Filozofia

I. N1 Wprowadzenie
1. Pochodzenie filozofii
a) Pitagoras ograniczył fil. Tylko do mądrości teoretycznej
b) Tales z Miletu – pierwszy filozof
c) Arystoteles: 2 sposoby życia:
 Praktyczny
 Teoretyczny
d) Pochodzenie religijne
 Tylko Bóg zna całkowitą mądrość
 Tylko człowiek naznaczony brakiem mądrości może mądrości szukać
e) Pochodzenie ze wschodu (kwestionowane)
 Brak odpowiednika: tylko w kulturze greckiej:
- Odcięto się od powiązań z przyrodą
- Idea rozumu
2. Greccy fil.: filozofia to nie posiadanie mądrości, ale dochodzenie do niej.
3. Pytania Kanta:
a) Co mogę wiedzieć?
tylko człowiek może tak pytać, bo Bóg nie może pytać „co może?” gdyż jest wszystkim
b) Co powinienem czynić?
człowiek jest zaniepokojony jest tym, czego nie powinien robić
c) Czego mogę się spodziewać?
dotyczy sensu życia, oczekiwania, które świadczy o jakimś braku
d) Czym jest człowiek?
3 pierwsze pytania można sprowadzić do 4.
4. Fil. Zaczyna się już od postawienia pytania
a) Istotna jest struktura (2 wykluczające się wzajemnie odp.)
b) Warunek: wolność widzenia / wolność widzenia „inaczej”
5. 2 motywy zadawania pytań
a) zdziwienie
 widzimy, że coś jest, choć mogłoby tego nie być
 prowadzi do „dlaczego?”
b) zwątpienie
 Kartezjusz: jest to metoda prowadząca do niepowątpiewanego poznania
 Granicą zwątpienia jest świadomość osoby wątpiącej (nie można zwątpić w to, że się
wątpi) – „kto wątpi we własną świadomość, ten czynem potwierdza jej istnienie”
6. E.Hussel: „powstanie filozofii oznacza zrewolucjonizowanie całej kultury, całego sposobu
bycia człowiekiem jako twórcą kultury, całej dziejowości[...]”. Wraz z powstaniem filozofii
człowiek wstępuje na nowy szczebel egzystencji, szczebel idealny w normach obliczonych na
idealnych zadaniach
7. Filozofia: przedmiot, metoda, cel:
a) Przedmiot
 Cała rzeczywistość (całość)
 Nie ilość rzeczy, ale jakość rzeczy (ogół)
- Arystoteles: „Filozof powinien mieć wiedzę o wszystkich rzeczach”
 Arystoteles: Byt jako byt (własności powszechne, nie charakterystyczne dla
poszczególnych bytów)
- Pomijamy piękno indywidualnego bytu
- Pomijamy pochodzenie gatunkowe
b) Metoda
 Logiczny argument – uzasadnienie.
 Nie gromadzenie faktów, ale pytanie o przyczynę
c) Cel
 Bezinteresowna miłość prawdy
 By uniknąć niewiedzy
8. Filozofia jako wiedza boska
a) Poznanie Boga
b) Musi posiadać te same cechy, jakie posiada Bóg
9. Filozofia jest zatem:
a) Bezinteresowna
b) Całkowita
c) Wolna
10. Filozofia a mitologia
a) Filozofia wyłoniła się z mitu
b) Wspólne cechy
 Powstają aby zaspokoić czystą potrzebę wiedzy
 Przedmiotem jest cała rzeczywistość
c) Różnice
 Filozofia ma czysto racjonalny charakter, dominuje logos – mit pozostaje poza
logosem (sfera wyobrażeń)
11. Filozofia a nauka
a) Podział nauk
 Formalne
- Logika, Matematyka
 Empiryczne
- Przyrodnicze
- Humanistyczne (społ.)
b) Logika formalna w stosunku do filozofii ma charakter narzędzia
c) Nauki empiryczne posługują się umiejętnościami pozyskanymi na drodze empirii
 Przyrodnicze – ilości mierzalne
 Humanistyczne – język jakościowy (wartościowanie)
d) Filozofii chodzi o nie-empiryczne warunki tego, co empiryczne
e) Wszystkie inne nauki pochodzą od filozofii. Inne mogą być potrzebniejsze, ale nie lepsze
12. Wszystko, co poznajemy zmysłowo nazywany zjawiskami (są nietrwałe i zmienne bo
polegają na zmysłach)
a) Platon: rzeczywistość zmysłowa i rzeczywistość ponadzmysłowa (która jest obserwacją
rzecz. zmysłowej)
13. Filozofia jest wiedzą fundamentalną – bada rzeczywistość w świetle pierwszych i
ostatecznych przyczyn
 Jest wiedzą uniwersalną (pyta o ostateczne przyczyny tego, co jest)
 Jest wiedzą racjonalną (charakter rozumowy)
 Jest wiedzą krytyczną – stawia pod znakiem zapytania cały świat. Jest krytyką nauki,
ideologii, religii
II. N2 – Podział filozofii, sposoby filozofowania
1. 3 sfery aktywności ludzkiej (tradycja Platońsko-Arystotelesowska)
a) theoria – oglądanie, kontemplacja, wgląd w naturę człowieka poprzez spekulacje
b) praksis (praktyka) – działanie dobre etycznie, które ma cel w sobie
c) poiesis – działanie (tworzenie) ukierunkowane na to, co jest wytwarzane. Należą do niej:
 praca techniczno-produkcyjna
 twórczość artystyczna
2. Dziedziny filozofii
a) Fil. teoretyczna (z theoria)

Metafizyka (ontologia)
to, co jest poza naukami fizucznymi, ogólna teoria rzeczywistości
- Andronikos z Rhodos – I p.n.e.
- Physys (grec. przyroda) – meta (grec. poza)
- „ontologia”: 1. użycie – XVII: Clauberg
on (grec. będący / byt) – nauka o bycie / teoria bytu
 Epistemologia
kwestia poznawcza człowieka, metody dążące ku poznaniu, jego pochodzenie
- Episteme (grec. wiedza / poznanie) – teoria poznania
- Inny termin: gnosemologia (gnosis - grec. poznanie)
- 2 znaczenia poznania:
- ogół psychicznych aktów (np. wnioskowanie, sądowanie) mający na celu
uzyskanie informacji
- ogół rezultatów tych aktów (teoria)
- związane działy logiki
- logika formalna
- semiotyka
- metodologia nauk
b) Fil. praktyczna (etyka) (z praksis)
- Nauka o obyczajach
- Teoria moralności
- Dobro / zło
c) Fil. poietyczna (z poiesis)
 Estetyka
nauka o pięknie postrzeganym zmysłowo (i pozazmysłowo)
- Aisthesis (grec. Wrażenie zmysłowe)
- 1. użycie 1750: A.Baumgartner
 Fil. techniki
odpowiedzialność człowieka za jego wytwory
- Początek XX
3. Pojęcia fundamentalne
a) Ontologia –
byt
b) Epistemologia – prawda
c) Etyka –
dobro
d) Estetyka –
piękno
e) Prawda, dobro i piękno – 3 kardynalne wartości; specyficzna aktywność ludzka
zamknięta jest w:
 Poznawaniu prawdy
 Czynieniu dobra
 Kształtowanie piękna
4. Różne sposoby filozofowania
a) Kant: Paradygmaty (grec. wzorce) filozofowania
 Par. ontologiczny
- Pyta o byt (podstawę zjawisk).
- Przedmiot (byt) jest zewnętrzem świadomości
 Par. mentalistyczny (grec. mens – świadomość)
- Pyta o podmiot świata doświadczonego i jego właściwości – pyta o „ja?”
- Pyta o metodę poznania (co mogę wiedzieć?)
 Par. lingwistyczny
- Wszelkie filozofowanie jest krytyką języka
- Granica między niedorzecznością, a tym, co można sensownie powiedzieć
- Postmodernizm: Derrida, Lyotard, Foucault
Przedmiot
Par. ontologiczny
Byt
Początek
Zdziwienie
Pytanie
Dlaczego?
Przedstawiciele
Parmynides,
Platon, Arystoteles
Par. mentalistyczny
Poznanie
Par. lingwistyczny
Język
Załamanie się
Zwątpienie
rozumienia
Załamanie się
Co mogę wiedzieć?
rozumienia
Kartezjusz, Kant,
Wittgenstern,
Husser
Carnap, Schlick
b) Paradygmat filozoficzny
wzorce pracy fil. obejmującej zbiór ustaleń epistomologicznych, ontologicznych i
pojęciowych.
 AN1 i ŚR: par. ontologiczne
 Fil. nowożytna: par. Mentalistyczny
 Współczesność: par. lingwistyczny
c) Podział merytoryczny filozofowania:
 Kosmocentryzm (AN)
- Świat – kosmos (porządek)
- Człowiek – element kosmosu, tego porządku (mikrokosmos), byt pośród innych
bytów
- Rozum obiektywny – ludzie muszą się dostosować by być rozumnymi
- Arystoteles: „człowiek jest zwierzęciem mającym rozum” – rozum obiektywny,
człowiekowi rozum jest dany (pochodzi z zewnątrz)
 Teocentryzm (ŚR)
- Bóg – centrum wszelkiej racjonalnej rzeczywistości
- Człowiek – byt wobec Boga
- ~Absolut wiary (np. nieśmiertelność)
 Antropocentryzm (nowożytność)
- „protoplasta”: Kartezjusz
- podmiotem – człowiek
- punkt wyjścia – zwątpienie
- rozum subiektywny – subiektywność ludzi przejawiających zdolność do działanie
i myślenia.
- Kant: źródłem praw moralnych i praw natury nie jest Bóg / kosmos, ale człowiek
(filozofia ta wywodzi się od podmiotu)
- Problem mostu epistemologicznego
Problem od świadomości do świata (dowód na istnienie świata)
d) Różnica pomiędzy ontologią a fil. mentalistyczną:
2 rodzaje fascynacji człowieka
 Fascynacja tym, że coś jest (fil. bytu – AN i ŚR)
 Fascynacja tym, że coś jest we wnętrzu jego świadomości
- Stąd rodzi się fil. świadomości (nowożytna i po części współczesna)
III. N3 – przegląd filozofów i teorii filozoficznych (Tales – Parmynides)
1. 1. okres filozofii
a) naturalistyczne nastawienie
 poznawanie świata
 kosmologia
b) 1. filozofowie (przyrody); (hylozoiści (grec. hyle – materia, zyn – życie)
 tylko byt fizyczny fizycznie mierzalny
1
AN znaczy tutaj „starożytność”
2.
3.
4.
5.
6.
 nie zajmowali się bytem pozazmysłowym
 wszelka materia jest ożywiona
Tales z Miletu
a) 1. zasada (Anaksymander: arche): woda
 Tales: przejście od MITU do LOGOSU
 (1) początek wszystkiego
 (2) jest trwałą podporą rzeczy (substancją) (wszystko jest z wody (tylko innej niż ta
zmysłowa – wody prazasady))
 (3) jest ostatecznym kresem rzeczy
 (w niej rzeczy rodzą się, trwają i giną)
 jest rzeczywistością
b) Zasada ulega depersonifikacji (nie ma już bogów)
c) Arystoteles: Tales dotarł do 1. zasady na podstawie obserwacji (racjonalnie)
d) Odzmysłowianie rzeczywistości (Tales przeczy świadectwu zmysłów)
e) Anaksymander: Sprzeczność: dochodzenie do zasady zmysłowo (obserwacja) i
jednoczesne przeczenie zmysłom
Anaksymander
a) Zasada – nieokreśloność (bezkres) (grec. apeiron = a + peras - granica)
 Nieskończoność ilościowa (wyłonienie nieskończonej il. światów (?))
 Nieokreśloność jakościowa (nie można sprowadzić do żadnej jakości z parametrami)
 Nie ma początku ani końca; nie powstaje i nie ginie; kieruje wszystkim
 Z nieokreśloności – wszystko; nieokreśloność nie może wynikać z niczego
 Wobec nieokreśloności nie można postawić określonego pytania
b) Powstanie (określonych) rzeczy z bezkresu: rozpad zasady na przeciwieństwa (pierwotna
niesprawiedliwość)
Anaksymenes
a) Zasada – powietrze
 Jest nieskończona ilościowo
 Jest określona jakościowo
- Rozrzedzanie powietrza  ogień
- Zagęszczanie powietrza  woda  ziemia
 Jakościowe zróżnicowanie zależy od zróżnicowania ilościowego (gęstości powietrza)
Heraklit
a) Powszechny dynamizm rzeczywistości
 Nic nie trwa, wszystko się zmienia
 Panta rei (grec. wszystko płynie);
 Arystoteles: Panta einai kai me einai (grec. Wszystko jest i nie jest) – Byt nie jest,
lecz się staje
 Stawanie się jest wojną będącą jednocześnie harmonią przeciwieństw
b) Zasada – Bóg (jest wszystkim; utożsamia się z ogniem); Heraklit: „logos”
 Materialność (płaszczyzna przyrody)
 (1) prawo, które rządzi całością rzeczywistości
 (2) rozumność (zasada jest rozumna)
c) 2 organy poznawania świata
 zdolność zmysłowego postrzegania (aisthesis)
 zdolność rozumnego myślenia (logos) – istota największa  prowadzi do
uczestnictwa we wspólnej harmonii / kosmosu [rozum]
d) ostrzeżenie przed zmysłami
Parmenides – ‘ojciec’ ontologii
a) 2 drogi
 prawdy – mędrcy (rozum; afirmuje się byt i neguje się niebyt)
 fałszu – głupcy (zmysły; potwierdza byt i niebyt)
b) Zasady i tezy
 Zasada tożsamości: byt jest tym czym jest
 Zasada niesprzeczności: Byt jest, niebytu nie ma
 Zasada wyłączonego środka: między bytem a niebytem nie ma nic pośredniego
 Byt nie powstaje i nie ginie
 Byt nie ma ani przeszłości, ani przyszłości (byt jest wieczną teraźniejszością)
 Byt jest jeden (odróżniać się od czegoś to nie być tym czymś; +henologia(grec. hen
– jeden))
 Byt jest jedyną rzeczą, którą można pomyśleć lub wypowiedzieć (Platon: ten, co
myśli o tym, co nie jest, ten w ogóle nie myśli; prawda zakłada byt)
c) +Platon: niebyt:
 negacja bytu
 coś różnego od bytu (funkcja róźnicująca)
d) +(N4)Parmenides: „droga zmysłów – droga fałszu” – zatracanie zjawisk zmysłowych
IV. N4
1. Empedokles
a) Zachować Wielką Zasadę Parmynidesa i jednocześnie ocalić zjawiska zmysłowe
b) „nie jest możliwe, aby coś powstawało z czegoś, co w ogóle nie istnieje”
c) „nie jest możliwe, aby coś odchodziło w nicość”
d) Powstawanie – mieszanie się niezmiennych korzeni wszechrzeczy; ginięcie – ich rozpad
e) 4 wieczne, niezniszczalne elementy – 4 żywioły: [woda, powietrze, ogień, ziemia]
(pogląd reprezentatywny dla całej fil. Grecji)
 + Grecy nie znali „creatio ex nihilo” (stwarzanie z niczego) – fil. chrześcijańska
Biblia: rozróżnienie między bytem stworzonym a bytem niestworzonym
f) Elementy te popycha do łączenia miłość, a do dzielenia nienawiść (jako siły kosmiczne)
2. Anaksagoras
a) „nic nie rodzi się i nic nie umiera, lecz miesza się z elementów już istniejących i na nie się
rozkłada”
b) Wieczne zarodki (nasiona) wszechrzeczy w nieskończonej ilości
 wszystkie rzeczy są mieszaninami tego, czy innego zarodka
 „wszystko jest we wszystkim”
 Arystoteles: „wszystkie nasiona są potencjalnie we wszystkich rzeczach. Aktualnie
rzeczy są określonymi wielkościami”
 Rzeczy wyłoniły się z chaosu przez ruch Boskiego Umysłu. (naus – grec.)
- Nieograniczony, nieskończony, jednorodny
- Rozumny – wszystko porusza i porządkuje
- Nie jest niematerialny – czysta materialność (nie zmieszana z tym, co obce)
3. Demokryt (twórca atomizmu)
a) „bytów jest wiele – są to atomy”, atom – idea / idein (grec. widzieć). Cechy:
 wieczne i niezniszczalne
 niewidzialny dla zmysłów, widzialny dla oka intelektu
 czysta jednorodność
 różnią się właściwościami geometrycznymi (ilościowymi); nie zróżnicowane
jakościowo
 „nic nie odchodzi w nicość”
 Ruch – powszechna własność atomów
- Nadany z zewnątrz
- Charakter mechaniczny
- Próżnia (by był ruch)
b) Wszystkie rzeczy (też człowiek) są skupieniem jednorodnych atomów

4.
5.
6.
7.
Ludzka dusza – atomy, ale delikatniejsze, subtelniejsze – o naturze ognia
(konsekwentny materialista)
+Koniec okresu naturalistycznego, kosmologicznego – filozofii przyrody. Człowiek
traktowany jako przedmiot; „byt pośród innych bytów”
+Sofiści i Sokrates dokonali zwrotu antropologicznego – przyroda na plan dalszy
Sofiści (pierwotne, pozytywne znaczenie grec. – mędrzec)
a) Sokrates, Platon, Arystoteles: znaczenie negatywne – Sokrates: „sofistyka jest uprawiana
dla zysku, a nie dla bezinteresownej miłości prawdy”
b) Swoją filozofię uczyniono za model (byli nauczycielami)
c) Pierwszy plan: problemy praktyczne (np. wychowanie) – kompromitacja filozofii
d) Nauczanie arete (grec. cnota) – 3 znaczenia:
 Związek z agatohos, aristos (dobry (dobrego rodu), najlepszy  arystokracja) 
kwalifikacja społeczna
 Demokratyzacja – arete ma każdy kto dobrze robi to, co robi (arete można uczyć)
 Sokrates: arete – wartość moralna
e) Życie polityczne
 Zainteresowanie retoryką (sztuka przekonywania), erystyka (sztuka prowadzenia
sporów)
 Oderwanie słowa od prawdy i bytu (argumenty ‘za’ i ‘przeciw’)
 Słowo może służyć wykazaniu wszystkiego
Protagoras – ‘ojciec’ relatywizmu
a) „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy istniejących, że są i nie istniejących, że nie są”
(zaprzecza absolutnemu kryterium odróżniającemu byt od niebytu itd.)
 człowiek – względne kryterium, miara wszechrzeczy (jednostka, nie gatunek)
 wszystko ma sens tylko ze względu na człowieka (antropologiczne)
 skrajny empiryzm – zmysły są warunkiem koniecznym i wystarczającym wszelkiemu
poznaniu (i dostarczają zmiennych wrażeń jednostkowych, są niekomunikatywne)
 przyznanie walory prawdziwości każdemu indywidualnemu spostrzeżeniu (nawet gdy
są przeciwstawne do spostrzeżeń innych)
- zakwestionowanie zasady niesprzeczności
- „o wszystkim można coś twierdzić i temu zaprzeczać
- krytyka Arystotelesa: „jeżeli Protagoras ma rację, to wszyscy mówią prawdę”
(Sokrates?: relatywizm logiczny jest wewnętrznie sprzeczny)
- Arystoteles: „kto kwestionuje zasadę niesprzeczności, ten sam sobie przeczy [...]”
Gorgiasz.
a) 3 Tezy:
 „nic nie istnieje”
 „gdyby nawet byt istniał, byłby niepoznawalny”
 „gdyby nawet byt był poznawalny, nie byłby wyrażalny”
b) Rozkład między słowem, myślą, a bytem
 Słowo – nośnik sugestii, perswazji (nie – prawda)
 „Język nigdy nie jest niewinny”
 Słowo – narzędzie oddziaływania politycznego
V. N5
1. Idee sofistów
a) Relatywizm sytuacyjny
odstąpienie od 1 normy naczelnej na rzecz innej w zależności od sytuacji
[+przeciwieństwo pryncypializmu]
b) Teoria postępowania moralnego
zespół zmiennych, indywidualnych opinii (NIE: zbiór niezmiennych reguł)
c) Konwencjonalizm
obyczaje i nawyki nie biorą się z natury, lecz są dziełem ludzi (umowy społecznej)
 1. rozróżnienie physis (natura) a nomos (umowa (dzieło ludzi))
d) Relatywizm aksjomiczny (kulturowy)
2 niezgodne opinie (systemy wart.) są jednakowo słuszne
e) Utylitaryzm
nie ma wartości np. prawdy, dobra; istnieje coś, co jest bardziej pożyteczne
 Człowiek – miara dobra, zła, prawdy, fałszu, ALE NIE: miara tego, co pożyteczne /
szkodliwe (użyteczność – obiektywny miernik człowieka)
 „Dobrem jest to, pożyteczne, złem to, co szkodliwe”
f) Mędrzec – ktoś, kto wie, co jest pożyteczne dla tego, czym się zajmują [sofiści – mądrzy,
bo wiedzą, co dobre dla państwa] – oderwanie mądrości od prawdy
g) ~ mówili o naturze człowieka, ale nie powiedzieli kim jest człowiek
2. Sokrates (~469 – 399 p.n.e.)
a) Problem Sokratesa [~ niczego nie napisał, jego poglądy z „Dialogów Platona”]
b) „Człowiekiem jest jego dusza” (psyche)
 +Wcześniej dusza jako
- Homer: dusza: „duch, który opuszcza ciało w chwili śmierci, by jako pozbawiony
świadomości duch błąkać się po Hadesie” (naturalistycznie)
- Zasada (arche) / jej część
- Heraklit: rozumność (kosmologicznie)
 Wyróżnienie wśród innych istot
 Dusza o znaczeniu osobowym (NIE: kosmologicznym, naturalistycznym)
 Myśląca, działająca świadomość – „ja”
 „Poznaj samego siebie – We wnętrzu człowieka mieszka prawo”
– Wiedza tkwi w duszy
 Największy cel – troska o duszę
 +Dusza – rozeznanie wewnętrzne (nauki)
c) Arete (cnota)
 Cnota jest wiedzą, poznaniem; przeciwieństwo cnoty – wada (ignorancja, brak
wiedzy)
 Tradycyjna skala wartości
 Poznanie – największa wartość ludzi
 Plan dalszy – fizyka, podkreślenie wartości wewnętrznych duszy
d) „Nikt nie czyni zła dobrowolnie” (Jeżeli ktoś wie czym jest dobro, to nie może czynić zła)
 Związek konieczny pomiędzy poznaniem dobra, a czynieniem dobra
 Intelektualizm społeczny [skrajna postać racjonalizmu – poznanie dobra warunkiem
do moralności], nie uwzględnia woli (wolicjonalny aspekt ducha)
e) Pojmuje człowieka jednostronnie, skrajnie intelektualistycznie
 +Platon: złożona struktura ludzkiego ducha (intelekt + popędowość, pożądliwość ≈
równowaga (w działaniu moralnym))
 Późniejsza krytyka:
- Owidiusz: „widzę i pochwalam to, co lepsze, ale wybieram gorsze”
f) ~ - eudajmonista (eudaimonia – grec. szczęście)
 „szczęście jest w poznaniu”
 +etyka grecka – szczęście najwyższym celem człowieka
 „szczęścia nie dają dobra zewnętrzne, dobra ciała, lecz dobro duszy”
 Szczęście uwewnętrznione
g) Człowiek – jedyny przedmiot rozważań
h) Pryncypializm (normy moralne obowiązują wszędzie i zawsze)
NIE: relatywizm (zmienność) – Sofiści
i) Odrzucenie empirii i tradycji na rzecz indywidualnej samowiedzy
j) Prawda uniwersalna, obiektywna – dla wszystkich
k) Nauki
 Wiara w moc żywego słowa
- Słowo – obraz rzeczywistości
 Etyka (prawda, dobro, sprawiedliwość – znaczenie ogólne, konieczne i niezmienne)
 Metoda nauki – dialog / rozmowa
- Elenchos (zbijanie) + techne (sztuka) + technemaieutike (sztuka położnicza) 
metoda majeutyczna-elenktyczna. ‘Odbieranie płodów mądrości’
- Nie przekazywał gotowych prawd („sam wiedzy nie posiadał” – był
filozofem)
- Stosowana na wybranych, którzy mają jakiś skarb – prawdziwą myśl
- Metoda eleuktyczna negatywna
- Najpierw udaje, że nic nie wie, oczekuje pouczenia
- Potem następuje zbijanie (doprowadza tezę do absurdu)  slabość, złudność
wiedzy rozmówcy
l) Arystoteles: ~ - ojciec logiki
VI. N6 – Platon (437-347)
1. Rzeczywistość ponadzmysłowa (oprócz zmysłowej)
a) Ujmowana intelektem
2. Idea
a) grec. – przedmiot myśli; coś, ku czemu myśl się zwraca, koniecznego dla myśli
b) grec. idein – widzieć (rzeczywistość widzialna nie dla zmysłów a dla intelektu)
c) idea – „oko ducha / intelektu”
d) „idea nie jest bytem mentalnym, lecz jest obiektywną, niezależną od myśli
rzeczywistością, będącą prawzorem rzeczy zmysłowych”
e) to, co ogólne (przedmioty pojęć) istnieje jako idee
f) Kosmos aisthetos – świat realny
Kosmos noetos – świat ogólnego bytu (idei – ponadzmysłowy)
3. Dialog Fedon
a) Zmęczenie empiryzmem
b) Zaczął brać pod uwagę słowa; pojęcia, na nich dokonywać operacji
c) Zmysły – bogactwo przedmiotu (bo nastawiony na to, co jednostkowe, zmienne)
d) Pojęcia – stałość, jedność
e) Jeżeli pojęcia są stałością i jednością to przedmioty, które im odpowiadają muszą
posiadać te same cechy; ALE: rzeczy są zmienne  „rzeczy zmysłowe nie są
przedmiotami pojęć”
 Idee – przedmioty pojęć
 Gdzie przedmiot tam i idea
4. Dialog Państwo
a) NIE: 1 przedmiot o 1 nazwie – 1 idea
b) Idee przedmiotów naturalnych, abstraktów, sprawiedliwości, dobra, artefaktów
5. Cechy idei:
a) Inteligibilność (łac. Intelligibilitos – pojmowalność, intelektualność)
 Idea przedmiotem intelektu
 Tylko przez intelekt może być ujęta
 Przeciwstawienie zmysłowości tym, co ponadzmysłowe
b) Bytowość w sensie ścisłym
 Idee są bytem, który istnieje naprawdę (Onton on)
 Stanowią sferę bytu absolutnego – nie muszą być w relacji do czegokolwiek
 Rzeczy zmysłowe mają byt zapożyczony dzięki uczestnictwu w ideach

[2 sfery rzeczywistości:
- idee (byty absolutne)
- rzeczy zmysłowe]
 +Pogodzenie Heraklita z Parmynidesem (duchowy ojciec idei)
(zmysłowość / idealność)
 Przekracza przykazanie Parmynidesa („niebytu nie ma”)
Ocalenie bytu, a zarazem zjawisk zmysłowe
- 2 znaczenia niebytu:
{N7}
- Negacja bytu (na zasadzie niesprzeczności)
- Coś różnego od bytu („innobyt” – byt przedstawiający się jakiemuś bytowi
jako inny byt)
- Być czymś = być innym niż reszta bytów (być innym = nie być tym czymś) 
każda idea różna jest od każdej innej
- + 2 funkcje NIE:
- Przekreśla istnienie
- Różnicująca
c) Niezmienność – idee są bytem, który się nie starzeje
 Dialog Uczta:
- Rzecz zmysłowa z pięknej może stać się brzydką
- ALE: idea piękna zmieniać się nie może (piękno samo w sobie (auto to kalon))
- Idea piękna – przyczyna wszelkiego piękna zmysłowego
- Jak by zginęła przyczyna, zginąłby także skutek [piękno zmysłowe]
- Gdyby była zmienna to nie mogłaby być ostateczną przyczyną rzeczy
d) Samoistność – samodzielność w istnieniu (idee istnieją same w sobie)
 Istnieją niezależnie od podmiotu poznającego
Istnieją obiektywnie – nie z racji naszego o nich myślenia
 Nie są abstrakcyjne
e) Jedność – pod ideę (jedność) podpada wiele przedmiotów, które w niej uczestniczą
 Wielość rzeczy zmysłowych tłumaczy się przez sprowadzenie ich do jedności
odpowiadającej idei
VII. N7 – Platon (Poglądy ontologiczne)
1. 2 rzeczywistości:
a) Zmysłowa (empiryczna - zmysły)
 Króluje Słońce (helios) – przyczyna widzenia, aktualizuje wzrok
b) Idealna (ujmowana intelektem)
 Króluje dobro2 (agathos) – nadaje przedmiotom poznania prawdę
- Przyczyna bytu, istnienia rzeczy zmysłowych
- Nadaje człowiekowi moc poznawania
- Daje rzeczom poznawalność
2. Relacje między nimi:
a) Idee są bytem
b) Rzeczy zmysłowe mają byt zapożyczony dzięki uczestnictwu w ideach
c) Idee są prawzorami rzeczy zmysłowych (asymetryczna3 relacja oryginału do kopii
 Rzeczy zmysłowe nie mogą istnieć bez idei, ale nie odwrotnie)
 Idee nie muszą wchodzić w relacje; rzeczy zmysłowe muszą wchodzić w relacje z
ideami
3. „Dobro jest ponad bytem”, jest tożsame z Jednem (jedność (własność bytu) ≠ Jedno4)
idea piękna (dobra) – najwyższa idea w hierarchicznej budowie świata idei
jednostronna; przeciwieństwo do relacji symetrycznej (wzajemnej)
4
niedefiniowalne
2
3
4. Idee nie są przyczyną sprawczą rzeczy zmysłowych – jest nią Demiurg.
Dialog Timajos: 4 punkty:
a) Byt, który istnieje zawsze (idee) nie powstaje i nie ginie
b) To, co się zmienia nie jest bytem w prawdziwym tego słowa znaczeniu
c) To, co podlega procesowi stwarzania wymaga przyczyny sprawczej (Demiurg)
d) Demiurg wytwarza jakąś rzecz wpatrując się idee – wytwarza na ich wzór
5. Powstawanie rzeczywistości zmysłowej
a) Powstaje w jakimś miejscu i znika
b) Miejsce – nieokreślona amorficzna przestrzenność (hora)
 Odpowiednik apeironu Anaksymandra
 Przyjmuje wszystkie formy, lecz samo formy nie ma
 Zasada materialna nie podlegająca zniszczeniu
c) Podsumowanie
 Przyczyna sprawcza: Demiurg
 Przyczyna wzorcza: idee
 Przyczyna materialna: przestrzenność
 Nic nie może powstać z niczego  (1) ograniczenie pierwotną materią
 (2) ograniczenie – Demiurg tworzy wg zewnętrznych mu wzorców (idei)
 (3) ograniczenie – istnienie 2 rzeczywistości (idei i zasady materialnej) –
NIE: absolutyzm boga
d) [Kształtowanie rzeczy zmysłowych z pierwotnej materii na wzór idei]
e) Tworzenie kosmosu z chaosu – Demiurg wprowadza porządek do rzeczy
6. Dialog Menon: 4 elementy w dziedzinie rzeczy powstających i ginących:
a) Peras (granica)
b) Apeiron (bezkres)
c) Meikton (zmieszanie)
d) Aita (przyczyna zmieszania)
7. Proces powstawania – przejście od nieokreślonego apeironu do określonej granicy (peras)
8. Rzeczy zmieszane są nieokreślonym i określonym
a) Demiurg – przyczyna zmieszania
9. Demiurg
a) [Platoński bóg]
b) Budowniczy świata
c) ~ ≠ idea dobra - ~ jest dobry w sensie bezosobowym
d) Wpisuje się w ideę dobra (poprzez miarę i porządek)
VIII. N8 – Platon (poglądy epistemologiczne)
1. „Dusza przed wcieleniem przebywa w świecie idei[...]. Z chwilą wstąpienia w ciało wiedza ta
zostaje przesłonięta pierwiastkiem zmysłowym”
2.  Poznanie - formą przypominania (anamnezis)
a) Ujawnienia to, co od zawsze jest w duszy
b) Doświadczenie zmysłowe jest zewnętrzną okazją do przypominania
(trzeba widzieć piękno, aby przypomnieć sobie ideę piękna)
c) Rozum
 Początek wiedzy
Racjonalizm genetyczny (Natywizm (grec. nativus – urodzony) - „Nasza wiedza jest
wrodzona”)
 Jedyny sposób dochodzenia do wiedzy
Racjonalizm metodologiczny
3. Aprioryzm (łac. a priori – z czegoś wcześniejszego – niezależnie od doświadczenia
zmysłowego) – skrajny racjonalizm
a) Rozum – samowystarczalny (warunek konieczny i wystarczający) w poznaniu
4. Poznanie
a) Zawsze odnosi się do jakiegoś przedmiotu
b) Jest wprost proporcjonalne do bytowania
c) Idee – najdoskonalsze poznanie; niebyt - niepoznawalny
5. Dialog Państwo: Podział poznania:
a) Doksa (mniemanie – poznanie w niewłaściwym sensie)
 Eikasia (porównywanie / wyobrażenie)
- Odnosi się do odbić, cieni
- Aby uchwycić naturę odbicia/cienia trzeba odnieść się do źródła tego
odbicia/cienia
- Odbicia/cienie są bytowo niesamoistne
 Pistis (wierzenie)
- Dotyczy przedmiotów zmysłowych
- Nawiązanie do naturalnego zaufania do rzeczywistości
b) Episteme (wiedza)
 Dianoia (poznanie dianoetyczne)
- Dotyczy bytów matematycznych
- Dyskursywne, pośrednie
- Ujmowanie tego, co ogólne na podstawie tego, co konkretne
- 2 rodzaje pomocy naukowych
- Fizyczne – przedmioty rysowane przez matematyka
- Hipoteza: przedmioty te służą tylko jako modele, matematyk nie ma na
uwadze przedmiotów zmysłowych, lecz przedmioty, które można dojrzeć
tylko myślą
- Idealne kształty istnieją tylko w idei matematyka
- +matematyka – pierwszy stopień filozofowania – poznania idei
- matematyk dochodzi do episteme – do noezis – jedynie filozof
 Noezis (poznanie noetyczne)
- Dotyczy idei
- Bezpośrednie ujmowanie
- Intelektualny ogląd idei
- Rozum – „oko ducha”
- Ujmowanie idei za pomocą środków niezmysłowych.
6. To, co dianoetyczne – dyskursywne (pośrednie)
To, co noetyczne – intuicyjne (bezpośrednie)
a) DYSKURS – definiowane przez operacyjność (działanie za pośrednictwem operacji
umysłowych (abstrahowanie, wnioskowanie, analiza, synteza)
b) INTUICJA – bezdyskursywny akt rozumu. Cechy poznania intuicyjnego:
 Bezpośrednie (dociera do samego przedmiotu)
 Momentalny
 Prawda poznawana trafia do umysłu bez żadnej akcji z jego strony
 Całościowa (poznaje wszystko w 1 rzucie)
 Charakter intelektualny
c) +Podobne rozróżnienie:
 Arystoteles:
- „nie ma niczego w umyśle, co by wcześniej nie znajdowało się w zmysłach –
operacyjna interpretacja rozumu
- Ograniczył aktywność intuicji do poznania najwyższych zasad
- Zasada tożsamości
- ???
- Wyłączonego środka
 Tomasz z Akwinu
 Kartezjusz
 Leibnitz
 Hussel
7. Idea – droga nie tylko poznawcza, ale i ETYCZNA:
a) Człowiek może poznawać idee, jeżeli sam w jakimś stopniu upodabnia się do bogów /
doskonałości
 „nie można oglądać czystych rzeczy przez brudne szkło” (doskonałość moralna)
b) Poznanie idei – poznanie duchowe
 Dusza jest nieśmiertelna, bo ma dostęp do idei
c) Metafora jaskini
 [Zerwane kajdany – zwrot od zmysłowego do ponadzmysłowego
 Ogląd słońca – ogląd dobra
 Obowiązek powrotu i wybawienia]
8. Platon – „ojciec” idealizmu, racjonalizmu
IX. N9 – Arystoteles (384-322)
1. {W8} Stosunek ~ do Platona
a) ~ odrzucił teorię idei
b) Potwierdza istnienie rzeczywistości ponadzmysłowej, ale nie w rozumieniu platońskim
c) ~ interesował się także zjawiskami empirycznymi - ~ jest dodatkowo empirykiem; Platon
- mistykiem
2. Empiryzm, realizm – źródła Arystotelesowskie
3. Podział wszystkich nauk na 3 wielkie działy:
a) Nauki teoretyczne (wiedza dla samej wiedzy)
Podział wg stopnia abstrakcji
 Filozofia pierwsza (metafizyka) [3 - najwyższy]. 4 znaczenia metafizyki:
- Badanie rzeczywistości w świetle 1. i ostatnich przyczyn*
- Zajmuje się bytem jako bytem (oncheon)**
- Nauka o substancji***
- Zajmuje się Bogiem, czyli substancją ponadzmysłową****
 Matematyka
 Filozofia druga (fizyka) [najniższy]
b) Nauki praktyczne (etyka – wiedza ku doskonałości moralnej)
c) Nauki poietyczne (wiedza dla wytwarzania)
4. *{W9} Badanie rzeczywistości w świetle 1. i ostatnich przyczyn
a) Przyczyna = warunkująca zasada
b) 4 rodzaje przyczyn:
 +Powiązania formy z materią:
- Rozróżnienie – dzięki obserwacji empirycznej
- Przyczyna formalna i materialna  materia / forma (hyle / morphe) 
hylemorfizm5
- Przemiany (ginięcie, powstawanie) – oddzielenie formy od materii
przejście z jednej formy w inną dzięki trwałemu podłożu – materii
- +AKT i POTENCJA
- Byt – 2 momenty
- Aktualność – to, czym jest  forma
- Potencjalność (energia) – to, czym może się stać  materia
 Formalna (to, dzięki czemu rzecz jest tym, czym jest)
- +forma ≠ kształt; forma tożsama jest z istotą
5
teoria złożenia bytowego – „każdy byt, który jest rzeczą, składa się z formy i materii”
+istota – zespół cech konstytutywnych mówiąca o tym, czym rzecz jest i czym
różni się od innych
- Forma –
- racja jedności w bycie,
- przynależności gatunkowej,
- poznawalności,
- określoności i jakości
 Materialna (to, z czego coś powstaje i trwa)
- Hyle (materia) – zasada jednostkowienia –
- Materia  byt ma nie tylko wzór gatunkowy, ale także pewne
wyszczególnienie, różniące go od innych jednostek tego gatunku
- Materia –
- Substrat/nieokreślone podłoże stawania się
- +odpowiednik Apeironu Anaksymandra, chora Platona
- racja nieokreśloności
- Materia (1) – nieokreślona, niepoznawalna
- Materia (2) – uformowana (np. stół)
 Sprawcza (1. zasada ruchu) i Celowa (cel działania istoty)
- Sprowadzają się do formy
- Forma – działanie, akt bytu, siła realizująca jego cel
- Forma – entelechia (len – w, teleos – osiągający cel)
5. **Zajmuje się bytem jako bytem (oncheon)
a) Byt – pierwotnie wiele znaczeń – wieloznaczność. 2 typy wieloznaczności:
 Przypadkowy – różne znaczenia słowa są niezależne względem siebie (np. zamek)
 Nieprzypadkowy – jedno znaczenie – centralne, inne – drugorzędne (np. zdrowy)
b) Byt – pojęcie wieloznaczne –
 „byt porównuje się wprawdzie różnorodnie, ale w zawsze w relacji do czegoś
jednego”.
 Centrum jednoczące znaczenia bytu – substancja
6. ***Nauka o substancji (teoria substancji)
a) Rzeczy, które nazywają siebie bytami mogą być:
 Substancjami,
 Ich właściwościami
 Procesami w substancjach
 Ich dyspozycjami (stanami)
b) Substancja –
 1. kategoria bytu
 istnieje przed wszystkim innym
 nie jest własnością niczego, a podłożem własności
 odróżnienie substancji od właściwości ~
c) 10 kategorii istnienia bycia:
 substancja
 pozostałe (np. ilość, jakość, czas)
d) Substancja tożsama z istotą „czym coś jest”
 Hussel: „istota stanowi to, co w istocie pewnego indywiduum można odnaleźć jako
„co”?
e) Szczególna charakterystyka substancji:
 ~ jest materią (hyle)
 ~ jest formą (morfe)
 ~ jest syntezą? (złożeniem) formy i materii
f) Cechy substancji:
-
 ~ jest tym, czym jest
 ~ istnieje sama przez się, samoistność
 Coś wewnętrznie określone, jednolite
 ~ przysługuje cecha AKTU
g) Stopień realizacji cech
 Materia – substancja niewłaściwa
- Tak: 1 cecha – nie tkwi w innym, a w niej tkwią
- Nie istnieje samodzielnie
- Nie jest czymś określonym, jednolitym
- Nie jest aktualna
 Forma – substancja w sensie właściwym
- Tak: ~ sprawia, że rzecz jest tym, czym jest
- ~ tkwi w materii, ale to materia hierarchicznie zależy od formy
- ~ ma więcej bytu niż materia
- Tak: istnieje byt mający tylko formę – arystotelesowski Bóg (czysta forma)
- Jest czymś określonym, jednolitym
- Jest aktualna
 Konkretny byt (forma + materia; np. człowiek) – też substancja właściwa
h) Najwłaściwsza substancja
 Empiryzm: złożenie materii i formy
 Metafizyka: forma
7. ****Bóg, czyli substancja ponadzmysłowa. Cechy:
a) Byt wieczny
b) Nie stworzył świata
c) Czysty akt
d) Jest wszystkim, czym może być (nie ma różnicy między tym czym jest, a czym może być)
e) Jest samomyślącą się myślą
f) Pierwszy Poruszyciel ( 1. zasada ruchu)
 Wprawia w ruch, samemu będąc nieruchomym
 +przedmioty pożądane (jak piękno i dobro – pociągają będąc niezmiennymi)
g) Jego przyczynowanie jest typu celowego
h) Nie kocha, ALE: może być kochany (miłość – dążenie do posiadania czegoś nie
posiadanego, Bóg ma wszystko)
X. N10 – poglądy epistemologiczne Arystotelesa
1. Empiryzm genetyczny
a) Nie ma wiedzy wrodzonej
b) Człowiek rodzi się jako czysta tablica
c) +przeciwieństwo natylizmu (Platon: samowystarczalność rozumu z procesie poznania)
2. Racjonalizm metodologiczny
a) „nie ma niczego w umyśle, co by wcześniej nie znalazło się w zmysłach”
b) Zmysły są początkiem wiedzy; same wiedzy nie dają
 Zmysły  fakty jednostkowe
 Wiedza  prawa ogólne, koniecznie, niezmienne (tylko droga rozumowa)
 Zmysły – autonomiczna władza poznawcza
3. 2 rodzaje władz poznawczych:
a) Władze zmysłowe
 Zmysły zewnętrzne (własne) – 5 zmysłów (np. wzrok)
- Żaden zmysł zewnętrzny nie zbacza na przedmiot innego zmysłu
 Zmysł wspólny – rdzeń zmysłowości
- Odbiór wrażeń poszczególnych zmysłów zewnętrznych
Tworzy syntezę psychiczną odpowiadającą syntezie właściwości danego
przedmiotu
- Do ~ należą:
- Wyobraźnia – zdolność przedstawiania przedmiotu pod jego nieobecność na
podstawie uprzedmiotowionych wrażeń
- Pamięć – magazyn wyobrażeń, faktów zaobserwowanych przez jednostkę
- Doświadczenie – tworzy się z pamięci (bez niego nie ma wiedzy)
b) Władze rozumowe
 Przejście za pomocą abstrakcji6 od jednostkowego do ogółu – „w tym, co jednostkowe
mieszczą się potencjalne treści ogólne, konkretne i niezmienne”
 2 rodzaje władz zmysłowych
- Umysłowo-wolicjonalne (wola – przedmiot: dobro)
- Umysłowo-poznawcze (intelekt / rozum – przedmiot: prawda)
3 czynności intelektu:
- Abstrahowanie: 3 stopnie abstrakcji:
- Fizyczna
- Dochodzenie do istoty przedmiotów materialnych
- Pomijanie cech jednostkowo-materialnych
- Nie pomijanie cech ogólno-materialnych
(np.: człowiek: NIE: kolor włosów, ALE: posiadanie kości)
- Matematyczna
- Intelekt skoncentrowany na ILOŚCI (cecha materii)
- Pomijanie wszystkich innych cech
- Metafizyczna
- Pomijanie wszelkiej materii (pozostaje forma)
- Dochodzenie do zasady bytu (formy)
- Sądzenie – ujawnianie związków pomiędzy pojęciami
- Wnioskowanie – ujawnianie związków pomiędzy sądami
4. Rozum czynny i bierny
a) Dusza:
 „Dusza jest formą ciała”. (Człowiek: forma – dusza; materia – ciało)
 Zasada życia wegetatywnego, zmysłowego i intelektualnego
 Pojawia się w następstwie organizacji ciała i w rezultacie dezorganizacji ciała
 Jest śmiertelna (ulega zniszczeniu)
 Charakter osobowy
b) Intelekt bierny
 Funkcje duszy 
 Zmieszany z materią
 Połączony z władzami zmysłowymi
c) Intelekt czynny
 Element boski; nieśmiertelny
- „Rozum pochodzi z zewnątrz” (od Pierwszego Poruszyciela)
 Czysty – nie zmieszany z ciałem, oddzielony od ciała
 Charakter nieosobowy
 Po śmierci człowieka jednoczy się z kosmicznym rozumem świata
d) Funkcje intelektu czynnego:
 +Wyjaśnienie
- 2 ogólne zasady
- Potencjalna, zmieszana z materią
- Akt (odpowiada przyczynie sprawczej)
-
6
proces myślowy polegający na pomijaniu pewnych cech danego przedmiotu, a uwzględnieniu tych istotnych
- Takie rozróżnienie musie istnieć także w umyśle
 Funkcje intelektu czynnego – światła...
- Nie tworzy treści poznawczej (która jest w zmysłach), lecz jedynie umożliwia
poznanie
- Dematerializacja wyobrażeń zmysłowych (ujawnienie tego, co ogólne, konieczne i
niezmienne)
- Warunek poznania, przejścia – jednostkowe  ogólne
5. 2 formy poznania rozumowego
a) Poznanie dyskursywne
 Opracowywanie materiału zmysłowego
 Funkcja intelektu biernego
b) Poznanie intuicyjne (nous)
 Funkcja intelektu czynnego
 Ograniczenie intuicji do poznawania jedynie 1. zasad (wiedzy i bytu):
- Tożsamości
- Niesprzeczności
- Wyłączonego środka
 1. zasady nie dają się uzasadnić, dowieść
- Pośredni dowód – poprzez zbijanie (metoda elenktyczna)
- Negacja 1. zasad prowadzi do sprzeczności
6. Nauka
a) System prawd mających wewnętrzne ugruntowanie (w oczywistości 1. zasad)
b) Istota klasycznej teorii nauki stanowi różnica między:
 Wiedzą a spostrzeżeniem
 Wiedzą a doświadczeniem i historią
c) ~Historia (do Kanta)
 Spokrewniona z doświadczeniem
 Dotyczy faktów jednostkowych  nie dopuszcza nauki
 Określenia przeciwstawne: wiedza – historia
 Kant: „rozum jest zasadą nie tkniętą przez historię”
 +Hegel: „historia: pole samorozwoju rozumu”
7. 2 kierunki etyki
a) Etyka eudajmonistyczna (Grecy)
 Oparta na szczęściu (szczęście – najwyższe kryterium działania)
 Filozofia – nigdy sprawą czysto intelektualną
 Całość bytu  oderwanie się od rzeczy najbardziej cenionych
b) Przeciwieństwo: etyka deontologiczna (np. Kant)
XI. N11 – Etyka w filozofii greckiej
1. Sokrates
a) Eudajmonizm: skrajny racjonalizm etyczny
2. Platon, Arystoteles
a) Zakwestionowanie intelektualizmu etycznego Sokratesa – jako jednostronnego
pojmowania człowieka
3. Platon
a) Eudajmonizm transcendentny – szczęście powiązane z osiągnięciem jakiegoś dobra
poza ziemskim życiem
b) Złożona struktura ludzkiego ducha; 3 funkcje duszy:
 Rozumna
 Popędliwa
 Pożądliwa
c) Metafora zaprzęgu  3 rodzaje duszy
 Władza rozumna: Woźnica  dusza rozumna
 Władza nierozumna: Koń dobry  dusza pożądliwa (odwaga, zapał, gniewność)
 Władza nierozumna: Koń zły  dusza popędliwa (chciwość, uleganie popędom)
d) Dusza rozumna
 Nieśmiertelna
 Skłonność do świata idei
 Brak pokrewieństwa z ciałem
 Wstąpienie w ciało: dołączane 2 niższe władze duszy
e) Cel filozofii: przygotowanie do śmierci
 „uczenie się umierania”
f) Zmysły – krata, przeszkoda; NIE: „okno”
4. Arystoteles
a) Eudajmonizm immanentny – szczęście:
 Najwyższe dobro
 Znajduje się w nas samych
 Cel, istota działania
 Dynamiczne pojmowanie szczęścia (jako proces, NIE: stan)
b) 3 komplementarne znaczenia szczęścia:
 Pragnienie spełnienia (cel życia)
 Ciągła i doskonała aktywność
 Całe ludzkie życie urzeczywistniające tą aktywność
c) Charakter intelektualny – powiązanie szczęścia i rozumu: argumentacja:
 Szczęściem nie może być to, co jest udziałem roślin i zwierząt
 Szczęście ≠ funkcje życiowe organizmu
 Szczęście ≠ funkcje zmysłowe (fun. duszy)
 Szczęście: postępowanie zgodne z rozumem (rozum – wyróżnik wśród innych istot)
d) Szczęście = cnota (arete)
 2 rodzaje cnót:
- Etyczne (np. wstrzemięźliwość, męstwo)
- Trzymanie się środka w postępowaniu
(ekstremum między nadmiarem i brakiem – cnota etyczna)
- Nie istnieje umiar w niesprawiedliwości
- Sprawiedliwość – korona cnót etycznych
- Dianoetyczne (rozum)
- Poznanie kontemplacja  mądrość
5. Platon i Arystoteles - racjonalizm w etyce
a) Działanie moralne:
 Wola
 Zdeterminowane przez zmysły człowieka
 Wartość moralna – zdeterminowana przez wiedzę o rzeczywistości
6. HEDONIZM (hedone – przyjemność)
a) Skrajny – Arystyp z Cyreny
 Cel życia – osobista przyjemność
 Wszystko ku przyjemności jest dobre
b) Umiarkowany – Epikur (347 – 270 p.n.e.)
 Hedonizm psychologiczny
- Ludzie z natury dążą do przyjemności
 Hedonizm etyczny
- Przyjemność – najwyższe dobro człowieka
- Nie każda przyjemność godna wyboru
- „Mądry: teraźniejszy ból  przyszła przyjemność”


Źródło przyjemności – trzeźwy rozum
Przyjemność:
- Zdrowie ciała
- Brak niepokoju
- Spokój duszy
 Najwyższe dobra:
- Szczęście
- Przyjemność
- Umiarkowanie
- Madrość
 „Lepiej być nieszczęśliwym z rozumem, niż szczęśliwym bez”
 Człowiek = ciało + dusza  podział:
- Potrzeby cielesne
- Naturalne i konieczne (głód, pragnienie)
- Naturalne i niekonieczne (miłość płciowa)
- Urojone (wspaniałe mieszkania, potrawy)
- Demoralizują
- Zalecana postawa ascetyczna
- „Komu nie wystarcza to, co wystarcza, temu nic nie wystarcza”
- Potrzeby duchowe
- Wystrzeganie się urojeń
- Kierowanie się rozumem
- Poznanie natury rzeczy
7. STOICYZM
a) Przedstawiciele
 Zenon z Kition
 Kleantes
 Chryzyp
 Seneka
 Marek Aureliusz
b) Życie w zgodzie z naturą
 Postępowanie zgodne z prawem przyrody (logosem)
 Człowiek – część świata (mikrokosmos)
 moralność – część przyrody – co korzystne dla całości – korzystne dla części
 Odwołanie do idei kosmosu (logosu) – harmonii, ładu
c) Ostateczny cel – stan niczym nie zakłóconego szczęścia (życie w spokoju)
 Stoicki mędrzec nie odczuwa gwałtownych emocji (poprzez opanowanie uczuć przez
rozum)
 Krytykowanie gwałtownych uczuć (apatia)
 Pragnienia emocjonalnej psychiki – niezgodne z naturą
d) Bóg – najwyższa instancja rozumu
 Boskie prawo kieruje biegiem wszelkich wydarzeń
- +odpowiednik – Judeo-chrześcijaństwo (opatrzność boska)
8. Naczelne tendencje w etyce greckiej
a) +eudajmonizm
b) Racjonalizm (szczęście, cnota  rozum)
 Skrajny (Sokrates)
 Umiarkowany (Platon, Epikur?)
 Poszukiwanie najwyższego dobra
 Postulat życia zgodnego z naturą
 Świat – kosmos (ład, harmonia) – fundament powinności moralnej

- Natura – źródło wartości moralnej
4 kardynalne cnoty etyczne:
- Mądrość
- Umiarkowanie
- Sprawiedliwość (korona cnót)
- Męstwo
XII. N12 – początki teocentryzmu, Św. Augustyn
1. +Podział merytoryczny filozofii
a) Kosmocentryzm
b) Teocentryzm
c) Antropomorfizm
2. Teocentryzm [ogólna charakterystyka]
a) Człowiek jako byt wobec Boga
b) Wolicjonalne aspekty poznania (zwłaszcza afirmacja boska przez człowieka)
 Poznanie uwarunkowane etyczną oceną przedmiotu
 Wiara – czynność poznawcza
 +~Kosmocentryzm: intelektualistyczne traktowanie woli
c) Problematyka: spór o wartość poznawczą i związek rozumu i wiary
3. Tertulian (II w n.e.)
a) Odrzucenie filozofii AN
b) Bezwzględny prymat wiary nad rozumem
 „Rozum przeszkadza w dochodzeniu do prawdy”
4. Św. Augustyn (354 – 430)
a) Nadrzędność wiary wobec rozumu (ALE NIE obniża tak wartość rozumu)
b) Wiara – konieczny warunek rozumienia
 +Św. Tomasz: „żadna prawda nie może być sprzeczna z rozumem, przy czym rozum
nie jest w stanie pojąć wszystkich prawd”
5. Mistycyzm
a) Doświadczenie wprowadzające w bezpośredni kontakt z rzeczywistością duchową
(Bogiem)
b) Zawieszenie aktywności rozumu, zmysłów
c) Silne momenty wolicjonalne
d) ~ wschodni: silniejszy proces roztapiania się duszy w absolucie
e) ~ chrześcijański:
 Nieprzekraczalna przepaść: bóg – dusza (?)
 Kontemplacja – najwyższy stan poznania
- Charakter receptywny [słyszenie nakazów Boga]
- Poskromienie aktywności intelektualnej
6. Św. Augustyn (nurt platoński)
a) Bóg stworzył świat z niczego (creatio ex nihilo)
b) Ens creatio (byt stworzony), ens increatio (byt niestworzony)
 Niedoskonałość – geneza z nicości
 Byt stworzony
- Pomiędzy Bogiem a nicością
- Dobry, ale nie nieskończenie
- Braki – zło
- Nie może być 2 bytów najdoskonalszych
c) Bóg – wszechmocny, wszechdobry
d) Zło
 +przed Św. Augustynem:
- Równie odwieczne jak dobro
-
e)
f)
g)
h)
i)
Charakter substancjalny
Materia – istota zła
Stoicy
- ~ rozpływa się w dobrym porządku świata
- ~ - charakter lokalny (dobro – globalny)
 Św. Augustyn nie neguje zła
 Jest niebytem, nicością
 Nie jest substancją
 Związane z ograniczonością
 Związek z wolnością (wolny wybór przyczyną zła)
Dobro
 W każdej rzeczy jest pozytywna bytowość o cechach dobra
- Właściwość bytów stworzonych
- Byt bez dobra jest sprzeczny
 Byt i dobro się zbiegają, są zamienne (ens et bonum convertum)
 Dopóki rzeczy istnieją, dopóty są dobre
 Dobro – fundamentalny aspekt rzeczywistości – z punktu widzenia dobra można
patrzeć na świat z punktu widzenia Boga (sub specie Dei)
Moralność (~Moralna prawość(?))
 Wolna wola
- Stworzona przez Boga (jest dobra, ale nie doskonale)
- Upadek człowieka nie był konieczny
- Człowiek nie jest samowystarczalny moralnie  konieczność wiary
- [czynienie zła / dobra, brak skłonności do czynienia zła – przejawy wolnej woli]
 Łaska
- Nie niszczy wolnej woli
- Pomoc w realizacji celów człowieka
Metafizyka:
 Bytowość i dobro pokrywają się
 Bóg jest dobrem
- Stworzył świat jako ‘dobry’
Rewolucja w teorii poznania – paradygmat mentalistyczny
 Zerwanie z obiektywizmem (AN)
 O istnieniu świata, rzeczy wewnętrznych można zwątpić
- [nie można zwątpić w istnienie świadomości – zwątpienie / kwestionowanie –
akty umysłu (należą do świadomości)]
Iluminacjonizm
 Pragnienie poznania tylko Boga i własnej duszy
 Poznanie prawd wiecznych – możliwe dzięki pamięci
- Pamięć
- Władza intelektualna (NIE: zmysłowa)
- Centralne miejsce w poznaniu
- Poznanie – przypomnienie
- Człowiek = dusza + pamięć
- ~Dusza i pamięć – miejsce, gdzie mieszka Bóg poprzez światło
- Światło
- Poznawać intelektualnie prawdę – przypominać sobie wieczną obecność w nas
boskiego światła
- Prawdy ogólne, konieczne i niezmienne (aksjomaty matematyczne, zasady
moralne)
- Poznanie to wymaga bożej iluminacji (bo rzeczywistość jest przypadkowa)
- Poznanie – rodzaj widzenia epistemologii: elementy
-
Bezpośredni kontakt wzrokowy (oko umysłu)
Przedmiot poznania (prawda) – pasywny
Podmiot poznania (rozum) – pasywny
Jedynie światło – aktywne
XIII. N13 – Św. Tomasz z Akwinu (nurt arystotelesowski)
1. Pojęcia arystotelesowskie
2. 3 stopnie bytu
a) Najniższy: SUBSTANCJE MATERIALNE
 Forma + materia
- [forma – poznawalność, aktualność; materia – wielość, potencjalność]
 Świat cielesny, przedmioty nieożywione
 ~ zależne od materii
- Człowiek złożony dodatkowo z formy
 Materia
- Oznaczona (cechy jednostkowo-materialne – np. kolor oczu, wzrost)
- Nieoznaczona (ogólno-materialne – np. dwunożność)
b) UMYSŁY CZYSTE (anioły)
 Substancja prosta: tylko forma, istota
 Rozróżnienie: istota – istnienie
 złożenie istoty i istnienia w bytach stworzonych:
- Ogólniejsze:
istnienie  istota = forma
- W ramach istoty:
istnienie  istota  (forma, materia)
c) BÓG
 Substancja absolutnie prosta:
istnienie = istota
 Czysty akt
 Istnienie, nie istota
 Nie ma rozróżnienia: czym Bóg jest – czym może być
 Niepoznawalny sam w sobie; poznawalny (pośrednio) przez analizę stworzeń
 3 drogi ku poznaniu Boga:
- Negacji
- Usuwamy ruch, zmianę, bierność, złożenie
-  Bóg jest bytem niezmierzonym, prostym, aktualnym
- Analogii między nim a stworzeniami
- Relacja ‘Bóg – świat’ analogiczna do ‘przyczyna – skutek’
- Orzekania przewyższającego
- Spotęgowanie skończonych własności bytów
- Bóg – wszystkie doskonałości, których ślad jest w stworzeniach
- Bóg – wszechmocny, wszechdoskonały, wszechdobry
 Relacja między Bogiem a światem:
- Stworzenie świata
- Creatio ex nihilo
- Akt Wolnej Woli Boga
- Na podstawie idei w umyśle Boga
- Odbywało się w czasie
- Relacja asymetryczna (oryginał do kopii)
- [świat podobny do Boga, nie odwrotnie]
3. Istnienie Boga wymaga dowodów
a) Nie empiryczne
b) Drogi tomaszowe (tomizm)
 Dowody wywodzą się ze świata empirycznego
 Konieczne istnienie absolutnego warunku

Uwzględniają:
- Istnienie rzeczywistości zmysłowej
- Istnienie to wymaga skończonego szeregu przyczyn
pierwsza przyczyna – Bóg
 5 dowodów (dróg):
- Z ruchu
- Coś się porusza  jest poruszane przez coś innego (przez Boga)
- Z niesamoistności
- Oparte na różnicy: istota – istnienie
- Istnieje byt, w którym istota nie jest tożsama z istnieniem
 istnieje byt, który jest jego przyczyną (Bóg)
- Z przypadkowości
- Oparte na różnicy: forma – materia
- Istnieje byt przypadkowy
- Materia – racja przypadkowości
- Musi istnieć byt konieczny, który jest przyczyną tej przypadkowości (Bóg)
- Z różnych stopni doskonałości
- Stopnie doskonałości w bytach (prawda, dobro, piękno)
- Orzeka się o czymś w stopniu wyższym / niższym w zależności od stopnia
absolutnego
- Musi istnieć absolutne piękno, dobro, prawda będące ich przyczyną (Bóg)
- Z powszechnej celowości przyrody
- Świat – kosmos, NIE: chaos
- Musi być przyczyna tego ładu (Bóg)
4. Creatio ex nihilo
a) Niedoskonałość bytu  geneza z nicości
b) Istnieć = fakt istnienia + geneza z...
5. Różnice pomiędzy ~ i Arystotelesem:
a) Arystoteles:
 Doskonałość bytu pochodzi od formy
 Akt, potencjalność jedynie w porządku istoty
 Forma (akt bytu) konstytuuje bytowość
 Wyjaśnia czym byt jest
b) Św. Tomasz z Akwinu:
 Rola istnienia w bycie
 Przeciwstawia ontologię esencjalną (Arystoteles) egzystencjalną (Św. Tomasz)
- Byt określany względem istnienia
 Wyjaśnia czym byt jest i że jest
6. Różnice pomiędzy istotą a istnieniem:
a) Rozróżnienie: fakt: coś jest tym czym jest – fakt, że coś jest
b) Istnienie – akt, najwyższa doskonałość
c) Istota stosunku do aktu – mnogość (potencja)
 Byty stworzone – aktualność i potencja
d) Istota – niewyrażalne pojęciowo
e) Istnienie – na drodze doświadczeń zmysłowych
 Samo w sobie - doskonałość
 Nie może się różnicować (~ jako akt jest jedno)
 Wielość bytów  element potencjalny, niedoskonały
 Istoty boskie – czysta aktualność