O Anselma Grüna czytaniu Biblii

 157
Mariusz Rosik
O Anselma Grüna czytaniu Biblii
N
iewystarczalność metody historyczno-krytycznej w analizie tekstów biblijnych powoduje, że egzegeci (i w ogóle teologowie) sięgają po metody nowe. Jedną z nich jest tzw. lektura
egzystencjalna. Spośród różnych nurtów takiej lektury, w naszym
kraju wydaje się przybierać na sile interpretacja Pisma Świętego
z perspektywy psychoanalizy, zwana powszechnie „interpretacją
w duchu psychologii głębi”. Podstawy takiej interpretacji dali
przede wszystkim niemieccy teologowie, Eugen Drewermann
i Maria Kassel1. Dużą popularnością cieszyła się także pozycja
Hanny Wolff2. Skrajny nurt tego kierunku przyjmuje tezę, że
teologowie biblijni i egzegeci sprowadzają swe badania do ustaleń naukowych o charakterze teoretycznym, które pozbawione
są znaczenia egzystencjalnego dla współczesnego człowieka.
Z dużą pomocą psychologom głębi przychodzi wypracowana
przez Carla G. Junga teoria archetypów. Bazujące na niej metody
analizy psychologicznej pozwalają uchwycić procesy psychiczne
jednostek, które zostały utrwalone w tradycjach różnych ludów.
Świadkiem i zapisem takich tradycji jest również Biblia.
E. Drewermann, Tiefenpsychologie und Exegese, t. 1–2, Walter-Verlag, Olten und Freiburg im Breisgau, 1984. 1985; M. Kassel, Sei, der du werden sollst.
Tiefenpsychologische Impulse aus der Bibel, Pfeiffer, München 1982; Biblische Urbilder. Tiefenpsychologische Auslegung nach C.G. Jung, Pfeiffer, München 1987.
2
H. Wolff, Jesus der Mann. Die Gestalt Jesu in tiefenpsychologischer Sicht,
Radius-Verlag, Stuttgart 1985.
1
158 mariusz rosik
Psychoanalityk czyta Biblię
Anselm Grün jest mnichem benedyktyńskim. Sześćdziesięciopięcioletni kapłan mieszka obecnie w Niemczech w opactwie
Münsterschwarzach. Organizuje spotkania o charakterze rekolekcyjnym głównie dla księży i sióstr zakonnych w tamtejszym
„domu rekolekcyjnym”. Jest autorem licznych dzieł z zakresu
duchowości i psychoterapii. Może się wydawać to nieprawdopodobne, ale lista jego publikacji książkowych w samych Niemczech
przekracza dziewięćdziesiąt. Przetłumaczone są na dwadzieścia
pięć języków. Jako zwolennik kierunku lektury biblijnej w kluczu psychologii głębi, Grün sugeruje, że tego typu podejście do
Pisma Świętego korzystne jest zwłaszcza dla osób, które czują się
pozbawione wartości, brak im zaufania do samych siebie, czują
się niepewnie w sytuacjach społecznych i walczą z odrzuceniem
przez środowisko. Oczywistym jest, że dużą popularnością cieszy
się tego typu podejście do tekstu natchnionego wśród młodzieży,
choć nie tylko.
Czy należy przyjąć zasadę św. Augustyna, że każda interpretacja, która odrywa się od sensu zamierzonego przez autora
natchnionego jest fałszywa, czy raczej przyjąć postulaty Paula
Ricouera, że tekst po napisaniu odrywa się od autora i „żyje swoim życiem”, można więc czerpać z niego nawet to, czego sam
autor nie zamierzył? Linię poszukiwania odpowiedzi wyznacza
dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Biblii w Kościele: „Dialog pomiędzy egzegezą a psychologią lub psychoanalizą
celem lepszego zrozumienia Biblii powinien oczywiście być krytyczny i respektować granice każdej dyscypliny. W każdym razie
psychologia lub psychoanaliza, gdyby wychodziła z principiów
ateistycznych, nie potrafiłaby zdać sobie sprawy z danych płynących z wiary. Psychologia i psychoanaliza użyteczne do sprecyzowania zakresu ludzkiej odpowiedzialności nie powinny eliminować rzeczywistości grzechu i zbawienia. Należy też unikać
o anselma grüna czytaniu biblii 159
mieszania spontanicznej religijności i objawienia biblijnego lub
zapominać o historycznym orędziu Biblii, które zapewnia objawieniu wartość wydarzenia wyjątkowego” (ipśk i d 3).
Celem zobrazowania metody egzegetycznej Anselma Grüna,
sięgnijmy po kilka (choć można by przytaczać ich tysiące) cytatów z jego książek.
Rozterki celnika na drzewie (Łk 19,1–10)
Kilkustronicowe wywody Grüna na temat tego, że niewysokiego
wzrostu Zacheusz wspinający się na sykomorę jest przedstawicielem wszystkich, których gnębi kompleks niższości, mogą przynieść duży pożytek duchowy (czy może raczej psychiczny), trzeba jednak zastanowić się, na ile taka interpretacja osadzona jest
w tekście opisującym epizod w Jerychu. Podobno swoją filigranową budowę ciała celnik miał rekompensować nie tylko wspinaniem się na wysokie drzewa, ale także gromadzeniem bogactw.
W ten właśnie sposób, zdaniem psychologizującego teologa (czy
może lepiej: teologizującego psychologa), leczy się kompleks niższości. Niemiecki mich prowadzi swój wywód: „Właśnie dlatego,
że był [Zacheusz] niskiego wzrostu, swe poczucie niższości chciał
zrekompensować jak największym bogactwem”3. Zacheusz –
tłumaczy dalej autor – nie zorientował się, że został wciągnięty
w diabelski krąg: im więcej bogactwa zdobywał, tym silniejszą
cieszył się niechęcią (o ile niechęcią można się „cieszyć”, nie ulegając tendencjom masochistycznym) i tym bardziej pogłębiał się
jego kompleks niższości. Wymowa całej nieco komicznej historii wydaje się jasna: najlepszym sposobem na akceptację samego
siebie jest nawrócenie i doświadczenie bezwarunkowej miłości
3
A. Grün, Jezus. Wizerunek człowieka. Ewangelia św. Łukasza, przeł. G. Sowinski, Znak, Kraków 2002, 158.
160 mariusz rosik
Boga, nie wdrapywanie się na okoliczne drzewa. Wniosek pewnie słuszny, tylko na podstawie jakich przesłanek biblijnych
można w ogóle mówić o Zacheuszowym kompleksie niższości?
Okazuje się, że tym razem w Jerychu nie sprawdziły się słowa
psalmisty: „Pan spogląda z nieba, widzi wszystkich ludzi”. Aby
dostrzec Zacheusza, Pan musiał spojrzeć w niebo. Dość poetycko widzi całą sytuację Grün: „Jezus spogląda z góry na człowieka. Widzi w nim niebo. Widzi w człowieku oblicze Boga. Spojrzenie Jezusa na nowo stwarza Zacheusza. Zwierzchnik celników
otrzymuje nową twarz. W obliczu Jezusa odkrywa nową twarz.
Twarz, którą przepełnia teraz radość. On, niski, który mierzył
zbyt wysoko i właśnie dlatego posuwał się zbyt daleko, schodzi
teraz na dół. Staje się pokorny, uniżony, bliski ziemi”4.
Ma rację benedyktyn, gdy twierdzi, że Zacheusz, by dowartościować siebie, nie będzie już musiał biegać po drzewach wzorem swych człekokształtnych praprzodków, lecz własną wartość
jako człowiek będzie mógł odnajdywać w perspektywie relacji
z Bogiem, który nakazał mu „zejść na ziemię”. Pytanie tylko,
skąd wiedział o psychologicznych problemach celnika? Sam autor takich twierdzeń na kompleks niższości z pewnością nie cierpi, co widać choćby w jego niefrasobliwym podejściu do tekstu
natchnionego.
Krwawienie spowodowane rozdawaniem majątku
(Mk 5,25–34)
W niezwykle interesujący sposób interpretuje Grün przyczyny
krwawienia kobiety uzdrowionej przez Jezusa, co relacjonuje Marek ewangelista. Benedyktyn stawia następującą diagnozę: „Kobieta cierpiąca na krwotok została uzdrowiona przez dotknięcie
4
Tamże, 159.
o anselma grüna czytaniu biblii 161
Jezusa. Jego moc przeniknęła do niej. Była ona chora, dlatego że
rozdała wszystko. A teraz coś bierze, chwyta szatę Jezusa. Usłyszała słowa Jezusa, że dawanie i branie należą do siebie”5.
Wydaje się, że taka identyfikacja przyczyn choroby bazuje
na Markowej wzmiance: „Wiele przecierpiała od różnych lekarzy i całe swe mienie wydała, a nic jej nie pomogło, lecz miała
się jeszcze gorzej” (Mk 5,25b-26). Zastanawiające, jaki pomost
przerzucił Grün pomiędzy wydawaniem pieniędzy na lekarzy
a krwawieniem. Autor zauważa: „była ona chora, dlatego że rozdała wszystko”. Wydaje się, że najpierw zachorowała, a następnie
szukając ratunku, wydawała majątek. Grün jednak rozumuje
odwrotnie: najpierw wydała mienie na lekarzy, w wyniku czego
cierpiała od dwunastu lat na upływ krwi. W jaki sposób rozdawnictwo dóbr materialnych czy pieniędzy może powodować
krwawienie? Dla zwykłego śmiertelnika pozostaje to tajemnicą,
ale wykształcony medycznie autor pewnie wie. Szkoda tylko, że
nie zdradza źródła swej wiedzy czytelnikom. Bo z pewnością nie
jest nim Biblia. Grün wie jeszcze jedno: kobieta „słyszała słowa
Jezusa, że dawanie i branie należą do siebie”. Należy przypuszczać,
że dotarł do niepublikowanej jeszcze literatury apokryficznej, bo
tekst Markowy z pewnością nie pozwala na takie konkluzje. Zacięci krytycy źródeł mówiliby tu o „wgadywaniu” tekstowi czegoś,
czego w nim nie ma. Nie byłoby jeszcze tragedii, gdyby Grün
„wgadywał” coś tekstowi Ewangelii na własny użytek; problem
pojawia się jednak wówczas, gdy próbuje „wgadać” także informacje nieprawdziwe czytelnikowi swych książek. Tymczasem
komentatorzy Markowego dzieła zgodnym chórem twierdzą, że
wzmianka o wydaniu majątku na lekarzy należy do tendencji
aretalogicznych, podkreślających dramatyzm sytuacji, natomiast
owo wydanie mienia nie jest przyczyną krwawienia, lecz jego
5
A. Grün, Zamienić rany w perły: droga wewnętrznego uzdrowienia, przeł.
A. Węgrzycka-Gulińska, Salwator, Kraków 2002, 62.
162 mariusz rosik
konsekwencją6. O zasłuchaniu chorej w Jezusowe nauczanie
o dawaniu i otrzymywaniu również w Ewangelii mowy nie ma.
Zagubiona umiejętność wyrażania uczuć
u anorektyczki (Mk 5,21–24.35–43)
Opowiadanie o wskrzeszeniu córki Jaira jest dla niemieckiego
psychologa w habicie relacją z uzdrowienia dwunastoletniej
anorektyczki, której choroba spowodowana jest nieumiejętnością wyrażenia uczuć w relacji z ojcem. Grün zauważa: „W Ewangelii św. Marka w rozdziale 5, mamy do czynienia z relacją ojciec–córka. Córka Jaira umiera na anoreksję, ponieważ nie może
wyrazić swych uczuć w stosunku do ojca. Zostaje uzdrowiona
dopiero wtedy, gdy ojciec uzna swą niemoc”7.
Przypuszczać należy, że tym razem diagnoza zasadza się na
stwierdzeniu ewangelisty, iż Jezus po dokonaniu wskrzeszenia
nakazał, aby dziewczynkę nakarmiono. Zazwyczaj ewangeliści
widzą tu motyw miłosierdzia Jezusa, Grün jednak woli posłużyć
się wzmianką celem identyfikacji choroby, która doprowadziła
do śmierci dziecka8.
Dziwić może również spostrzeżenie benedyktyna o nieumiejętności wyrażenia przez dziewczynkę uczuć wobec własnego
ojca. Widocznie znów czerpie swą wiedzę ze źródeł nam nieznanych. Jair musi uznać swą niemoc, by jego córka mogła być
W.L. Lane, The Gospel according to Mark (The New International Commentary on the New Testament), Eerdmans, Grand Rapids 1974, 191–192.
7
A. Grün, Zamienić rany w perły…, 81.
8
„Nakaz końcowy zbudowany jest z dwóch elementów: nakazu milczenia
i nakazu nakarmienia dziecka. Pierwszy pojawia się często w relacjach o cudach, i może być łączony z sekretem mesjańskim. Drugi ukazuje zatroskanie
Jezusa o fizyczny stan dziecka wymęczonego chorobą i stanowi pomost łączący
tę perykopę z opisem rozmnożenia chleba (6,35–52)”; zob. M. Rosik, Jezus
i Jego misja. W kręgu orędzia ewangelii synoptycznych, Verbum, Kielce 2003, 226.
6
o anselma grüna czytaniu biblii 163
uzdrowiona – twierdzi. Nie jest łatwo wyobrazić sobie Jaira jako
ojca utrudniającego wyrażanie uczuć własnemu dziecku, skoro
tak bardzo zależy mu na nim, iż odszukuje Jezusa, usilnie Go
prosi o pomoc, ba, nawet pada Mu do nóg, a dziewczynkę nazywa zdrobniale „córeczką” (por. Mk 5,23). Ale może, postępując
za logiką autora takiej tezy, należy zdiagnozować przełożonego
synagogi jako schizofrenika: własną córkę przyprawia o anoreksję, uniemożliwiając jej wyrażanie uczuć, a później zamienia się
w troskliwego tatę, który gotów jest zrobić wszystko, by ocalić
dziecko? Skądinąd wiadomo jednak, że ta troska wypływa z głębokiego przekonania, iż Jezus może dokonać uzdrowienia9. Tak
głęboko jednak w odczytaniu tekstu autor głębi nie dotarł.
Dominujące matki i opętane córki:
wyznaczanie granic (Mk 7,24–30)
Tym razem Anselm Grün interpretuje dla swych czytelników
Jezusowy egzorcyzm dokonany na odległość nad córką Syrofenicjanki (por. Mk 7,24–30)10. Jak można się spodziewać, zna
Jair już wcześniej okazał swoją wiarę, wyrażoną w silnym przeświadczeniu
o cudotwórczej mocy Jezusa; zob. R. Latourelle, Miracles de Jésus et théologie du
miracle (Recherches Nouvelle Série 8), Bellarmin, Montréal 1986, 147.
10
Perykopa ta stała się w ostatnich latach przedmiotem wielu studiów egzegetycznych. Do najważniejszych z nich należą: T.A. Burkill, The Historical
Development of the Story of the Syrophenician Woman, novt 9 (1967) 161–177;
tenże, The Syrophoenician Woman: The Congruence of Mark 7: 24–31, znw 57
(1966) 23–37; A. Dermience, Tradition et rédaction dans la péricope de la Syrophénicienne: Marc 7,24–30, znw 8 (1977) 15–28; J.D.M. Derrett, Law in the New
Testament: The Syro-Phoenician Woman and the Centurion of Capernaum, novt
15 (1973) 161–186; M.W. Dube, Readings of Semoya: Batswana Women’s Interpretations of Matt 15:21–28, Semeia 73 (1996) 111–129; F. Dufton, The Syrophoenician Woman and her Dogs, expt 100 (1989) 417; C. Focant, Mc 7,24–31; par.
Mt 15,21–29: critique des sources et/ou étude narrative, w: The Synoptic Gospels:
Source Criticism and the New Literary Criticism (betl 110), red. C. Focant, Leu9
164 mariusz rosik
dokładnie przyczyny stanu dziewczynki: „Córka opanowana jest
przez demona dlatego, że matka wyraźnie nad nią panuje. Jezus
uzdrawia najpierw matkę, wskazując jej granice. […] Chrystus
stawia matce granice, których przyjęcie wytwarza dystans do
córki i wtedy dopiero może ona zostać uzdrowiona”11.
Idąc tym tropem należałoby wszystkie matki szukające ratunku dla swych chorych dzieci i zwracające się o pomoc do lekarzy
uznać za „wyraźnie panujące” nad swymi dziećmi. Grün zdaje
się nie zauważać, że głównym tematem perykopy pozostaje zagadnienie misji chrześcijańskich wśród pogan. Marek uzasadnia
poganochrześcijanom priorytet tej misji w środowisku judaizmu.
Oto dar uzdrowienia ofiarowany córce Syrofenicjanki sprawia,
że z upokarzającej pozycji poniżenia zostaje wyniesiona do pozycji „dziecka” Bożego. Nie musi już oczekiwać na swą kolej, jak
domowe psy oczekują na spadające ze stołu okruchy, lecz sama
zasiada przy stole Bożych darów. Jako dziecko ma do tego pełne prawo. Interwencja Jezusa nie tylko przywraca jej zdrowie,
ale i włącza do grona tych, którzy przyjęli dar zbawienia przez
Niego przyniesiony12. Stając się dzieckiem Boga, wchodzi jednocześnie w krąg oddziaływania Kościoła, którego misję wśród
pogan zapoczątkował sam Jezus. O panowaniu matki nad córką
w opowiadaniu nie ma mowy. Jezus nie tyle „wskazuje granice”
matce – jak chce Grün – lecz rozszerza granice swej działalności,
ven University Press – Uitgeverij Peeters, Leuven 1993, 39–75; J. Perkinson,
A Canaanitic Word in the Logos of Christ; or the Difference the Syro-Phoenician
Woman Makes to Jesus, Semeia 75 (1996) 61–85; D. Rhoads, Jesus and the Syrophoenician Woman in Mark. A Narrative-Critical Study, jaar 62 (1994) 343–375.
11
A. Grün, Zamienić rany w perły…, 81–82.
12
M. Rosik, Motyw κυνάρια w dialogu Jezusa z Kananejką – Syrofenicjanką
(Mk 7,24–30; Mt 15,21–28), w: Viae historicae. Księga jubileuszowa dedykowana
Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (Historia 152), red. M. Goliński, S. Rosik, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001, 429–430.
o anselma grüna czytaniu biblii 165
wychodząc z terenów typowo żydowskich na ziemie pogańskie
i włączając pogan w zbawczy plan zbawienia.
Epileptyka trudności w relacji z ojcem
(Mk 9,14–25)
O ile narracja o egzorcyzmie córki Syrofenicjanki dotyczy
w mniemaniu Grüna skomplikowanych relacji matka–córka,
o tyle uzdrowienie epileptyka należy widzieć w optyce relacji
ojciec–syn: „Ten młody człowiek miotał się, był rozrywany. To
rozdarcie miało najwyraźniej związek z relacją do ojca. Ojciec
nie wierzył w swego syna. Doprowadziło to do tego, że syn nie
znajduje ujścia swych agresji, które rozbijają go wewnętrznie”13.
Pomijając opinie specjalistów na temat upatrywania przyczyn
epilepsji w braku wiary ojca we własnego syna, należy znów
postawić proste pytanie: skąd Grün czerpie takie informacje?
Odpowiedź znana jest chyba tylko jemu, a na pewno nie tym,
którzy nie są wtajemniczeni. W każdym razie godnym pochwały
jest to, że psycholog-teolog źródeł choroby upatruje nie tylko
w przyczynach organicznych, ale i psychicznych. Idzie z duchem
postępu, doceniając potencjał tkwiący w medycynie holistycznej.
Niemowa wskrzeszony i pozostawiony
bez opieki matki (Łk 7,11–17)
Ostatnim przykładem interpretacji opowiadań biblijnych w duchu psychologii głębi w wydaniu Grüna niech będzie kolejna
narracja o wskrzeszeniu. Chodzi o młodego człowieka z miejscowości Nain. Interpretacja Łukaszowa nadała opowiadaniu cechy
A. Grün, Zamienić rany w perły…, 36.
13
166 mariusz rosik
typowe dla trzeciego ewangelisty. Najpierw Jezus zdjęty litością,
zwraca się do matki chłopca z pocieszeniem: „nie płacz”. Dostrzegamy tu ważny w teologii Łukaszowej motyw miłosierdzia.
Akcent położony na wdowieństwie kobiety również jest istotny
dla Łukasza. Uwaga, iż zmarły był jej jedynym synem, podkreśla beznadziejność sytuacji. W środowisku społecznym tamtego
czasu ów młody człowiek przypuszczalnie musiał zapewnić byt
nie tylko sobie, ale i swej matce. Jednak zdaniem psychologa
głębi, ów domniemany jedyny żywiciel rodziny jest… „maminsynkiem”: „Z relacją matka–syn mamy do czynienia w Ewangelii św. Łukasza w rozdziale 7, gdzie jest opisane wskrzeszenie
młodzieńca z Naim. Jest to jedyny syn, który najwidoczniej nie
może już żyć, bo jest maminsynkiem. Musi on umrzeć w swej
dawnej tożsamości i zostać wyniesiony z miasta. Miasto to
symbol matczynej opieki. Jezus zatrzymuje ten pochód i mówi:
»Wstań!«. I młodzieniec może znów mówić, także o sobie, czego
dotąd prawdopodobnie nie robił”14.
Zgodnie z przyjętą przez siebie praktyką, autor tych zdań nie
ujawnia czytelnikowi źródeł tajemniczej wiedzy na temat relacji,
które panowały między zmarłym a jego matką. Zdaje się natomiast nie zauważać faktu, że zmarłego wynosi się w orszaku poza
miasto nie dlatego, że jest ono symbolem matczynej opieki, ale
po prostu dlatego, że zgodnie z żydowskim prawem cmentarze
sytuowano poza murami miejskimi.
Sens zamierzony przez autora
Porzuciwszy ironiczny ton, należy uznać, że Anselm Grün ma
wiele słusznych intuicji i że jego prace przynoszą ogromny pożytek duchowy wielu chrześcijanom. Co jednak z jego lekturą
Tamże, 82.
14
o anselma grüna czytaniu biblii 167
Biblii? O tym, że zadaniem czytelnika Biblii jest wniknięcie
w sens zamierzony przez autora, przekonywał już św. Augustyn,
gdy w De doctrina christiana pisał: „Aby zrozumieć boskie wyrocznie właściwie, musi istnieć ciągły wysiłek, aby dosięgnąć
umysłu autora. Przez niego bowiem mówi Duch Święty […].
Jest błędem nadawanie Pismu znaczenia odmiennego od tego,
które było zamierzone przez pisarzy, nawet wówczas, gdy taka
interpretacja służy rozbudzeniu miłosierdzia i tym tkwi w królestwie prawdy” (De doctrina christiana, i, 5).
Grün jednak często nadaje opowiadaniom biblijnym sens niezamierzony przez autora natchnionego. Co go do tego uprawnia?
Pius xii napisał: „Nadrzędną zasadą interpretacji jest odkrycie
i określenie tego, co dany autor zamierzał wyrazić. W mowach
i pismach starożytnych autorów ze Wschodu nie zawsze jest to
tak oczywiste i jasne, jak w dziełach nam współczesnych. Bo to,
co chcieli wyrazić, nie może być jedynie określone na podstawie
reguł gramatycznych i filologicznych, ani też tylko w oparciu
o kontekst. Komentator musi całkowicie wczuć się w ducha tych
odległych wieków na Wschodzie i z pomocą historii, archeologii,
etnologii i innych nauk trafnie określić, jakich sposobów pisania
mogli używać starożytni pisarze i jakich faktycznie używali” (Divino afflante Spiritu, eb 34–35).
Niemiecki mnich zdaje się pomijać wymienione tu nauki
szczegółowe, zatrzymując się jedynie na zdobyczach freudowskiej
psychoanalizy i „naciągając” teksty biblijne do osiągnięć nauk
psychologicznych. W jawny sposób odchodzi więc od zasady wyznaczonej przez Sobór Watykański ii. W Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym czytamy: „Musi więc komentator szukać
sensu, jaki hagiograf w określonych okolicznościach, w warunkach swego czasu i swej kultury zamierzał wyrazić i rzeczywiście
wyraził” (ko 12).