jego
dematerializacji
1. „Pieniądz towarowy” – towar funkcjonujący jako
pieniądz (tj. środek wymiany, jednostka
rozrachunkowa, środek tezauryzacji) miał walory
użytkowe, niezależnie od funkcji jaką pełnił jako
pieniądz – przykłady na podstawie tekstu do ćwiczeń
2. Pieniądz metalowy – metale szlachetne znane już w
czasach antycznych; podaj przykłady z tekstu – co
mówi o pieniądzu Kopernik; bimetalizm i
monometalizm;
13
Powstanie i ewolucja pieniądza
Prawidłowość w ewolucji pieniądza – ciągły proces jego dematerializacji
3. „Pieniądz papierowy” – materializacja wartości – pieniądz ten przeszedł długą drogę, zanim doszło
do jego upowszechnienia. Powstał na skutek praktyki złotników, którzy w zamian za
przechowywane złoto wydawali papierowe kwity, potwierdzające złożenie w depozyt złoto.
Posiadacze kwitów – kupcy – mogli bez ryzyka przewozić je ze sobą i regulować za ich
pomocą długi. Złotnicy zauważyli, że można wydać kwity, na które nie ma pełnego pokrycia
w złocie. Rozpoczęcie przez nich takiej praktyki połączonej z przyjmowaniem depozytów
pieniężnych i wypłatą odsetek, przekształciło złotników w bankierów. Kwity stały się
wekslami bankowymi / notami bankowymi – stąd nazwa banknot.
Emisja weksli bankowych była emisją pieniądza z niczego – działalnością dochodową, jeśli tylko
utrzymywano odpowiednie rezerwy pieniądza w banku potrzebne do bieżących wypłat.
Pieniądz papierowy – [1. Chiny od ok. 812 roku naszej ery] banki centralne Anglii i Szwecji pod koniec
XVII w. pierwsze eksperymenty z pieniądzem papierowym; Obecnie banki centralne mają
przywilej emisyjny
Pieniądz papierowy a pieniądz kruszcowy (metalowy) – idea wymienialności pieniądza na kruszec –
(1) pełna wymienialność; (2) system sztabowo-złoty [banki wymieniały złoto w sztabkach tylko
na duże sumy]; (3) system dewizowo – złoty [rezygnacja w wymiany wewnętrznej, a
gwarancja, że pieniądze danego kraju przedstawione prze podmioty zagraniczne, będą zawsze
miały pokrycie w złocie]
14
Powstanie i ewolucja pieniądza
Prawidłowość w ewolucji pieniądza – ciągły proces
jego dematerializacji
4. Pieniądz bezgotówkowy – depozytowy
5. Pieniądz elektroniczny
15
Cechy
 Rzadkość w ekonomicznym sensie
 Trwałość, odporność na zniszczenie
 Podzielność i łatwość w transporcie
16
Rodzaje
 Naturalny
 Kredytowy
 Dekretowy
Współczesny pieniądz dekretowy występuje w
formie papierowego pieniądza niewymienialnego,
emitowanego jako banknoty i monety przez banki
centralne państw lub unii walutowych
17
Pieniądz – relacja między wartością
nominalną i substancjalną
 Pieniądz
- Pełnowartościowy (N=S)
- Nadwartościowy (N<S)
- Podwartościowy (N>S)
- PRAWO – Kopernika, Oresme, Greshama
18
Pieniądz – formy współczesnego pieniądza
1. Gotówkowy
- banknoty i monety
- waluta i bilon
2. Bezgotówkowy [RoR i rachunki oszczędnościowe]
3. Elektroniczny
19
Pomiar ilości pieniądza – Podaż pieniądza (money
supply)
 W praktyce gospodarczej podaż pieniądza mierzy
się za pomocą tzw. agregatów pieniężnych M0,
M1, M2, M3
20
Pieniądz – agregaty pieniężne
M1 = gotówka w obiegu + depozyty bieżące
M2 = M1 + depozyty terminowe z terminem
pierwotnym do dwóch lat włącznie
M3 = M2 + operacje z przyrzeczeniem odkupu +
dłużne papiery wartościowe z terminem powyżej
2 lat
21
22
Miary pieniądza NBP
1.Gotówka w obiegu (bez kas banków)
2. Depozyty bieżące (łącznie z overnight)
2.1. Gospodarstw domowych
2.2. Niemonetarnych instytucji finansowych
2.3. Przedsiębiorstw
2.4. Instytucji niekomercyjnych działających na
rzecz gospodarstw domowych
2.5. Instytucji samorządowych
2.6. Funduszy ubezpieczeń społecznych
M1 (1+2)
3. Depozyty terminowe z terminem pierwotnym
do 2 lat włącznie
3.1. Gospodarstw domowych
3.2. Niemonetarnych instytucji finansowych
3.3. Przedsiębiorstw
3.4. Instytucji niekomercyjnych działających na
rzecz gospodarstw domowych
3.5. Instytucji samorządowych
3.6. Funduszy ubezpieczeń społecznych
4. Depozyty z terminem wypowiedzenia do 3
miesięcy włącznie
M2 (M1+3+4)
5. Operacje z przyrzeczeniem odkupu
6. Dłużne papiery wartościowe z terminem
pierwotnym do 2 lat włącznie
M3 (M2+5+6)
23
Instytucji
niekomercyjnych
działających na rzecz
gospodarstw
domowych
Instytucji
samorządowych
Instytucji
samorządowych
Funduszy
ubezpieczeń
społecznych
Funduszy ubezpieczeń
społecznych
Pieniądz M3
Instytucji
niekomercyjnych
działających na
rzecz gospodarstw
domowych
Przedsiębiorstw
Dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat (włącznie)
Przedsiębiorstw
Niemonetarnych
instytucji finansowych
Operacje z przyrzeczeniem odkupu
Niemonetarnych
instytucji
finansowych
Pieniądz M2
Gospodarstw
domowych
Pieniądz M1
Pieniądz gotówkowy w obiegu (poza kasami banków)
AGREGATY PIENIĘŻNE
Depozyty i inne
zobowiązania
bieżące
Depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy (włącznie)
Depozyty i inne
zobowiązania z
terminem pierwotnym
do 2 lat (włącznie) i
zablokowane
Gospodarstw
domowych
Kreacja pieniądza przez sektor bankowy
Podmioty biorące udział w kreacji pieniądza [bank centralny,
deponenci, banki, kredytobiorcy i inne podmioty]
2.
Koncepcja bazy monetarnej [B=G+R; B – baza monetarna, G
– gotówka w obiegu (poza kasami banków; R – kwota rezerw
obowiązkowych utrzymywanych przez banki]
3.
Koncepcja mnożnika kreacji pieniądza
m= 1/[ro+b - ro·b]
gdzie:
m- mnożnik kreacji pieniądza
ro – stopa rezerw obowiązkowych
b - wskaźnik preferencji płynności [udział gotówki w obiegu w
agregacie M1 lub M2 lub M3]
1.
24
Poziom agregatów pieniężnych w Polsce w
mln zł [Źródło: NBP]
800 000,0
700 000,0
600 000,0
500 000,0
M0
M1
400 000,0
M2
M3
300 000,0
200 000,0
100 000,0
sie 08
sty 08
cze 07
lis 06
kwi 06
wrz 05
lut 05
lip 04
gru 03
maj 03
paź 02
mar 02
sie 01
sty 01
cze 00
lis 99
kwi 99
wrz 98
lut 98
lip 97
25
gru 96
0,0
26
sie 08
sty 08
cze 07
lis 06
kwi 06
wrz 05
lut 05
lip 04
gru 03
maj 03
paź 02
mar 02
sie 01
sty 01
cze 00
lis 99
kwi 99
wrz 98
lut 98
lip 97
gru 96
Udział gotówki w obiegu w agregatach pieniężnych
w Polsce [źródło: NBP]
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
G/M0
G/M1
0,4
G/M2
G/M3
0,3
0,2
0,1
0,0
Proces kreacji podaży pieniądza
 Przykład [w odrębnym pliku]
27
Pieniądz – interpretacja wybranych
wskaźników
- parametr b [skłonność do utrzymywania gotówki] i
współczynnik k [stopień monetyzacji gospodarki; 1/k (V)
szybkość obiegu pieniądza]
Wyszczególnienie
Gotówka w obiegu
M3
2000
34112,7
300757,3
2001
38213,6
328433,8
2002
42192,7
321961,2
2003
49416,9
340048,9
2004
50775,5
369470,1
2005
57 154,7
427 125,4
2006
68 767,7
495 309,5
2007
77 160,0
561 623,8
684981,9
721575,3
772248,4
814969,0
883656,1
983 302,3
1 060 194,0
1 166 720,9
Gotówka w obiegu/M3 (b)
PKB
M3/PKB (k)
28
Pieniądz – determinanty popytu i
podaży pieniądza
Ujęcie teoretyczne
29
Determinanty podaży pieniądza
Uczestnicy procesu kreacji
pieniądza
Bank centralny [Narodowy Bank
Polski; Rada Polityki Pieniężnej]
Zmiana
Reakcja podaży
pieniądza
rezerwa obowiązkowa
wzrost
spadek
baza monetarna
wzrost
wzrost
stopa oprocentowania
kredytu w banku centralnym
[redyskontowa, lombardowa]
wzrost
spadek
Deponenci
Udział gotówki w agregacie
M1 / depozytach
Deponenci i banki
Oczekiwany odpływ
depozytów
Kredytobiorcy i inne podmioty
30
Zmienna oddziałująca na
podaż pieniądza
Stopy procentowe
wzrost
wzrost
wzrost
Wyjaśnienie
Mniejsza skala wzrostu depozytów
Większa baza monetana na pokrycie
gotówki i depozytów bieżących
Na skutek wzrostu stopy oprocentowania
spada poziom kredytów zaciąganych przez
banki komercyjne w banku centralnym i
wskutek tego obniża się poziom bazy
monetarnej
spadek
Mniejszy poziom zwielokrotnionej kreacji
pieniądza ponieważ gotówka w obiegu nie
bierze udziału w procesie kreacji pieniądza
spadek
Wzrastają dodatkowe rezerwy ponad
rezerwy obowiązkowe, stąd mniejsza jest
kowta rezerw na pokrycie depozytów
wzrost
Spadają dodatkowe rezerwy ponad rezerwy
obowiązkowe, co skutkuje wzrostem rezerw
na pokrycie depozytów; Przy wzroście
rynkowych stóp procentowych wzrasta
poziom zaciągniętych przez banki kredytów
w banku centralnym [ceteris paribus]
Determinanty podaży pieniądza – pamiętaj uwzględniaj
determinanty kierując się zasadą ceteris paribus
1.
2.
3.
4.
5.
6.
31
Stopa rezerw obowiązkowych [ujemna zależność]
Baza monetarna – np. wzrost bazy jako efekt operacji otwartego rynku – reverse
repo, skutkuje wzrostem podaży pieniądza i vice versa przy transakcji repo
[dodatnia zależność]
Stopa oprocentowania kredytu w banku centralnym – jeżeli stopa ta wzrasta,
wzrasta koszt kredytu w banku centralnym, stąd spada poziom kredytów
zaciąganych w banku centralnym i vice versa [ujemna zależność]
Udział gotówki w agregacie M1 – depozyty a’ vista podlegają procesowi kreacji
pieniądza, podczas gdy gotówka nie podlega. Stąd wzrost udziału gotówki w M1
prowadzi do spadku podaży pieniądza [ujemna zależność]
Oczekiwany odpływ depozytów – jeżeli banki spodziewają się nagłych wypłat
gotówki, będą dążyć do zwiększenia poziomu dodatkowych rezerw niezbędnych
na pokrycie ryzyka braku płynności. Wzrost poziomu dodatkowych rezerw
oznaczać będzie spadek poziomu środków, które banki przekażą na udzielanie
kredytów lub zakup papierów wartościowych, co z kolei przyczyni się do
zmniejszenia skali kreacji pieniądza [ujemna zależność]
Rynkowe stopy procentowe – wzrost tych stóp oznacza wzrost dochodów z
działalności inwestycyjnej banki (tj. na udzielaniu kredytów i emisji papierów
wartościowych), a więc wzrasta koszt alternatywny utrzymywania dodatkowych
rezerw, które zazwyczaj przy wzroście stóp procentowych spadają, co skutkuje
wzrostem podaży pieniądza [ dodatnia zależność]
Determinanty podaży pieniądza – zmiany
udziału gotówki w M1
Przyczyny zmian tego wskaźnika można wskazać na
gruncie teorii popytu na aktywa [theory of asset
demand]
Czynniki oddziałujące na popyt na gotówkę / depozyty
1.
Zasoby finansowe jednostki społecznej – bogactwo
2.
Oczekiwana stopa zwrotu na jednym rodzaju
aktywów w odniesieniu do innego rodzaju aktywów
3.
Poziom niepewności lub ryzyka związanego ze
stopą zwrotu generowaną przez dany rodzaj
aktywów w porównaniu z innym rodzajem aktywów
4.
Płynność danego rodzaju aktywów w porównaniu z
innym rodzajem aktywów
32
Determinanty podaży pieniądza – zmiany udziału
gotówki w M1
1.
2.
3.
4.
33
Zasoby finansowe jednostki społecznej – bogactwo – gotówka jest
znacznie częściej używana przez ludzi o niskim dochodzie lub
bogactwie. Wzrost bogactwa skutkuje wzrostem udziału depozytów
w całym zasobie finansowym społeczeństwa i w efekcie spadkiem
wskaźnika b.
Oczekiwana stopa zwrotu na jednym rodzaju aktywów w odniesieniu
do innego rodzaju aktywów; należy wyodrębnić trzy czynniki (1)
oprocentowanie depozytów [wskaźnik b jest ujemnie powiązany z tą
stopą], (2) paniki bankowe – kryzys w sektorze bankowym, (3)
działalność niezgodna z prawem – szara strefa [dodatnia zależność]
Poziom niepewności lub ryzyka związanego ze stopą zwrotu
generowaną przez dany rodzaj aktywów w porównaniu z innym
rodzajem aktywów [wzrost ryzyka innych inwestycji przyczyni się do
wzrostu popytu na gotówkę]
Płynność danego rodzaju aktywów w porównaniu z innym rodzajem
aktywów [spadek płynności innych aktywów powoduje wzrost popytu
na gotówkę]
Popyt na pieniądz
Teorie popytu na pieniądz:
 Klasyczna – ilościowa teoria pieniądza
 Keynesowska
 Monetarystyczna
34
Popyt na pieniądz – ilościowa teoria
pieniądza
Zasadnicze twierdzenie tej teorii:
Poziom cen towarów zależy od ilości pieniądza w obiegu
Wzór wyrażający to twierdzenie zaproponował Irving Fisher
w 1911 roku [jest to tzw. równanie wymiany]
M∙V=P∙T
Gdzie: M – ilość pieniądza, V – szybkość krążenia pieniądza,
P – przeciętna cena jednej transakcji, T – liczba
dokonywanych transakcji.
Założenie tej teorii: w krótkim okresie V i T są stałe, stąd
zmiany cen są prostą funkcją ilości pieniądza w obiegu.
Modyfikacje do tej teorii wprowadzili Pigou i Marshall z
Uniwersytetu Cambridge, zwrócili m.in. Uwagę na możliwy
wpływ stóp procentowych na popyt na pieniądz i
wyprowadzili wzór na współczynnik k=1/V = M/PKB.
35
Popyt na pieniądz – teoria preferencji
płynności Johna M. Keynesa
Zasadnicze twierdzenie tej teorii w odniesieniu do popytu na
pieniądz przedstawione w 1936 roku w Ogólnej teorii
zatrudnienia, procentu i pieniądza:

Szybkość krążenia pieniądza nie jest stała, ale ulega dużym
zmianom

Podaż pieniądza nie ma charakteru niezależnego, ale zależy
od popytu na niego.
Keynes wprowadził kategorię preferencji płynności, czyli skłonności
utrzymywania części dochodu jako majątku w postaci płynnej
(pieniężnej)
Podaż pieniądza zależy od decyzji banku centralnego, a popyt na
pieniądz uzależniony jest od trzech czynników:
1. Motywu transakcyjnego [im wyższy dochód, tym wyższe salda
transakcyjne]
2. Motywu przezornościowego [popyt zależy od oszacowania
ryzyka, np.. Zmienności przyszłych dochodów]
3. Motywu spekulacyjnego [istotna rola stopy procentowej, im
wyższa stopa procentowa, tym wyższa część dochodów
zostaje zaoszczędzona w postaci aktywów finansowych, tj.
obligacji]
36
Popyt na pieniądz – monetarystyczna teoria
pieniądza M. Friedmana
Zasadnicze twierdzenie tej teorii:
Podaż pieniądza i popyt na pieniądz są od siebie niezależne, podaż
pieniądza nie dostosowuje się do popytu na pieniądz i jest czynnikiem
zewnętrznym, a inflacja jest zjawiskiem tylko pieniężnym,
Friedman wprowadza pojęcia dochodu trwałego [permanent income],
czyli średniego poziomu dochodu jednostki w długim okresie
[obejmuje on majątek (obejmujący również aktywa finansowe) i
tzw. kapitał ludzki, tj. zdolność do otrzymywania dochodów].
Dochód trwały i spodziewany poziom cen determinują popyt na
pieniądz.
Najważniejsza wytyczna monetarystów dla polityki pieniężnej:
Podaż pieniądza powinna być stabilna i dostosowana do tempa wzrostu
produkcji (tj. PKB)
37
Funkcja popytu na pieniądz – współczesne
ujęcie –(Burda, Wypłosz, 2000, s.252)
M/P = L(Y[+], i[-], c[+])
gdzie:
M – nominalny zasób pieniądza (M1, M2)
P – poziom cen,
Y – realny PKB,
i – nominalna stopa procentowa,
c – przeciętny koszt zamiany aktywów na pieniądz
M/P – realna wartość pieniądza
38
Dziękuję za uwagę
© 2015; dr M. Olszak; Zakład Bankowości
i Rynków Finansowych
39