Filozofia - niezbędnik na 3

Filozofia – niezbędnik na 3
1
FILOZOFIA – niezbędnik na 31
Informacje ogólne o filozofii (N1-N2)
I. N1 Wprowadzenie
1. Pochodzenie filozofii
a) Pitagoras ograniczył fil. Tylko do mądrości teoretycznej
b) Tales z Miletu – pierwszy filozof
c) Arystoteles: 2 sposoby życia:
 Praktyczny
 Teoretyczny
d) Pochodzenie religijne
 Tylko Bóg zna całkowitą mądrość
 Tylko człowiek naznaczony brakiem mądrości może mądrości szukać
e) Pochodzenie ze wschodu (kwestionowane)
 Brak odpowiednika: tylko w kulturze greckiej:
- Odcięto się od powiązań z przyrodą
- Idea rozumu
2. Greccy fil.: filozofia to nie posiadanie mądrości, ale dochodzenie do niej.
3. Pytania Kanta:
a) Co mogę wiedzieć?
tylko człowiek może tak pytać, bo Bóg nie może pytać „co może?” gdyż jest wszystkim
b) Co powinienem czynić?
człowiek jest zaniepokojony jest tym, czego nie powinien robić
c) Czego mogę się spodziewać?
dotyczy sensu życia, oczekiwania, które świadczy o jakimś braku
d) Czym jest człowiek?
3 pierwsze pytania można sprowadzić do 4.
4. Fil. Zaczyna się już od postawienia pytania
a) Istotna jest struktura (2 wykluczające się wzajemnie odp.)
b) Warunek: wolność widzenia / wolność widzenia „inaczej”
5. 2 motywy zadawania pytań
a) zdziwienie
 widzimy, że coś jest, choć mogłoby tego nie być
 prowadzi do „dlaczego?”
b) zwątpienie
 Kartezjusz: jest to metoda prowadząca do niepowątpiewanego poznania
 Granicą zwątpienia jest świadomość osoby wątpiącej (nie można zwątpić w to, że się
wątpi) – „kto wątpi we własną świadomość, ten czynem potwierdza jej istnienie”
6. E.Hussel: „powstanie filozofii oznacza zrewolucjonizowanie całej kultury, całego sposobu
bycia człowiekiem jako twórcą kultury, całej dziejowości[...]”. Wraz z powstaniem filozofii
człowiek wstępuje na nowy szczebel egzystencji, szczebel idealny w normach obliczonych na
idealnych zadaniach
7. Filozofia: przedmiot, metoda, cel:
a) Przedmiot
 Cała rzeczywistość (całość)
 Nie ilość rzeczy, ale jakość rzeczy (ogół)
- Arystoteles: „Filozof powinien mieć wiedzę o wszystkich rzeczach”
Zostało tu zebrane to, co moim zdaniem jest niezbędne – czyli w prostej linii odpowiedzi na zagadnienia na podstawie
notatek. Jednak mogę się mylić i ucinać za dużo (lub za dużo pozostawiać :) ) – nie biorę więc za to odpowiedzialności...
1
Filozofia – niezbędnik na 3

Arystoteles: Byt jako byt (własności powszechne, nie charakterystyczne dla
poszczególnych bytów)
- Pomijamy piękno indywidualnego bytu
- Pomijamy pochodzenie gatunkowe
b) Metoda
 Logiczny argument – uzasadnienie.
 Nie gromadzenie faktów, ale pytanie o przyczynę
c) Cel
 Bezinteresowna miłość prawdy
 By uniknąć niewiedzy
8. Filozofia jako wiedza boska
a) Poznanie Boga
b) Musi posiadać te same cechy, jakie posiada Bóg
9. Filozofia jest zatem:
a) Bezinteresowna
b) Całkowita
c) Wolna
10. Filozofia a mitologia
a) Filozofia wyłoniła się z mitu
b) Wspólne cechy
 Powstają aby zaspokoić czystą potrzebę wiedzy
 Przedmiotem jest cała rzeczywistość
c) Różnice
 Filozofia ma czysto racjonalny charakter, dominuje logos – mit pozostaje poza
logosem (sfera wyobrażeń)
11. Filozofia a nauka
a) Podział nauk
 Formalne
- Logika, Matematyka
 Empiryczne
- Przyrodnicze
- Humanistyczne (społ.)
b) Logika formalna w stosunku do filozofii ma charakter narzędzia
c) Nauki empiryczne posługują się umiejętnościami pozyskanymi na drodze empirii
 Przyrodnicze – ilości mierzalne
 Humanistyczne – język jakościowy (wartościowanie)
d) Filozofii chodzi o nie-empiryczne warunki tego, co empiryczne
e) Wszystkie inne nauki pochodzą od filozofii. Inne mogą być potrzebniejsze, ale nie lepsze
12. Wszystko, co poznajemy zmysłowo nazywany zjawiskami (są nietrwałe i zmienne bo
polegają na zmysłach)
a) Platon: rzeczywistość zmysłowa i rzeczywistość ponadzmysłowa (która jest obserwacją
rzecz. zmysłowej)
13. Filozofia jest wiedzą fundamentalną – bada rzeczywistość w świetle pierwszych i
ostatecznych przyczyn
 Jest wiedzą uniwersalną (pyta o ostateczne przyczyny tego, co jest)
 Jest wiedzą racjonalną (charakter rozumowy)
 Jest wiedzą krytyczną – stawia pod znakiem zapytania cały świat. Jest krytyką nauki,
ideologii, religii
II. N2 – Podział filozofii, sposoby filozofowania
1. 3 sfery aktywności ludzkiej (tradycja Platońsko-Arystotelesowska)
a) theoria – oglądanie, kontemplacja, wgląd w naturę człowieka poprzez spekulacje
2
Filozofia – niezbędnik na 3
b) praksis (praktyka) – działanie dobre etycznie, które ma cel w sobie
c) poiesis – działanie (tworzenie) ukierunkowane na to, co jest wytwarzane. Należą do niej:
 praca techniczno-produkcyjna
 twórczość artystyczna
2. Dziedziny filozofii
a) Fil. teoretyczna (z theoria)
 Metafizyka (ontologia)
to, co jest poza naukami fizucznymi, ogólna teoria rzeczywistości
- Andronikos z Rhodos – I p.n.e.
- Physys (grec. przyroda) – meta (grec. poza)
- „ontologia”: 1. użycie – XVII: Clauberg
on (grec. będący / byt) – nauka o bycie / teoria bytu
 Epistemologia
kwestia poznawcza człowieka, metody dążące ku poznaniu, jego pochodzenie
- Episteme (grec. wiedza / poznanie) – teoria poznania
- Inny termin: gnosemologia (gnosis - grec. poznanie)
- 2 znaczenia poznania:
- ogół psychicznych aktów (np. wnioskowanie, sądowanie) mający na celu
uzyskanie informacji
- ogół rezultatów tych aktów (teoria)
- związane działy logiki
- logika formalna
- semiotyka
- metodologia nauk
b) Fil. praktyczna (etyka) (z praksis)
- Nauka o obyczajach
- Teoria moralności
- Dobro / zło
c) Fil. poietyczna (z poiesis)
 Estetyka
nauka o pięknie postrzeganym zmysłowo (i pozazmysłowo)
- Aisthesis (grec. Wrażenie zmysłowe)
- 1. użycie 1750: A.Baumgartner
 Fil. techniki
odpowiedzialność człowieka za jego wytwory
- Początek XX
3. Pojęcia fundamentalne
a) Ontologia –
byt
b) Epistemologia – prawda
c) Etyka –
dobro
d) Estetyka –
piękno
e) Prawda, dobro i piękno – 3 kardynalne wartości; specyficzna aktywność ludzka
zamknięta jest w:
 Poznawaniu prawdy
 Czynieniu dobra
 Kształtowanie piękna
4. Różne sposoby filozofowania
a) Kant: Paradygmaty (grec. wzorce) filozofowania
 Par. ontologiczny
- Pyta o byt (podstawę zjawisk).
- Przedmiot (byt) jest zewnętrzem świadomości
 Par. mentalistyczny (grec. mens – świadomość)
3
Filozofia – niezbędnik na 3

- Pyta o podmiot świata doświadczonego i jego właściwości – pyta o „ja?”
- Pyta o metodę poznania (co mogę wiedzieć?)
Par. lingwistyczny
- Wszelkie filozofowanie jest krytyką języka
- Granica między niedorzecznością, a tym, co można sensownie powiedzieć
- Postmodernizm: Derrida, Lyotard, Foucault
Par. ontologiczny
Par. mentalistyczny Par. lingwistyczny
Przedmiot
Byt
Poznanie
Język
Załamanie się
Początek
Zdziwienie
Zwątpienie
rozumienia
Załamanie się
Pytanie
Dlaczego?
Co mogę wiedzieć?
rozumienia
Parmenides, Platon, Kartezjusz, Kant,
Wittgenstern,
Przedstawiciele
Carnap, Schlick
Arystoteles
Hussel
b) Paradygmat filozoficzny
wzorce pracy fil. obejmującej zbiór ustaleń epistomologicznych, ontologicznych i
pojęciowych.
 AN2 i ŚR: par. ontologiczne
 Fil. nowożytna: par. Mentalistyczny
 Współczesność: par. lingwistyczny
c) Podział merytoryczny filozofowania:
 Kosmocentryzm (AN)
- Świat – kosmos (porządek)
- Człowiek – element kosmosu, tego porządku (mikrokosmos), byt pośród innych
bytów
- Rozum obiektywny – ludzie muszą się dostosować by być rozumnymi
- Arystoteles: „człowiek jest zwierzęciem mającym rozum” – rozum obiektywny,
człowiekowi rozum jest dany (pochodzi z zewnątrz)
 Teocentryzm (ŚR)
- Bóg – centrum wszelkiej racjonalnej rzeczywistości
- Człowiek – byt wobec Boga
- ~Absolut wiary (np. nieśmiertelność)
 Antropocentryzm (nowożytność)
- „protoplasta”: Kartezjusz
- podmiotem – człowiek
- punkt wyjścia – zwątpienie
- rozum subiektywny – subiektywność ludzi przejawiających zdolność do działanie
i myślenia.
- Kant: źródłem praw moralnych i praw natury nie jest Bóg / kosmos, ale człowiek
(filozofia ta wywodzi się od podmiotu)
- Problem mostu epistemologicznego
Problem od świadomości do świata (dowód na istnienie świata)
d) Różnica pomiędzy ontologią a fil. mentalistyczną:
2 rodzaje fascynacji człowieka
 Fascynacja tym, że coś jest (fil. bytu – AN i ŚR)
 Fascynacja tym, że coś jest we wnętrzu jego świadomości
- Stąd rodzi się fil. świadomości (nowożytna i po części współczesna)
2
AN znaczy tutaj „starożytność”
4
Filozofia – niezbędnik na 3
Właściwy niezbędnik:
Zawiera pytania:
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
N6
N7
N8
N9
N10
N14
N15
N20
Platon
Platon (Poglądy ontologiczne)
Platon (poglądy epistemologiczne)
Arystoteles
poglądy epistemologiczne Arystotelesa
Kartezjusz
Kartezjusz c.d., [...]
Etyka Kanta
radzę nauczyć się też N18 i N19
XI.
N21 Hegell
11
12
13
14
19
23
24
III. N6 – Platon (437-347)
Pytanie
idei Platona
11. Teoria
(znaczenie słowa „idea”, relacja między ideą, a rzeczami zmysłowymi, cechy idei, koncepcja Demiurga)
3
1. Idea
a) grec. – przedmiot myśli; coś, ku czemu myśl się zwraca, koniecznego dla myśli
b) grec. idein – widzieć (rzeczywistość widzialna nie dla zmysłów a dla intelektu)
c) idea – „oko ducha / intelektu”
d) „idea nie jest bytem mentalnym, lecz jest obiektywną, niezależną od myśli
rzeczywistością, będącą prawzorem rzeczy zmysłowych”
e) to, co ogólne (przedmioty pojęć) istnieje jako idee
f) Kosmos aisthetos – świat realny
Kosmos noetos – świat ogólnego bytu (idei – ponadzmysłowy)
2. Dialog Fedon
a) Zmysły – bogactwo przedmiotu (bo nastawiony na to, co jednostkowe, zmienne)
b) Pojęcia – stałość, jedność
c) Jeżeli pojęcia są stałością i jednością to przedmioty, które im odpowiadają muszą
posiadać te same cechy; ALE: rzeczy są zmienne  „rzeczy zmysłowe nie są
przedmiotami pojęć”
 Idee – przedmioty pojęć
 Gdzie przedmiot tam i idea
3. Dialog Państwo
a) NIE: 1 przedmiot o 1 nazwie – 1 idea
b) Idee przedmiotów naturalnych, abstraktów, sprawiedliwości, dobra, artefaktów
4. Cechy idei:
a) Inteligibilność (łac. Intelligibilitos – pojmowalność, intelektualność)
 Idea przedmiotem intelektu
 Tylko przez intelekt może być ujęta
 Przeciwstawienie zmysłowości tym, co ponadzmysłowe
Niezbędnik został wyselekcjonowany ze względu na te właśnie objaśnienia zawarte w pytaniach. Często nie jest to
100% danego wykładu. Radzę – oprócz uczenia się równolegle z notatek z wykładów – „na wszelki wypadek” doczytać
materiał z wykładów, którego te nawiasy nie obejmują – SZCZEGÓLNIE 3 wykłady o KANCIE, który na 95% będzie
gdzieś w pytaniach (200-lecie śmierci w tym roku). Jak ktoś jest w sytuacji podbramkowej – niech się nauczy samego
Kanta – a z odrobiną szczęścia dostanie to 3...
3
5
Filozofia – niezbędnik na 3
b) Bytowość w sensie ścisłym
 Idee są bytem, który istnieje naprawdę (Onton on)
 Stanowią sferę bytu absolutnego – nie muszą być w relacji do czegokolwiek
 Rzeczy zmysłowe mają byt zapożyczony dzięki uczestnictwu w ideach
 2 sfery rzeczywistości:
- idee (byty absolutne)
- rzeczy zmysłowe]
 ++Pogodzenie Heraklita z Parmynidesem (duchowy ojciec idei)
(zmysłowość / idealność)
 Przekracza przykazanie Parmynidesa („niebytu nie ma”)
Ocalenie bytu, a zarazem zjawisk zmysłowe
- 2 znaczenia niebytu:
{N7}
- Negacja bytu (na zasadzie niesprzeczności)
- Coś różnego od bytu („innobyt” – byt przedstawiający się jakiemuś bytowi
jako inny byt)
- Być czymś = być innym niż reszta bytów (być innym = nie być tym czymś) 
każda idea różna jest od każdej innej
- ++ 2 funkcje NIE:
- Przekreśla istnienie
- Różnicująca
c) Niezmienność – idee są bytem, który się nie starzeje
 Dialog Uczta:
- Rzecz zmysłowa z pięknej może stać się brzydką
- ALE: idea piękna zmieniać się nie może (piękno samo w sobie (auto to kalon))
- Idea piękna – przyczyna wszelkiego piękna zmysłowego
- Jak by zginęła przyczyna, zginąłby także skutek [piękno zmysłowe]
- Gdyby była zmienna to nie mogłaby być ostateczną przyczyną rzeczy
d) Samoistność – samodzielność w istnieniu (idee istnieją same w sobie)
 Istnieją niezależnie od podmiotu poznającego
Istnieją obiektywnie – nie z racji naszego o nich myślenia
 Nie są abstrakcyjne
e) Jedność – pod ideę (jedność) podpada wiele przedmiotów, które w niej uczestniczą
 Wielość rzeczy zmysłowych tłumaczy się przez sprowadzenie ich do jedności
odpowiadającej idei
IV. N7 – Platon (Poglądy ontologiczne)
1. 2 rzeczywistości:
a) Zmysłowa (empiryczna - zmysły)
 Króluje Słońce (helios) – przyczyna widzenia, aktualizuje wzrok
b) Idealna (ujmowana intelektem)
 Króluje dobro4 (agathos) – nadaje przedmiotom poznania prawdę
- Przyczyna bytu, istnienia rzeczy zmysłowych
- Nadaje człowiekowi moc poznawania
- Daje rzeczom poznawalność
2. Relacje między nimi:
a) Idee są bytem
b) Rzeczy zmysłowe mają byt zapożyczony dzięki uczestnictwu w ideach
4
idea piękna (dobra) – najwyższa idea w hierarchicznej budowie świata idei
6
Filozofia – niezbędnik na 3
7
c) Idee są prawzorami rzeczy zmysłowych (asymetryczna relacja oryginału do kopii
 Rzeczy zmysłowe nie mogą istnieć bez idei, ale nie odwrotnie)
 Idee nie muszą wchodzić w relacje; rzeczy zmysłowe muszą wchodzić w relacje z
ideami
„Dobro jest ponad bytem”, jest tożsame z Jednem (jedność (własność bytu) ≠ Jedno6)
Idee nie są przyczyną sprawczą rzeczy zmysłowych – jest nią Demiurg.
Dialog Timajos: 4 punkty:
a) Byt, który istnieje zawsze (idee) nie powstaje i nie ginie
b) To, co się zmienia nie jest bytem w prawdziwym tego słowa znaczeniu
c) To, co podlega procesowi stwarzania wymaga przyczyny sprawczej (Demiurg)
d) Demiurg wytwarza jakąś rzecz wpatrując się idee – wytwarza na ich wzór
Powstawanie rzeczywistości zmysłowej
a) Powstaje w jakimś miejscu i znika
b) Miejsce – nieokreślona amorficzna przestrzenność (hora)
 Odpowiednik apeironu Anaksymandra
 Przyjmuje wszystkie formy, lecz samo formy nie ma
 Zasada materialna nie podlegająca zniszczeniu
c) Podsumowanie
 Przyczyna sprawcza: Demiurg
 Przyczyna wzorcza: idee
 Przyczyna materialna: przestrzenność
 Nic nie może powstać z niczego  (1) ograniczenie pierwotną materią
 (2) ograniczenie – Demiurg tworzy wg zewnętrznych mu wzorców (idei)
 (3) ograniczenie – istnienie 2 rzeczywistości (idei i zasady materialnej) –
NIE: absolutyzm boga
d) [Kształtowanie rzeczy zmysłowych z pierwotnej materii na wzór idei]
e) Tworzenie kosmosu z chaosu – Demiurg wprowadza porządek do rzeczy
Dialog Menon: 4 elementy w dziedzinie rzeczy powstających i ginących:
a) Peras (granica)
b) Apeiron (bezkres)
c) Meikton (zmieszanie)
d) Aita (przyczyna zmieszania)
Proces powstawania – przejście od nieokreślonego apeironu do określonej granicy (peras)
Rzeczy zmieszane są nieokreślonym i określonym
a) Demiurg – przyczyna zmieszania
Demiurg
a) [Platoński bóg]
b) Budowniczy świata
c) ~ ≠ idea dobra - ~ jest dobry w sensie bezosobowym
d) Wpisuje się w ideę dobra (poprzez miarę i porządek)
5
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Pytanie
poznania według Platona
12. Struktura
(teoria anamnezy, stopnie poznania)
V. N8 – Platon (poglądy epistemologiczne)
1. „Dusza przed wcieleniem przebywa w świecie idei[...]. Z chwilą wstąpienia w ciało wiedza ta
zostaje przesłonięta pierwiastkiem zmysłowym”
2.  Poznanie - formą przypominania (anamnezis)
a) Ujawnienia to, co od zawsze jest w duszy
5
6
jednostronna; przeciwieństwo do relacji symetrycznej (wzajemnej)
niedefiniowalne
Filozofia – niezbędnik na 3
3.
4.
5.
6.
8
b) Doświadczenie zmysłowe jest zewnętrzną okazją do przypominania
(trzeba widzieć piękno, aby przypomnieć sobie ideę piękna)
c) Rozum
 Początek wiedzy
Racjonalizm genetyczny (Natywizm (grec. nativus – urodzony) - „Nasza wiedza jest
wrodzona”)
 Jedyny sposób dochodzenia do wiedzy
Racjonalizm metodologiczny
Aprioryzm (łac. a priori – z czegoś wcześniejszego – niezależnie od doświadczenia
zmysłowego) – skrajny racjonalizm
a) Rozum – samowystarczalny (warunek konieczny i wystarczający) w poznaniu
Poznanie
a) Zawsze odnosi się do jakiegoś przedmiotu
b) Jest wprost proporcjonalne do bytowania
c) Idee – najdoskonalsze poznanie; niebyt - niepoznawalny
Dialog Państwo: Podział poznania:
a) Doksa (mniemanie – poznanie w niewłaściwym sensie)
 Eikasia (porównywanie / wyobrażenie)
- Odnosi się do odbić, cieni
- Aby uchwycić naturę odbicia/cienia trzeba odnieść się do źródła tego
odbicia/cienia
- Odbicia/cienie są bytowo niesamoistne
 Pistis (wierzenie)
- Dotyczy przedmiotów zmysłowych
- Nawiązanie do naturalnego zaufania do rzeczywistości
b) Episteme (wiedza)
 Dianoia (poznanie dianoetyczne)
- Dotyczy bytów matematycznych
- Dyskursywne, pośrednie
- Ujmowanie tego, co ogólne na podstawie tego, co konkretne
- 2 rodzaje pomocy naukowych
- Fizyczne – przedmioty rysowane przez matematyka
- Hipoteza: przedmioty te służą tylko jako modele, matematyk nie ma na
uwadze przedmiotów zmysłowych, lecz przedmioty, które można dojrzeć
tylko myślą
- Idealne kształty istnieją tylko w idei matematyka
- +matematyka – pierwszy stopień filozofowania – poznania idei
- matematyk dochodzi do episteme – do noezis – jedynie filozof
 Noezis (poznanie noetyczne)
- Dotyczy idei
- Bezpośrednie ujmowanie
- Intelektualny ogląd idei
- Rozum – „oko ducha”
- Ujmowanie idei za pomocą środków niezmysłowych.
To, co dianoetyczne – dyskursywne (pośrednie)
To, co noetyczne – intuicyjne (bezpośrednie)
a) DYSKURS – definiowane przez operacyjność (działanie za pośrednictwem operacji
umysłowych (abstrahowanie, wnioskowanie, analiza, synteza)
Filozofia – niezbędnik na 3
b) INTUICJA – bezdyskursywny akt rozumu. Cechy poznania intuicyjnego:
 Bezpośrednie (dociera do samego przedmiotu)
 Momentalny
 Prawda poznawana trafia do umysłu bez żadnej akcji z jego strony
 Całościowa (poznaje wszystko w 1 rzucie)
 Charakter intelektualny
7. Idea – droga nie tylko poznawcza, ale i ETYCZNA:
a) Człowiek może poznawać idee, jeżeli sam w jakimś stopniu upodabnia się do bogów /
doskonałości
 „nie można oglądać czystych rzeczy przez brudne szkło” (doskonałość moralna)
b) Poznanie idei – poznanie duchowe
 Dusza jest nieśmiertelna, bo ma dostęp do idei
c) Metafora jaskini
 [Zerwane kajdany – zwrot od zmysłowego do ponadzmysłowego
 Ogląd słońca – ogląd dobra
 Obowiązek powrotu i wybawienia]
8. Platon – „ojciec” idealizmu, racjonalizmu
Pytanie
Arystotelesa
13. Hylemorfizm
(teoria złożeń bytowych, materia i forma, akt i potencja, teoria substancji)
VI. N9 – Arystoteles (384-322)
1. Podział wszystkich nauk na 3 wielkie działy:
a) Nauki teoretyczne (wiedza dla samej wiedzy)
Podział wg stopnia abstrakcji
 Filozofia pierwsza (metafizyka) [3 - najwyższy]. 4 znaczenia metafizyki:
- Badanie rzeczywistości w świetle 1. i ostatnich przyczyn*
- Zajmuje się bytem jako bytem (oncheon)**
- Nauka o substancji (teoria substancji)***
- Zajmuje się Bogiem, czyli substancją ponadzmysłową****
 Matematyka
 Filozofia druga (fizyka) [najniższy]
b) Nauki praktyczne (etyka – wiedza ku doskonałości moralnej)
c) Nauki poietyczne (wiedza dla wytwarzania)
2. *{W9} Badanie rzeczywistości w świetle 1. i ostatnich przyczyn
a) Przyczyna = warunkująca zasada
b) 4 rodzaje przyczyn:
 +Powiązania formy z materią:
- Rozróżnienie – dzięki obserwacji empirycznej
- Przyczyna formalna i materialna  materia / forma (hyle / morphe) 
hylemorfizm7
- Przemiany (ginięcie, powstawanie) – oddzielenie formy od materii
przejście z jednej formy w inną dzięki trwałemu podłożu – materii
- +AKT i POTENCJA
- Byt – 2 momenty
- Aktualność – to, czym jest  forma
- Potencjalność (energia) – to, czym może się stać  materia
7
teoria złożenia bytowego – „każdy byt, który jest rzeczą, składa się z formy i materii”
9
Filozofia – niezbędnik na 3 10

Formalna (to, dzięki czemu rzecz jest tym, czym jest)
- +forma ≠ kształt; forma tożsama jest z istotą
- +istota – zespół cech konstytutywnych mówiąca o tym, czym rzecz jest i czym
różni się od innych
- Forma –
- racja jedności w bycie,
- przynależności gatunkowej,
- poznawalności,
- określoności i jakości
 Materialna (to, z czego coś powstaje i trwa)
- Hyle (materia) – zasada jednostkowienia –
- Materia  byt ma nie tylko wzór gatunkowy, ale także pewne
wyszczególnienie, różniące go od innych jednostek tego gatunku
- Materia –
- Substrat/nieokreślone podłoże stawania się
- ++odpowiednik Apeironu Anaksymandra, chora Platona
- racja nieokreśloności
- Materia (1) – nieokreślona, niepoznawalna
- Materia (2) – uformowana (np. stół)
 Sprawcza (1. zasada ruchu) i Celowa (cel działania istoty)
- Sprowadzają się do formy
- Forma – działanie, akt bytu, siła realizująca jego cel
- Forma – entelechia (len – w, teleos – osiągający cel)
3. **Zajmuje się bytem jako bytem (oncheon)
a) Byt – pierwotnie wiele znaczeń – wieloznaczność. 2 typy wieloznaczności:
 Przypadkowy – różne znaczenia słowa są niezależne względem siebie (np. zamek)
 Nieprzypadkowy – jedno znaczenie – centralne, inne – drugorzędne (np. zdrowy)
b) Byt – pojęcie wieloznaczne –
 „byt porównuje się wprawdzie różnorodnie, ale w zawsze w relacji do czegoś
jednego”.
 Centrum jednoczące znaczenia bytu – substancja
4. ***Nauka o substancji (teoria substancji)
a) Rzeczy, które nazywają siebie bytami mogą być:
 Substancjami,
 Ich właściwościami
 Procesami w substancjach
 Ich dyspozycjami (stanami)
b) Substancja –
 1. kategoria bytu
 istnieje przed wszystkim innym
 nie jest własnością niczego, a podłożem własności
 odróżnienie substancji od właściwości ~
c) 10 kategorii istnienia bycia:
 substancja
 pozostałe (np. ilość, jakość, czas)
d) Substancja tożsama z istotą „czym coś jest”
 Hussel: „istota stanowi to, co w istocie pewnego indywiduum można odnaleźć jako
„co”?
Filozofia – niezbędnik na 3 11
e) Szczególna charakterystyka substancji:
 ~ jest materią (hyle)
 ~ jest formą (morfe)
 ~ jest syntezą? (złożeniem) formy i materii
f) Cechy substancji:
 ~ jest tym, czym jest
 ~ istnieje sama przez się, samoistność
 Coś wewnętrznie określone, jednolite
 ~ przysługuje cecha AKTU
g) Stopień realizacji cech
 Materia – substancja niewłaściwa
- Tak: 1 cecha – nie tkwi w innym, a w niej tkwią
- Nie istnieje samodzielnie
- Nie jest czymś określonym, jednolitym
- Nie jest aktualna
 Forma – substancja w sensie właściwym
- Tak: ~ sprawia, że rzecz jest tym, czym jest
- ~ tkwi w materii, ale to materia hierarchicznie zależy od formy
- ~ ma więcej bytu niż materia
- Tak: istnieje byt mający tylko formę – arystotelesowski Bóg (czysta forma)
- Jest czymś określonym, jednolitym
- Jest aktualna
 Konkretny byt (forma + materia; np. człowiek) – też substancja właściwa
h) Najwłaściwsza substancja
 Empiryzm: złożenie materii i formy
 Metafizyka: forma
5. ****Bóg, czyli substancja ponadzmysłowa. Cechy:
a) Byt wieczny
b) Nie stworzył świata
c) Czysty akt
d) Jest wszystkim, czym może być (nie ma różnicy między tym czym jest, a czym może być)
e) Jest samomyślącą się myślą
f) Pierwszy Poruszyciel ( 1. zasada ruchu)
 Wprawia w ruch, samemu będąc nieruchomym
 +przedmioty pożądane (jak piękno i dobro – pociągają będąc niezmiennymi)
g) Jego przyczynowanie jest typu celowego
h) Nie kocha, ALE: może być kochany (miłość – dążenie do posiadania czegoś nie
posiadanego, Bóg ma wszystko)
Pytanie
Arystotelesa
14. Epistemologia
(struktura poznania wg Arystotelesa, zmysły, podział władz zmysłowych teoria rozumu biernego i czynnego)
VII. N10 – poglądy epistemologiczne Arystotelesa
1. Empiryzm genetyczny
a) Nie ma wiedzy wrodzonej
b) Człowiek rodzi się jako czysta tablica
c) +przeciwieństwo natylizmu (Platon: samowystarczalność rozumu z procesie poznania)
2. Racjonalizm metodologiczny
a) „nie ma niczego w umyśle, co by wcześniej nie znalazło się w zmysłach”
Filozofia – niezbędnik na 3 12
b) Zmysły są początkiem wiedzy; same wiedzy nie dają
 Zmysły  fakty jednostkowe
 Wiedza  prawa ogólne, koniecznie, niezmienne (tylko droga rozumowa)
 Zmysły – autonomiczna władza poznawcza
3. 2 rodzaje władz poznawczych:
a) Władze zmysłowe
 Zmysły zewnętrzne (własne) – 5 zmysłów (np. wzrok)
- Żaden zmysł zewnętrzny nie zbacza na przedmiot innego zmysłu
 Zmysł wspólny – rdzeń zmysłowości
- Odbiór wrażeń poszczególnych zmysłów zewnętrznych
- Tworzy syntezę psychiczną odpowiadającą syntezie właściwości danego
przedmiotu
- Do ~ należą:
- Wyobraźnia – zdolność przedstawiania przedmiotu pod jego nieobecność na
podstawie uprzedmiotowionych wrażeń
- Pamięć – magazyn wyobrażeń, faktów zaobserwowanych przez jednostkę
- Doświadczenie – tworzy się z pamięci (bez niego nie ma wiedzy)
b) Władze rozumowe
 Przejście za pomocą abstrakcji8 od jednostkowego do ogółu – „w tym, co jednostkowe
mieszczą się potencjalne treści ogólne, konkretne i niezmienne”
 2 rodzaje władz zmysłowych
- Umysłowo-wolicjonalne (wola – przedmiot: dobro)
- Umysłowo-poznawcze (intelekt / rozum – przedmiot: prawda)
3 czynności intelektu:
- Abstrahowanie: 3 stopnie abstrakcji:
- Fizyczna
- Dochodzenie do istoty przedmiotów materialnych
- Pomijanie cech jednostkowo-materialnych
- Nie pomijanie cech ogólno-materialnych
(np.: człowiek: NIE: kolor włosów, ALE: posiadanie kości)
- Matematyczna
- Intelekt skoncentrowany na ILOŚCI (cecha materii)
- Pomijanie wszystkich innych cech
- Metafizyczna
- Pomijanie wszelkiej materii (pozostaje forma)
- Dochodzenie do zasady bytu (formy)
- Sądzenie – ujawnianie związków pomiędzy pojęciami
- Wnioskowanie – ujawnianie związków pomiędzy sądami
4. Rozum czynny i bierny
a) Dusza:
 „Dusza jest formą ciała”. (Człowiek: forma – dusza; materia – ciało)
 Zasada życia wegetatywnego, zmysłowego i intelektualnego
 Pojawia się w następstwie organizacji ciała i w rezultacie dezorganizacji ciała
 Jest śmiertelna (ulega zniszczeniu)
 Charakter osobowy
b) Intelekt bierny
 Funkcje duszy 
 Zmieszany z materią
 Połączony z władzami zmysłowymi
8
proces myślowy polegający na pomijaniu pewnych cech danego przedmiotu, a uwzględnieniu tych istotnych
Filozofia – niezbędnik na 3 13
c) Intelekt czynny
 Element boski; nieśmiertelny
- „Rozum pochodzi z zewnątrz” (od Pierwszego Poruszyciela)
 Czysty – nie zmieszany z ciałem, oddzielony od ciała
 Charakter nieosobowy
 Po śmierci człowieka jednoczy się z kosmicznym rozumem świata
d) Funkcje intelektu czynnego:
 +Wyjaśnienie
- 2 ogólne zasady
- Potencjalna, zmieszana z materią
- Akt (odpowiada przyczynie sprawczej)
- Takie rozróżnienie musie istnieć także w umyśle
 Funkcje intelektu czynnego – światła...
- Nie tworzy treści poznawczej (która jest w zmysłach), lecz jedynie umożliwia
poznanie
- Dematerializacja wyobrażeń zmysłowych (ujawnienie tego, co ogólne, konieczne i
niezmienne)
- Warunek poznania, przejścia – jednostkowe  ogólne
5. 2 formy poznania rozumowego
a) Poznanie dyskursywne
 Opracowywanie materiału zmysłowego
 Funkcja intelektu biernego
b) Poznanie intuicyjne (nous)
 Funkcja intelektu czynnego
 Ograniczenie intuicji do poznawania jedynie 1. zasad (wiedzy i bytu):
- Tożsamości
- Niesprzeczności
- Wyłączonego środka
 1. zasady nie dają się uzasadnić, dowieść
- Pośredni dowód – poprzez zbijanie (metoda elenktyczna)
- Negacja 1. zasad prowadzi do sprzeczności
Pytanie
metody i sceptycyzm Kartezjusza
19. Koncepcja
(charakterystyka metody, fazy wątpienia, granica wątpienia, dowód na istnienie Boga)
VIII. N14 – Kartezjusz (Rene Descartes; 1596-1650)
1. Protoplasta filozofii mentalistycznej
a) Przedmiot filozofii: świadomość
b) Początek filozofii: zwątpienie
c) Zwrot na człowieka
d) Zwrot od obiektywizmu do subiektywizmu (filozofowanie jest sprawą indywidualną)
e) Brak orientacji na przyrodę i na Boga
f) Myśl – najwyższa zasada
g) +Istotny zwrot kulturowy, nowa era filozofowania
 +niektórzy: „wystąpienie Kartezjusza destrukcyjne w skutkach”
- Desakralizacja świata i człowieka
- Człowiek: charakter egzocentryczny  strata powiązania z ludźmi i z Bogiem
2. Pytanie o byt
a) Poprzedzone pytaniem o możliwość dostępu do bytu
3. Metoda
a) To „zbiór prawideł właściwego wykorzystania naturalnej zdolności i operacji umysłu”
b) Umysł jest nieomylny (gdy nie ulega wpływowi namiętności, wychowania, przesądów)
c) Intuicyjno-dedukcyjna
Filozofia – niezbędnik na 3 14

Intuicja
- bezpośrednie ujęcie pierwszych zasad
- 1. zasady nie wymagają dowodu, są poznawalne intuicyjnie
- z 1. zasad wyprowadzamy dedukcyjnie dalsze twierdzenia
- bezpośredni i bezdyskusyjny akt rozumu
 Dedukcja
- Pewna postać dyskursu
d) +Stosowana w matematyce, powinna być stosowana we wszystkich naukach
e) Charakteryzowana w 4 punktach:
 Oparta o jasność, oczywistość twierdzeń
- Prawda – to, co przedstawia się tak jasno, że nie ma powodów do wątpienia
- NIE: „obecność bytu w myśleniu” (AN, ŚR)
- NIE: zgodność myśli z rzeczywistością, ALE: zgodność myśli ze
świadomością
- NIE: pewność – stan świadomości bez poczucia błędu
- Wyizolowanie tego, w co nie można zwątpić
 Wszystkie problemy należy rozkładać na cząstki elementarne
- By je lepiej zrozumieć
- Część analizy badawczej
 Przechodzić od rzeczy prostych do bardziej złożonych
 Dzięki wyczerpującym wyliczeniom upewnić się, czy coś nie zostało pominięte
- Poznanie podporządkowane idei zupełności
4. Wątpienie – punkt wyjścia filozofii. 3 etapy wątpienia:
a) Odrzucenie świadectwa zmysłów
 Fakt złudzeń zmysłowych (np. kij: załamanie w wodzie)
 Zmiana funkcjonowania zmysłów w zależności od okoliczności (np. choroba)
 NIE: „zmysły nas zwodzą”, ALE: „są potencjalnie mylące”
 Zmysły nie mogą być punktem wyjścia wiedzy
- Poznaniem jest poznanie, które daje wiedzę pewną. Zmysły to nie władza
poznawcza
b) Argument SNU
 Skąd wiemy, że akurat teraz nie śnimy? – bo we śnie doznania narzucają się
niezależnie od naszej woli
c) Argument Zwodzicela
 „Być może istnieje – geniusz zła, ciągle wprowadza nas w błąd”
 Może fałszować nawet prawdy matematyczne i logiczne
- Wprowadzone by można było je zakwestionować
5. Granica wątpienia: świadomość osoby wątpiącej
a) Nie można wątpić w to, że się wątpi
b) Dubito ergo sum (wątpię więc jestem)  cogito ergo sum
6. Podmiot
a) +Istota podmiotowości: wolność
b) Rzecz myśląca
  myślenie – istota podmiotowości, obejmuje intelekt, wolę i odczuwanie zmysłowe
c) Istnieje niezależnie od istnienia świata
d) Pozbawiony świata
 MOST EPISTEMOLOGICZNY
przejście od świadomości do świata; problem dowodu na istnienie świata
Filozofia – niezbędnik na 3 15
IX. N15 – Kartezjusz c.d., [...]
1. Dowód Kartezjusza na istnienie Boga:
a) +Filozofia Kartezjusza nie ma charakteru teocentrycznego
b) jestem bytem skończonym (niedoskonałym), mimo to posiadam ideę bytu
najdoskonalszego (idea Boga)
c) Idea ta musi być skutkiem jakiejś przyczyny
d) Skutek nie może być doskonalszy od przyczyny – nasza myśl nie może zrodzić czegoś, co
by ją przewyższało
e) Należy przyjąć, że istnieje Bóg, który zaszczepił nam swoją ideę
f) Przyczyną idei Boga jest Bóg. Przyczyną wszystkich idei – także Bóg
2. Dowód na istnienie świata:
a) Bóg jest mostem epistemologicznym
b) Bóg ≠ zwodziciel (zwodzenie ma w sobie coś z pustki, a idea Boga jest doskonała)
c) O ile są treści poznawcze, które narzucają się naszej woli, o tyle ich przyczyną są rzeczy
zewnętrzne
d) Źródłem doznań zmysłowych są rzeczy  świat istnieje
WAŻNE: najlepiej nauczyć się ;) całych notatek (z wykładów) z Kanta
Etyka Kanta
Pytanie 23.
(etyka Kanta, a etyka starożytna, obowiązek a szczęście, imperatywy kategoryczne, a imperatywy hipotetyczne)
X. N20 – Kant (1724-1804) – Etyka Kanta
1. Założenia: aby ludzka egzystencja miała sens – Postulaty rozumu praktycznego / deizm:
(włączenie problemów metafizycznych w etykę)
a) Bóg istnieje
 Nie można rozstrzygnąć, czy istnieje, czy nie, ale należy tak żyć, jakby istniał
b) Dusza jest nieśmiertelna
c) Człowiek jest wolny
2. Przewrót w etyce
3. Szczęście – ideał wyobraźni
a) +dotychczasowo: etyka zbliżona do eudaimonistycznej (cel człowieka – szczęście)
b) Charakter deontologiczny (gr. deon – obowiązek)
 Obowiązek, NIE: szczęście, kryterium moralne i postępowania
c) Nie można żyć wg ściśle określonych zasad, aby osiągnąć szczęście, a wg wskazówek
empirycznych, o których doświadczenie poucza, że prowadzą do szczęścia
d) Szczęście jest zróżnicowane – zależne od indywidualnych cech psychologicznych
4. Obowiązek – ideał rozumu
a) Kryterium moralnej oceny postępowania
b) Tylko działanie spełnione z obowiązku jest działaniem moralnie dobrym
c) Źródło obowiązku: rozum
5. Etyka racjonalistyczna
a) Człowiek – połączenie zmysłowości i rozumu
 Rozdwojony pomiędzy tymi 2 światami – zmysłowym i ponadzmysłowym
 Należy do świata przyrody, podlega jej prawom
 +„niebo gwiaździste nade mną, a prawo moralne we mnie”
- Niebo gwiaździste = niezmienne prawa przyrody
- Prawo moralne = ponadzmysłowy świat ludzkiego ducha
6. 2 akty ludzkiego ducha:
a) Intelekt
 Przedmiot – prawda
 Poprzez zdolność do poznawania
Filozofia – niezbędnik na 3 16
b) Wola
 Przedmiot – dobro
 Poprzez zdolność do wyboru
 Warunek wszelkiej świadomej aktywności
 2 klasy motywów określających wolę: (sama nie może siebie określać)
- Skłonności (motywy zmysłowe)
- Przyjemność / nieprzyjemność
- Wola może być im posłuszna (powodować się skłonnościami)
- Rozumowe (imperatywy* – kategoryczne prawa rozumu)
7. Wartość moralna
a) Moralnie złe: postępujemy wg skłonności sprzecznej z obowiązkiem
b) Gdy skłonność i obowiązek zgadzają się  postępowanie traci na wartości moralnej (np.
spłacać długi obawiając się kary)
c) Moralnie dobre: postępujemy wg obowiązku, mimo tego, że jest sprzeczny ze
skłonnościami (np. spłacać długi z poczucia obowiązku)
d) Kwalifikować moralnie można jedynie intencje podmiotu, nie skutki
8. *Imperatywy (nakazy)
a) Motywy w moralnie dobrym działaniu (obowiązek)
b) Obowiązek – źródło osobowości
 Za jego sprawą *prawo moralne wynosi mnie ponad *niebo gwiaździste
 Źródło – wolność, niezależność od mechanizmu przyrody
c) Podział:
 Kategoryczne (bezwarunkowe)
- Jedynie te są imperatywami moralnymi
- Dwoiste sformułowanie ~:
- „Postępuj tak, aby zasada twojego postępowania mogłaby być prawem
powszechnym”
- Można z tego wyprowadzać inne – np. Np. „nie kradnij”, „nie zabijaj”
- Każde zachowanie winno uwzględniać możliwość uogólnienia (możliwość
stania się prawem)
- „Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w swej osobie, jak i osobie innego
człowieka zawsze używał (traktował) jako CEL, nigdy jako ŚRODKA”
- Poszanowanie człowieczeństwa jako cel sam w sobie
- Człowieczeństwo – rozumowa zdolność do poszanowania powszechnego
prawa
 Hipotetyczne (imperatywy, które nie nakazują jakiegoś czynu bezwarunkowo, ale
jako środek do celu)
- Techniczne
- Wybór środków niezbędnych do realizacji jakiegoś zamiaru
- Np.: „naciśnij guzik, jak chcesz wejść”
- Pragmatyczne
- Nakazy, których celem jest osobiste szczęście
- Np.: „nie pal, jak chcesz długo żyć”
9. Wolność
a) Wolność ≠ samowola, dowolność
 Samowola jest pozorem wolności – jest zależnością woli od instynktów i zmysłów
b) Stanowi i realizuje prawo moralne
c) Nie przeciwstawia się konieczności, a jest pewną nową formą konieczności
d) Prawo moralne jedynie apeluje do wolności – nie zmusza do działania
e) Wolny człowiek jest warunkiem koniecznym moralności
Filozofia – niezbędnik na 3 17
Pytanie
Hegla
24. Idealizm
(pojęcie absolutu, podział filozofii, rozum a historia)
XI. N21 – Hegell (1770-1831)
1. Idealista i racjonalista
a) Idealizm
 Idea (rozum) poprzedza świat materialny (świat jest jej wytworem)
b) Racjonalizm
 To, co rzeczywiste, jest rozumne (rzeczywistość jako pole samorozwoju rozumu)
c) Punkt wyjścia - rozum
2. Różnice między takim podejściem, a podejściem klasycznym
a) Prawda nie tylko jako substancja, ale także jako podmiot
b) Idee platońskie są pozbawione świadomości w odróżnieniu od heglowskich
 Połączenie 2 paradygmatów filozofowania (ontologiczny i mentalistyczny)
c) Arystoteles: Bóg = samomyśląca się myśl, zasada statyczna, byt zewnętrzny wobec świata
u Hegla jest poznawaniem przez świat samej siebie
d) Jako 1. zdynamizował rozum
 Wcześniej: rozum: stały, uogólnienie tego, co stałe, konieczne i niezmienne
 Historia – domena tego, co jednostkowe, przypadkowe i zmienne
 Wcześniej: rozum i historia wykluczały się  zrewolucjonizował historię
3. Rozum a historia
a) Pierwotnie:
 Rozum rozwija się poprzez pozyskiwanie informacji
 Byt sam w sobie
 Nieświadomy siebie
 By uzyskać świadomość musi przeciwstawić się samemu sobie
b) Jedynie w innym rozum może być świadomy siebie
 Samoświadomość jest owocem wzajemności (przykład pana i niewolnika)
= Idea musi się exterioryzować
c) Historia – proces samorozwoju rozumu; pole samorozwoju ducha
d) Historia jest racjonalna
e) +Przyroda
 Duch wyłania z siebie przyrodę.
 Przyroda – wyobcowany duch, innobyt ducha
 Duch w przyrodzie nie jest świadom siebie
 ~ Istnieje tylko po to, by wydać człowieka  człowiek tworzy historię  w historii
duch uzyskuje świadomość
4. Absolut
a) Prawda = idea = rozum = absolut
b) Podmiot, którego przedmiotem jest on sam
c) Samomyśląca się myśl
d) Idea absolutna – jedność podmiotu i przedmiotu
  Idealizm absolutny
e) Rozwój absolutu: 3 fazy:
 Logiczna idea
- Duch nie jest świadomy siebie
-  logika*
- Traktuje o idei w sobie – abstrahuje od idei w przyrodzie i historii
 Przyroda
- Innobyt ducha (jest w stanie wewnętrznego rozdarcia, alienacji, niewoli)
-  filozofia przyrody**
- Traktuje o idei w innobycie (przyrodzie)
Filozofia – niezbędnik na 3 18

Duch
- (Duch wyzwala się z niewoli i jedna się ze sobą – akt pojednania)
-  filozofia ducha***
- Traktuje o idei powracającej z innobytu do samej siebie
- 3 postacie bytu duchowego:
- Duch subiektywny
- Człowiek jako indywidualna psychika
- Byt konkretny zamknięty w myślach, dążeniach i uczuciach
- Duch obiektywny
- Sfera treści ponadindywidualnych
- (państwo, prawo, moralność)
- Duch absolutny
- (filozofia, sztuka, religia)
- W pełni zamieszkał w filozofii Hegla :)
5. *Logika
a) Wszystkie pojęcia wyłaniają się jedne z drugich
b) Naczelne prawo dialektyczne:
 Każdemu prawdziwemu przeczeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie
 Triadyczny rozwój myśli: 3 fazy:
- (teza  antyteza)  synteza
- Synteza – jedność tezy i antytezy na wyższym poziomie (np. jednia bytu i niebytu
znajdują potwierdzenie w stawaniu się)
- Jedność można pomyśleć, jedni – nie
- Jednia jest absolutem
 „Byt i niebyt są jednym i tym samym”
- „niebyt”
- Negacja bytu (Par.)
- Coś różnego od bytu – inny byt (Pl.)
- Brak bytu (Św.A.)
- Apeiron – coś nieokreślonego (Anaksymander)
- Byt bez determinacji  nicość, która nie istnieje
- Byt nie istnieje, ALE: staje się
- Przezwyciężenie statyczności rzeczywistości – powszechny dynamizm
6. **Filozofia przyrody
a) Instrumentalne traktowanie przyrody
b) Byt natury zadowala się prostym bytem w sobie (jest tym, czym każe mu być natura)
c) Przyroda nie ma historii – cykliczne stawanie się
d) W przyrodzie – nic nowego – Człowiek wprowadza to, co nowe do świata
7. ***Filozofia ducha
a) Centralne miejsce człowieka w filozofii Hegla
b) 2 rodzaje bytu:
 Byt naturalny (być = zachować tożsamość)
 Byt historyczny (byt w sensie negatywności)
c) Człowiek jest bytem historycznym
d) „Człowiek jest tym, czym nie jest i nie jest tym, czym jest”
 (jest tym, czym się staje, nie ma gotowej istoty)
 Nie ma cech niezmiennych konstytuujących człowieka jak byt rozymny
 Jest bytem dla siebie – zawsze jakoś rozumie siebie – przezwycięża co obce i staje się
świadomym siebie
 Istota człowieczeństwa – samoświadomość