Temperament człowieka 10 TEMPERAMENT definicja – odnosi się do podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych 21 czynników środowiskowych (Strelau, 1993). Historię temperamentu rozpoczął grecki filozof i lekarz Hipokrates, opisując zdrowie jako stan zależny od czterech soków organizmu: krwi, flegmy, żółci czarnej i żółtej. Zaburzenie równowagi między nimi miało być przyczyną choroby (patologia humoralna). Uważał że poszczególne soki biorą się z następujących organów ciała: krew z serca flegma z głowy żółć z wątroby czarna żółć ze śledziony Galen, właściwie Claudius Galenus (ok. 130 - 200 n.e.) – rzymski lekarz greckiego pochodzenia, anatom, utalentowany badacz i pisarz, jeden z najznakomitszych starożytnych lekarzy, wywarł olbrzymi wpływ na rozwój nauk medycznych w średniowieczu i odrodzeniu. Galen wykorzystał koncepcję czterech soków i stworzył na jej podstawie pierwszą typologię temperamentu. Cztery pierwotne typy nazwał w zależności od przewagi któregoś z soków w organizmie. Są to: ●sangwinik (łac. sanguis- krew) ● choleryk (gr. chole- żółć), ● melancholik (gr. melas- czarna, chole- żółć) ● flegmatyk (gr. phlegma, śluz) sangwinik–człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu melancholik – mało uczuciowy i mało aktywny choleryk – pobudliwy i mało wytrwały w działaniu flegmatyk – mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja uległa w ciągu wieków zmianom. Temperament - Cechy temperamentu należą do osobowości – - Cechy temperamentu nie są synonimem osobowości. – - Cechy te nie tworzą odrębnej struktury. Temperament ujmowany jest w kategoriach cech zachowania (Strelau, 2001) Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania: – - w energetycznych aspektach zachowania – - w czasowych parametrach zachowania Temperament nie określa treściowych aspektów zachowania Temperament określa mechanizm fizjologiczny, który odpowiada za wielkość i szybkość mobilizowanej i rozładowywanej energii do działania i przebiegu wszelkich 65 procesów. CECHY TEMPERAMENTALNE ZWIĄZANE Z INTENSYWNOŚCIĄ REAKCJI – – – · reaktywność · wrażliwość · odporność ZWIĄZANE Z CZASEM REAGOWANIA · · · · szybkość reakcji trwałość reakcji tempo reakcji ruchliwość 79 Energetyczne cechy zachowania reaktywność – tendencja do intensywnego reagowania na bodźce o określonej wartości stymulacyjnej w sensie fizycznym. wrażliwość – zdolność do reagowania na bodźce o niskiej wartości stymulacyjnej wytrzymałość – zdolność do adekwatnego reagowania na bodźce o dużej wartości stymulacyjnej w sytuacjach wymagających długotrwałego i bardzo stymulującego działania oraz odporność na dystraktory i zmęczenie. 80 REAKTYWNOŚĆ (różnice w intensywności reakcji na bodźce) NISKA REAKTYWNOŚĆ (mała intensywność reakcji) ten sam bodziec WYSOKA REAKTYWNOŚĆ (duża intensywność reakcji) mała wrażliwość na bodźce duża wrażliwość na bodźce duża odporność na bodźce mała odporność na bodźce 96 NISKA REAKTYWNOŚĆ WYSOKA REAKTYWNOŚĆ duża odporność duża wrażliwość SILNY TYP UKŁADU NERWOWEGO SŁABY TYP UKŁADU NERWOWEGO (przewaga pobudzania) (przewaga hamowania) ZAGROŻENIA (sygnały z otoczenia i bodźce wewnętrzne) 107 OSOBY WYSOKO REAKTYWNE słaby typ układu nerwowego OSOBY NISKO REAKTYWNE silny typ układu nerwowego •duża podatność na zmęczenie •mała podatność na zmęczenie •tendencja do częstszych odpoczynków •brak potrzeby przerw w działaniu •preferencje do wykonywania czynności przerywanych •tendencja do wykonywania czynności ciągłych i przerywanych •organizacja czynności różnorodnych w dłuższym okresie czasu •zdolność do długiego wykonywania czynności jednorodnych •potrzeba ciszy i spokoju w czasie pracy •nie wymagają ciszy i spokoju do pracy •skłonność do wykonywania zadań od najtrudniejszych do najłatwiejszych •stopniowe “wciąganie” się do pracy zaczynając od łatwych zajęć •dominacja czynności przygotowawczych • i sprawdzających nad zasadniczymi •dominacja czynności zasadniczych oraz większa integracja czynności przygotowawczych i sprawdzających •zmiany i poprawki zadania dokonywane w trakcie czynności kontrolujących •zmiany i poprawki w trakcie czynności zasadniczych •tendencja do układania planów działania •sprawne działanie bez planu pracy •preferowanie komunikacji pisemnej •preferencje komunikacji ustnej •czas wykonania zadania wydłuża się •krótszy czas wykonania zadania •niższa sprawność działania w syt. •wyższa sprawność działania w syt. trudnych 118 Czasowe charakterystyki zachowania: ŻWAWOŚĆ – tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych Ruchliwość – zdolność do przestawiania się z jednej reakcji na drugą odpowiednio do zmian otoczenia. Szybkość reakcji na bodźce lub inne wymagania środowiska. Tempo – częstość wykonywania jednolitych reakcji w określonej jednostce czasu 121 Czasowe charakterystyki zachowania PERSEWERATYWNOŚĆ – tendencja do utrzymywania i powtarzania danego zachowania po zaprzestaniu działania bodźca. Utrzymywanie zachowania – przejawia się w czasie trwania reakcji po zaprzestaniu działania bodźca. Powtarzanie zachowania – przejawia się w liczbie powtórzeń reakcji po zaprzestaniu działania sytuacji wywołującej reakcję. 132 Temperament Czasowe charakterystyki zachowania są wyznaczone przez labilność mechanizmu fizjologicznego, który jest związany częściowo z poziomem aktywacji. Badania nad temperamentem wskazują, że istnieją różnice indywidualne w intensywności i przebiegu w czasie funkcji regulacyjnych zachowania. 143 Osobowość Osobowość stanowią te cechy osoby bądź ludzi w ogóle, które umożliwiają wyjaśnienie spójnych wzorców zachowań. Zachowanie uwarunkowane osobowością jest względnie stałe czasowo i niezależne od okoliczności Osobowość jest dynamiczną organizacją psychofizycznych układów tkwiących w jednostce, które kreują charakterystyczne wzorce zachowania, myśli i uczuć (Allport, 1961) Osobowość zależy od wrodzonych popędów, wyuczonych motywów oraz doświadczenia. “Jest to względnie stały sposób organizacji dyspozycji motywacyjnych danej osoby, wynikający z interakcji między popędami biologicznymi a otoczeniem społecznym i fizycznym.” (Eysenck 1975) 154 Teorie typów osobowości Typy osobowości – charakterystyczne wzorce własności psychicznych, wyraźne kategorie, np. Typologia Sokratesa/Galena Teoria typów Wiliama Sheldona (somatotypy) Endomorficzny – gruby, miękki, okrągły Ektomorficzny – chudy, wysoki, kruchy Mezomorficzny – muskularny, kanciaty, silny Typologia oparta o teorię Carla Junga (wskaźnik typu Myera-Briggsa) – cztery wymiary Ekstrawersja – introwersja Zmysłowość – intuicja Myślenie – odczuwanie Sąd - percepcja 165 Teorie cech osobowości Cechy osobowości – wymiary ciągłe, różniące się jakością i stopniem Cechy w ujęciu Gordona Allporta Pojęcie centralne – dyspozycja osobista (podejście idiograficzne, indywidualne) Trzy kategorie dyspozycji Dyspozycje dominujące (kardynalne) – np. osobowość autorytarna, poświęcanie życia dla dobra innych Dyspozycje centralne – np. pewność siebie, grzeczność, towarzyskość, uczciwość, optymizm... Dyspozycje wtórne – np. preferencje co do jedzenia i ubioru 176 Koncepcja Osobowości PEN Hansa Eysencka Zalicza się ona do czynnikowych teorii osobowości. Zakłada biologiczne podłoże temperamentu i uniwersalność cech temperamentalnych. Osobowość powstaje i rozwija się przez funkcjonalne współdziałanie czterech sfer: sfery poznawczej (inteligencja), woluntarnej (charakter), afektywnej (temperament) i somatycznej (konstytucja ciała). Przez osobowość Eysenck rozumie względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, inteligencji oraz konstytucji fizycznej, która determinuje specyficzny sposób przystosowania do otoczenia. . Związek między czterema starożytnymi typami temperamentu a wymiarami, według Eysencka. Sangwinik: otwarty i towarzyski Sangwinicy powinni więc wybierać zawody, które wymagają kontaktu z ludźmi i pozwalają na elastyczność postępowania. W pracy są aktywni, potrafią sprawić bardzo dobre wrażenie. Ten typ bardzo dobrze sprawdza się w zawodzie pilota wycieczek, organizatora przedsięwzięć reklamowych, aktora, śpiewaka, sprzedawcy, ale również przedstawiciela handlowego lub stewardessy. Sangwinicy są najlepszymi pracownikami, gdy mogą swobodnie wyrażać myśli oraz skupiać na sobie uwagę. Nie są jednak dobrymi doradcami, gdyż wolą słuchać, a nie mówić. Flegmatyk: rutyna bez nudy Flegmatycy z kolei świetnie odnajdują się w dobrze zorganizowanym miejscu pracy, gdzie ich obowiązki są jasno określone. Sprawdzają się w roli mediatora, ponieważ potrafią obiektywnie ocenić sytuację i znajdują proste wyjścia. Posiadają zdolności administracyjne oraz dobrze sprawdzają się w rutynowych zajęciach, które innym wydają się nudne. Dobrym zawodem dla nich jest zawód psychologa klinicznego, socjologa, pracownika naukowego, pisarza, kustosza w muzeum, bibliotekarza, krytyka literackiego itp., ale i akwizytora. Choleryk: grunt to wyzwanie Choleryk to urodzony przywódca, jest typowym człowiekiem czynu, ekstrawertykiem, ukierunkowany na osiągnięcie celu. Jako pracownik sprawdza się w nieoczekiwanych sytuacjach, uwielbia podejmować wyzwania, typowy pracoholik. Najlepiej pracuje, gdy w pełni kontroluje sytuację. Świetnie sprawdza się na stanowiskach kierowniczych, w dziedzinach wymagających silnej kontroli i autorytetu. Jest dobrym organizatorem, świetnie dostrzega praktyczne rozwiązania. Sprawdza się jako przedsiębiorca, dyrektor przedsiębiorstwa, inżynier w przemyśle oraz budownictwie, handlowiec, prawnik, menedżer, dziennikarz, reżyser, policjant. Melancholik: w ciszy i samotności Melancholicy natomiast posiadają analityczny umysł, są poważni i zdeterminowani. Najlepiej sprawdzają się w pracy, która wymaga zajmowania się szczegółami, prowadzenia notatek, robieniu wykresów, diagramów. Łatwo podporządkowują się regulaminom. To perfekcjoniści, doceniają wagę szczegółów oraz zawsze kończą rozpoczęte zadanie. Najlepiej pracują w pojedynkę, cenią sobie ciszę. Sprawdzą się w zawodzie ekonomisty, bibliotekarza, księgowego, notariusza, konserwatora zabytków, archeologa, meteorologa lub farmaceuty. Wielka Piątka (Costa, McCrae – NEO-FFI) Ekstrawersja – Introwersja rozmowny spokojny energiczny wycofany aktywny nieśmiały stanowczy osamotniony towarzyski milczący entuzjastyczny powściągliwy Sumienność – Chaotyczność zorganizowany niedbały skrupulatny nieporządny skuteczny lekkomyślny odpowiedzialny nieodpowiedzialny rzetelny niezręczny rozważny zapominalski Ugodowość – Nieustępliwość życzliwy oschły uprzejmy wrogi chwalący kłótliwy serdeczny twardy szczodry nieuprzejmy ufający niewdzięczny Stabilność – Chwiejność Emocjonalna stateczny napięty spokojny niespokojny zadowolony nerwowy odprężony o złym nastroju opanowany drażliwy niewzruszony wybuchowy Otwartość – Zamkniętość na doświadczenie o szerokich o wąskich zainteresowaniach zainteresowaniach z wyobraźnią banalny oryginalny prosty z intuicją płytki ciekawy świata niezbyt inteligentny z inwencją wnikliwy 254 Temperament a osobowość ● Temperament stanowi wynik ewolucji biologicznej, podczas g dy osobowość jest wytworem warunków społeczno - historycz nych. ● Temperament właściwy jest zarówno ludziom, jak i zwierzęto m, osobowość z kolei stanowi zjawisko psychiczne, typowe tyl ko dla człowieka. ● Jednostka ma określone właściwości temperamentu od momen tu urodzenia. Człowiek w momencie urodzenia nie posiada jesz cze osobowości. Kształtuje się ona w działaniu oraz w interakcj i człowieka ze środowiskiem społecznym. ● Temperament obejmuje wyłącznie formalne cechy zachowani a, niezależnie od ich treści. Osobowość to przede wszystkim as pekt treściowy zachowania, w którym wyraża się stosunek do ś wiata i do samego siebie.