osobowość a dziedziczenie

OSOBOWOŚĆ A DZIEDZICZENIE CZYLI DZIEDZICZENIE CECH OSOBOWOŚCI
Osobowość
Osobowość jest to ogół cech psychicznych jednostki i dotyczących jej zachowań
modyfikowanych pod wpływem doświadczeń i edukacji. Osobowość stanowi o wyjątkowości,
niepowtarzalności jednostki, będąc wynikiem ciągłego oddziaływania czynników
dziedzicznych ze środowiskiem.
„Największym szczęściem dzieci tej ziemi jest osobowość" pisał J.W.Goethe. Poglądy takie,
choć wyrażane w bardziej precyzyjnym języku, są bliskie większości współczesnych. Obecnie
osobowość, po dezaktualizacji takich nazw jak: wola, charakter czy jaźń, należy do
najważniejszych pojęć naukowych. Osobowość nie jest strukturą niezmienną. Pod wpływem
przekazu genetycznego i oddziaływania środowiska zewnętrznego ulega zmianie. Osobowość
- obok środowiska - w decydującym stopniu wpływa na ludzkie myślenie i działanie. Jest ona
„konstruktorem" biografii człowieka. Stopień zaangażowania osobowości w czasie określonej
działalności człowieka może być różny, np. w rozwiązywaniu problemów naukowych czy w
trakcie rozwijania tematów artystycznych jest największy.
Osobowość względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych człowieka. Od osobowości
zależy zachowanie się człowieka, jego psychiczna tożsamość, sposoby przystosowania się do
otaczającej rzeczywistości oraz jej przekształcanie.
Osobowość jest zespołem cech lub czynników konstytucjonalnych. Zintegrowane i całościowe
funkcjonowanie psychiczne człowieka jest wyrazem jego osobowości. W jej strukturze
wyróżnia się takie komponenty jak:
1) popędy i potrzeby,
2) temperament i charakter,
3) postawy, uzdolnienia i emocje,
4) mechanizmy obronne i obraz samego siebie.
Osobowość jest następstwem kumulowania się bezpośrednich i przetworzonych doświadczeń
człowieka regulujących jego zachowanie. Podstawowe składniki osobowości to temperament,
charakter i inteligencja. Osobowość - obok środowiska - w decydującym stopniu wpływu na
ludzkie myślenie i działanie; jest ona „konstruktorem" biografii człowieka.
Inteligencja
Inteligencja (łac. intelligentio - „pojętność") jest to zespół zdolności umysłowych
umożliwiający jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się
wobec nowych zadań i warunków życia. Jest to pojęcie definiowane w psychologii
niejednolicie, służące głównie do określenia ogólnego określenia poziomu sprawności
intelektualnej. Inteligencja jest to cecha umysłu, odpowiadająca za sprawność w zakresie
myślenia, rozwiązywania problemów i innych czynności poznawczych. Od poziomu
inteligencji zależy poprawność i rozumienie złożonych problemów i skuteczność
poszukiwania trafnych rozwiązań, a także sprawność działania w sytuacjach trudnych i
nowych. W ujęciu Bineta (1905) - twórcy pierwszych testów do badania inteligencji inteligencja to przede wszystkim zdolność do wydawania trafnych sądów, zwłaszcza w
odniesieniu do problemów i sytuacji dnia codziennego. Myślenie człowieka inteligentnego jest
ukierunkowane, czyli prowadzone według skutecznego planu zmierzającego do rozwiązania
problemu. W dalszym ciągu prowadzi się badania nad dziedziczeniem inteligencji oraz nad
wpływem kultury, środowiska, wychowania i nauczania na rozwój umysłowy. Dla
prawidłowego rozwoju inteligencji niezbędne jest zarówno odpowiednie wyposażenie
genetyczne jak też właściwe odżywianie, nauczanie i stymulujące wpływy środowiska. Iloraz
inteligencji (intelligence quotient - IQ) to globalny wskaźnik (miara) poziomu inteligencji. W
ujęciu klasycznym jest stosowany w badaniach rozwoju umysłowego dzieci, jest to stosunek
wieku umysłowego (obliczonego na podstawie wyników badania testowego) do wieku
biologicznego (wieku kalendarzowego), pomnożony przez 100. Wiek umysłowy jest to
określenie poziomu rozwoju umysłowego charakterystycznego dla większości osobników
populacji w danym wieku kalendarzowym. Wiek umysłowy oceniamy na podstawie wyniku
badania testowego poziomu rozwoju umysłowego (inteligencji dziecka). Jest on wyrażony
wiekiem życia, w którym większość dzieci osiąga ten poziom. Współczynnik o wartości
100IQ jest wyższy lub niższy od 100, zależnie od tego, czy osiągnięty przez dziecko wiek
umysłowy jest wyższy lub niższy od jego wieku kalendarzowego (wieku życia).
Współczynnik o wartości 100 oznacza, że dziecko ma, jak na swój wiek, przeciętną
inteligencję. Jak wspomniano powyżej, pierwsze testy na inteligencję zastosował francuski
psycholog Alfred Binet. Od momentu powstania testy na inteligencję były stosowane przede
wszystkim jako wskaźniki powodzenia w nauce szkolnej.
Test Stanforda - Bineta i jego odmiany zawierają wersje dla każdego poziomu wiekowego, od
2 do 20. Testy te obejmują takie czynności, jak kopiowanie pojedynczych obrazków,
wypełnianie wzorem brakujących elementów, nawlekanie paciorków na nitkę, odpowiadanie
na pytania, rozpoznawanie absurdalności w obrazach, wybieranie z grupy wyrazów tych, które
mają ze sobą coś wspólnego, układanie w pary abstrakcyjnych wzorów, przewidywanie
kolejnych znaków w ciągach arytmetycznych i graficznych itd. IQ wzrasta z wiekiem do około
18 roku życia i pozostaje w miarę stałe przez większość dorosłego życia. Ludzie z IQ powyżej
130 są wyjątkowo inteligentni, a osoby z IQ poniżej 70 upośledzone umysłowo.
W testach inteligencji dla dorosłych (współcześnie także wielu testach dla dzieci) IQ
wyznacza się na podstawie procedury porównania wyniku badania testowego, osiągniętego
przez daną osobę, z rozkładem wyników w populacji, do której ta osoba należy. IQ w danej
populacji ma rozkład normalny (ze średnią 100), a większość wyników mieści się w przedziale
85 - 115.
Trzeba uzyskać minimum 149 pkt. w skali Cattela w teście na inteligencję, żeby móc wstąpić
do Międzynarodowego Stowarzyszenia Mensa, skupiającego najinteligentniejszej osoby na
świecie (9 tysięcy). Wśród nich jest około 1000 Polaków.
Aktualnie próbom pomiaru inteligencji poddają się miliony Amerykanów. Jednak tak
skomplikowanej cechy jaką jest inteligencja nie można określić za pomocą zwykłego pomiaru.
Inteligencja jest trudna do zdefiniowania i do zbadania. Nigdy nie będziemy mieć pewności,
czy mierzymy inteligencję, czy tylko zdolność do wykonywania pewnego testu.
Amerykańscy uczeni zidentyfikowali obszar chromosomu, gdzie znajdują się geny
odpowiedzialne za inteligencję i uważają, że poziom naszej inteligencji zależy od genów, a nie
od sposobu wychowania.
Pewne zdolności intelektualne mają podłoże genetyczne, ale na inteligencję składa się wiele
genów i ich produktów. Pierwszy gen warunkujący inteligencję u ludzi znaleziono na 6
chromosomie. Trwają poszukiwania wszystkich genów inteligencji, które działając razem
wywierają duży wpływ na ten składnik osobowości. Kolejnym zadaniem dla naukowców
będzie wyjaśnienie, jak działają geny inteligencji. Jedni uważają, że pomagają one w
tworzeniu komórek nerwowych. Inni twierdzą, że wysyłają sygnały, które odpowiadają
naszym myślom, z jednej części mózgu do drugiej. Należy jednak podkreślić, że powodzenie
w życiu zależy nie tylko od inteligencji lecz także od umiejętności kierowania emocjami i
innych cech osobowości. Takie rozumienie tej cechy tłumaczy, dlaczego zdolni uczniowie
niekiedy nie radzą sobie w nauce, a potem w pracy, a osoby o przeciętnym ilorazie inteligencji
odnoszą życiowe sukcesy. Takie cechy jak zdolność motywacji, wytrwałość w dążeniu do celu
mimo niepowodzeń, umiejętność panowania nad emocjami, nie poddawanie się
przeciwnością, pozytywne myślenie i przedsiębiorczość bez wątpienia świadczą o inteligencji.
Inteligencja jest w populacji rozdzielona nierównomiernie, a rozkład ilorazu inteligencji (IQ intelligence quotient) ma kształt krzywej Gaussa. Jak już wspomniano, wskaźnikiem poziomu
inteligencji jest tzw. iloraz inteligencji. Jest on obliczony na podstawie rozwiązywania testów
psychologicznych, przeznaczonych dla określonych grup wiekowych. Na podstawie ilorazu
inteligencji wyodrębniono w populacjach ludzkich następujące kategorie inteligencji:
opóźnienie umysłowe, granica normy, poniżej przeciętnej, przeciętna, wysoka, bardzo wysoka.
Ok. 95% populacji ma IQ mieszczący się w granicach dwóch odchyleń standardowych od
średniej (od 70 do 129). Osób o bardzo wysokim IQ (powyżej 130) jest w populacji ok. 2,2%,
co w warunkach polskich stanowi około 800 tyś. osób. Większość osób kończących studia
posiada IQ powyżej przeciętnej od 110 do 119. W populacji jest ok. 2,2% ludzi o IQ poniżej
70. Określa się ich jako opóźnionych umysłowo.
Niedorozwój umysłowy zależnie od jego głębokości dzielimy na:
1. idiotyzm (idiotismus), jeżeli IQ mieści się w granicach 0-19,
2. głuptactwo (imbecilitas), jeżeli IQ mieści się w granicach 20-39,
3. ociężałość umysłową (debilitalis mentalis), jeżeli IQ mieści się w granicach 46 - 69.
Górny pułap możliwości intelektualnych człowieka jest determinowany genetycznie.
Inteligencję dziedziczy się poligenowo- (prawdopodobnie przez 22 pary genów) a jej
oddziedziczalność wg jednych autorów mieści się w granicach od 20 do 40% a wg innych od
50 do 80%. Z badań wynika, że za inteligencję odpowiada więcej niż jeden gen, a także, że
wpływ genów na inteligencję jest większy niż sądzono do tej pory i zdecydow7anie przeważa
nad wpływem środowiska, w jakim dorasta dziecko. Jako cecha poligenowa ulega w szerokim
zakresie zmianom pod wpływem czynników środowiskowych. Rodzice muszą ze swoim
dzieckiem rozmawiać jeśli chcą by było jak najlepiej rozwinięte intelektualnie. Wyniki badań
przeprowadzonych w ostatnich latach sugerują, że obok determinacji genetycznej o rozwoju
intelektualnym i emocjonalnym człowieka decydują trzy pierwsze lata życia człowieka. O
przyszłych możliwościach intelektualnych i zdolnościach dziecka przesądza liczba połączeń,
jakie tworzą się między nimi. Część z nich powstaje na skutek wyposażenia genetycznego.
Pozostałe tworzą się już w okresie płodowym i od pierwszych dni życia dziecka.
Mózg małego dziecka jest niezmiernie plastyczny. Pod jednym wszakże warunkiem, że są
dostarczone mu odpowiednie bodźce. Im więcej uwagi poświęcają rodzice dziecku w -ciągu
pierwszych trzech lat jego życia, a zwłaszcza w pierwszym roku, -im częściej bawią się z nim,
mówią do niego, umożliwiają poznanie świata, tym szybciej rozwija się ono intelektualnie.
Zwłaszcza doświadczenia wieku niemowlęcego w dużym stopniu decydują o rozwoju
intelektualnym człowieka. Badania przeprowadzone w Kanadzie stwierdziły, że
przystosowanie do sytuacji stresowych lepsze jest u dzieci wychowywanych przez troskliwe
matki oraz większa jest ich zaradność w nowych sytuacjach.
Dlaczego stymulacja ze strony rodziców jest tak ważna?
Dziecko pozbawione kontaktu z innymi dziećmi i rodzicami ma niewielkie możliwości
poznania otoczenia, nie „gimnastykuje" mózgu. Wówczas zanikają połączenia nerwowe, które
nie są intensywnie użytkowane, nie tworzą się i nie utrwalają nowe. Zdolność mózgu do
tworzenia połączeń nerwowych najbardziej intensywna do trzeciego roku życia utrzymuje się
przez następnych kilkanaście lat. Jest wyraźnie zauważalna do 10 - 11 roku życia, potem
słabnie. W tym okresie dziecko najłatwiej uczy się języków obcych (im wcześniej zaczyna,
tym większe szansę na perfekcyjne opanowanie), ujawnia uzdolnienia muzyczne, plastyczne
czy matematyczne. „Przeoczenie" tego okresu może doprowadzić do sytuacji, że nigdy się nie
dowiemy, na co rzeczywiście stać konkretne dziecko. Bardzo pożądane jest także wczesne
zapoznanie dzieci z dźwiękami muzyki, zwłaszcza klasycznej. Powstające wówczas obwody
neuronalne mają podobny „wzór" połączeń, jak w przypadku myślenia abstrakcyjnego.
Dlatego dzieci wcześnie uczone śpiewu czy muzyki wykazują większe zdolności
matematyczne. Nazwano to efektem Mozarta.
Noworodek, którym matka troskliwie się opiekuje, mówi do niego, kołysze do snu, wyrasta na
osobnika sprawniejszego umysłowo. Im częściej matka przemawia do swojego dziecka, im
częściej się z nim bawi, tym więcej w jego mózgu powstaje nowych połączeń nerwowych.
Współgrające z odczuciami dziecka emocje matki wzmacniają jego reakcje i utrwalają sień
połączeń neuronalnych. W mózgu niemowlęcia tworzy się bardzo wcześnie coś w rodzaju
„mapy percepcyjnej" dźwięków języka, którym mówią osoby w jego otoczeniu. Silniejsze
powiązania pomiędzy neuronami wzmacniają pamięć i wpływają pozytywnie na rozwój
inteligencji. Tak więc inteligencja nie jest wyłącznie kwestią dziedziczenia. Wprawdzie
istnieją geny kontrolujące procesy pamięciowe i sprawność umysłu, ale ich aktywność zależy
w dużym stopniu od otoczenia, w jakim przebywa niemowlę. Ód aktywnej postawy rodziców
zależy zatem, czy mózg noworodka, który wciąż jest jeszcze plastyczny i podatny na bodźce
zewnętrzne, będzie się szybko rozwijał, czy też zatrzyma się na pewnym poziomie.
Przekroczenie tego progu w późniejszym wieku jest oczywiście możliwe, ale jest to zadanie
znacznie trudniejsze i wymagające większego wysiłku.
Należy jednak podkreślić, że przy niedorozwoju umysłowym, nawet najlepsi pedagodzy
osiągną niewielkie wyniki edukacyjne. W bardzo dobrych warunkach środowiskowych może
się zdarzyć, że osoba o niższych możliwościach genetycznych osiągnie lepsze wyniki
intelektualne i życiowe, aniżeli osoba o bardzo dobrym wyposażeniu genetycznym, ale żyjąca
w złych warunkach środowiskowych.
Każdy człowiek ma szeroki zakres możliwości rozwoju inteligencji, przy czym granice tego
zakresu są uwarunkowane dziedzicznie i modyfikowane przez środowisko.
Jak już wspomniano, inteligencja jest to złożona sprawność umysłowa, przejawiająca się
przede wszystkim w zdolności logicznego myślenia oraz w umiejętności wykorzystania
posiadanej wiedzy i doświadczenia w nowych sytuacjach. Człowieka inteligentnego cechuje
elastyczność w działaniu i myśleniu oraz duży poziom aktywności i wiedzy O ile np. wzrost
dorosłego człowieka jest wartością stałą, z inteligencją jest inaczej. Poprzez bodźce umysłowe
i trening, jej poziom może się zmienić. U człowieka inteligencja osiągnęła niezwykle wysoki
poziom dzięki rozwojowi mowy. Zależy on od wielu czynników. Iloraz inteligencji będzie
wyższy, gdy człowiek jest wypoczęty, a niższy, gdy jest zmęczony, lub gdy znajduje się w
niekorzystnej, stresującej sytuacji. Inteligencja uzależniona też jest od ogólnej kondycji
psychicznej. Inteligencja potomstwa jest zasługą m.in. jodu. Chociaż w sklepach można kupić
wyłącznie sól jodowaną ciągle spożywamy za mało jodu. Powinny o nim pamiętać zwłaszcza
kobiety ciężarne. Gdy nie dostarczają organizmowi wystarczającej ilości tego pierwiastka,
gruczoł tarczycowy „nie ma z czego" wyprodukować swoich hormonów: tyroksyny i
trójjodotyroniny, bez których ośrodkowy układ nerwowy płodu rozwija się wolniej. Dlatego
co piąte dziecko, któremu w życiu płodowym brakowało jodu, ma nieco niższy współczynnik
inteligencji. Jod jest zawarty w rybach morskich i m.in. dlatego są one zalecane w diecie
ciężarnych.
Obecnie jednym z najczęściej stosowanych testów na inteligencję u osób dorosłych jest skala
inteligencji Wechsiera. Jej celem jest poznanie słabych i mocnych stron umysłu badanej
osoby, a nie tylko jej znajomości, słownictwa i matematyki. Ogólnie uważa się, że inteligencji
jako takiej nie można mierzyć -jedynie pewne jej formy. Inteligencji nie można też
zdefiniować, można jedynie określić pewne formy inteligentnego myślenia. Tak wygląda
obecny stan wiedzy na temat inteligencji.
Temperament
Temperament jest to zespół względnie stałych cech psychicznych, charakteryzujący dynamikę
emocjonalną życia człowieka^ jego procesów poznawczych oraz zachowań. Temperament jest
jednym z elementów osobowości, kształtujących odporność na sytuacje trudne oraz sprawność
i styl działania człowieka. Temperament (łac. temperare - łagodzić, hartować) to podstawowe,
względnie stałe cechy osobowości, przejawiające się w zachowaniu jednostki począwszy od
wczesnego dzieciństwa. Pierwotnie biologicznie zdeterminowany temperament podlega
powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i swoistej dla jednostki interakcji genotypu ze
środowiskiem (fizycznym i społecznym). Tak więc jest aspektem osobowości, złożonym z
indywidualnych dyspozycji jednostek do specyficznych wzorców reakcji emocjonalnych,
zmian nastroju oraz wysokiego bądź niskiego progu wrażliwości. Istnieje tendencja, by
uważać temperament za uwarunkowany genetycznie: głównie dlatego, że ogromne różnice w
sposobie reagowania na bodźce - hałas, ostre światło, nagłe ruchy, dotknięcie, kontakt
fizyczny dają się zaobserwować już u noworodków.
Do podstawowych cech temperamentu należą:
 Siła reakcji na bodźce (reaktywność).
 Łatwość przestawiania się z jednej czynności na drugą.
 Impulsywność.
 Tempo przebiegu reakcji psychicznych
Reaktywność to stosunek siły reakcji do siły wywołującego ją bodźca. Im niższa reaktywność,
tym silniejszy musi być bodziec, aby wywołać reakcję emocjonalną. Różnice reaktywności
ludzi są uwarunkowane genetycznie i w niewielkim stopniu mogą zmienić się pod wpływem
doświadczeń człowieka.
Fizjologicznymi podstawami temperamentu są właściwości układu wydzielania wewnętrznego
oraz ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego. Temperament jest więc wyznaczany
przez wrodzone właściwości tych układów. Wg Rebera pierwotnie biologicznie
zdeterminowany temperament podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i
swoistej dla jednostki interakcji genotypu ze środowiskiem fizycznym i społecznym. Zdaniem
ww. autora nowoczesne koncepcje temperamentu kładą nacisk na funkcjonalne znaczenie
temperamentu, które w interakcji z niesprzyjającym środowiskiem społecznym (głównie
systemem wychowawczym) mogą prowadzić do zaburzeń zachowania.
W zależności od przyjętej teorii temperamentu do jego struktury zalicza się różne cechy, takie
jak: ekstrawersja - introwersja, impulsywność, neurotyczność, emocjonalność, reaktywność
emocjonalna, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość, poszukiwanie doznań i
potrzeba stymulacji.
Już Hipokrates wyróżnił 4 typy temperamentu: flegmatyka, choleryka, melancholika i
sangwinika.
Flegmatyk (gr. phlegmatikos - „pełen śluzu") to człowiek odznaczający się mało
dynamicznym usposobieniem, nie ulegający gwałtownym emocjom, słabo reagujący na
podniety, ale wytrwały w działaniu i konsekwentny w uczuciach. Typ flegmatyczny
charakteryzuje się małą pobudliwością, jest zrównoważony i opanowany. Według I. P.
Pawiowa fizjologiczną podstawę temperamentu flegmatyka stanowi silny i zrównoważony typ
układu nerwowego.
Choleryk (gr. chole - „żółć") - to człowiek wybuchowy, o silnych i szybko powstających
reakcjach uczuciowych; odznaczający się dużą energią życiową i brakiem opanowania.
Reakcje choleryka są niewspółmierne do bodźca. Fizjologiczną podstawę temperamentu
choleryka stanowi silny, niezrównoważony (przewaga procesu pobudzania nad procesem
hamowania) typ układu nerwowego.
Melancholik (gr. melancholikos - „smutny") - to człowiek o usposobieniu łagodnym,
biernym, którego cechuje brak impulsywności, silne, wolno narastające reakcje uczuciowe.
Melancholik w działaniu jest mało odporny i niewytrwały. Typ melancholika cechuje się małą
ruchliwością, apatią, przewlekłymi stanami przygnębienia. Wg I. P. Pawiowa fizjologiczną
podstawę temperamentu melancholika stanowi tzw. słaby typ układu nerwowego.
Sangwinik (łac. sanguis - „krew") - to człowiek o żywym, pogodnym, uczuciowym,
aktywnym usposobieniu, wrażliwy, o silnych i szybkich reakcjach. Sangwinik łatwo
dostosowuje się do zmiennych warunków życia, jest odporny na trudności. W typologii
wyższej czynności nerwowej I. P. Pawiowa odpowiada mu silny zrównoważony i ruchliwy typ
układu nerwowego.
W pierwszej połowie XX w. biologiczne podstawy temperamentu wiązano z typem budowy
ciała człowieka (konsytucjonalizm). Typologia konstytucjonalna to koncepcja dotycząca
możliwych związków między strukturą ciała a zachowaniem psychicznym jednostki
(typologia - to badanie cech fizycznych i psychicznych ludzi; ludzie dzielą się na pewną liczbę
typów). W Europie dominowała tzw. konstyucjonalna typologia temperamentu wg E.
Kretschmera, a w Stanach Zjednoczonych W.H. Sheldona.
Z kolei Pawłów podkreślił znaczenie podstawowych cech układu nerwowego i siły procesu
pobudzania i hamowania, ruchliwości i równowagi procesów nerwowych. Ich odpowiednia
kombinacja stanowi fizjologiczną podstawę temperamentu. Współczesne badania nad
neurofizjologicznymi, hormonalnymi i biochemicznymi korelacjami temperamentu nie
doprowadziły do jednoznacznych wniosków co do jego podstaw biologicznych. Obecne
badania koncentrują się głównie na ustalaniu, do jakiego stopnia różnice indywidualne w
cechach temperamentu są zdeterminowane genetycznie. Wyniki badań opartych na metodach
genetyki zachowania sugerują, że czynnik genetyczny odpowiada w granicach od około 20%
do ponad 40% za różnice w temperamencie. E. Kretschmer opisuje morfologię w powiązaniu z
właściwościami fizjologicznymi i wyższymi czynnościami nerwowymi. Według typologii ww.
autora wyróżnia się:
Typ leptosomatyczny - smukła budowa, długa, wąska klatka piersiowa, krańcowa postać tego
typu określana jest jako typ asteniczny.
Typ atletyczny - o silnej budowie, silnym rozwoju kośćca i mięśni, szerokiej twarzy, szerokich
dłoniach i stopach.
Typ pykniczny - o przysadzistej budowie, słabo rozwiniętych mięśniach, krótkiej szyi,
szerokiej twarzy.
Typ dysplastyczny - z zaburzeniami endokrynologicznymi i wadami postawy.
Typ asteniczny wiązany był przez Kretschmera z schizotymicznym typem temperamentu
(osoba zamknięta w sobie, oschła, drażliwa), typ pykniczny z cyklotymicznym (osoba otwarta,
chwiejna emocjonalnie), a typ atletyczny z wiskozyjnym (osoba w zachowaniu i uczuciach
stabilna, mało plastyczna).
W.H. Sheldon wyróżnił trzy składniki określające typy budowy fizycznej (występujące w
różnych proporcjach u każdego człowieka: endomoficzny, mezomorficzny i ektomorficzny).
Ludzie z przewagą składnika endomorficznego mają silnie rozwinięte narządy wewnętrzne i
tkankę tłuszczową; typ mezomorficzny oznacza się rozwojem kośćca i tkanki mięśniowej; typ
ektomorficzny cechuje wątła budowa ciała i rozwój tkanki mięśniowej. William Sheldon
uważa kombinację trzech listków zarodkowych endorficznego, mezomorficznego i
ektomorficznego za główne składniki określające typy budowy:
Typ endorficzny - silny rozwój narządów trawienia, miękkość, okrągłość, silny rozwój tkanki
tłuszczowej Endorficy są pogodni, uprzejmi, tolerancyjni, o równomiernym nastroju.
Typ mezomorficzny - silny rozwój mięśni, dobre wykształcenie szkieletu. Mezomorfiy są
energiczni, odważni, lubią ryzyko.
Typ ektomorficzny - silny rozwój skóry i układu nerwowego. Ektomorficy mają ciało
wysmukłe, są powściągliwi.
Udział każdego komponentu w konstytucji określa się w skali od l do 7. Idealna równowaga
wszystkich komponentów to 4,44. Wyróżnia się 76 somatotypów. Endomorficy wcześniej
dorastają, ektomorficy później.
Ze współczesnych koncepcji temperamentu szczególnie znana jest koncepcja Hansa Eysencka.
Wyodrębnił on dwa podstawowe typy osobowości: ekstrawertyczny i introwertyczny.
Ekstrawertyk (od tac. ekstra - na zewnątrz i vertere - obracać, zwracać) interesuje się
światem, kontaktami z innymi ludźmi, jest plastyczny, łatwo przystosowuje się do zmian.
Introwertyk (od łac. intro - do wewnątrz) bardziej koncentruje się na sobie. Jest powściągliwy
w ujawnianiu swego wewnętrznego świata. U ekstrawertyków - odwrotnie niż u
introwertyków - procesy pobudzenia przeważają nad procesami hamowania, co sprawia, że ci
pierwsi odbierają te same bodźce jako intensywniejsze i reagują na nie silniej.
Ekstrawertycy trudniej poddają się socjalizacji, trudniej ich wychować, stąd ich większa
skłonność do popełniania przestępstw. Z racji wzmożonej impulsywności i agresywności
częściej ulegaj ą wypadkom.
Oba typy różni również poziom neurotyczności. Introwertycy wykazują większą podatność na
nerwice. Wysoki neurotyzm, równoznaczny z niestabilnością, sprzyja zmienności zachowania,
podatności na przeżywanie lęku i depresji, a także wzmożonej sugestywności. Uwzględnienie
poziomu pobudzania i neurotyczności prowadzi do wyróżnienia czterech typów
temperamentu: introwertyków stabilnych, introwertyków niestabilnych, ekstrawertyków
stabilnych i ekstrawertyków niestabilnych.
Introwertyk stabilny to tradycyjny flegmatyk. Dominuje u niego bierność i spokój. To
człowiek myślący i kontrolujący się, godny zaufania, pełen troski i uwagi. Introwertyk
niestabilny (neurotyczny) jest typem melancholika. To przede wszystkim osoba cicha i o
obniżonym nastroju (w złym humorze). Charakteryzuje ją lękliwość, ale także sztywność i
nieugiętość, trzeźwość poglądów, pesymizm, ostrożność, rezerwa w kontaktach z innymi i
trudności przystosowawcze.
Ekstrawertyk niestabilny to tradycyjny choleryk, osoba drażliwa i aktywna. Znamienny dla
niej jest niepokój, objawiający się niekiedy agresywnością, pobudliwość, duża zdolność do
zmian, impulsywność i optymizm. Natomiast ekstrawertyk stabilny przypomina sangwinika.
Jest towarzyski i zadowolony. Charakteryzuje go otwartość, rozmowność, łatwość
nawiązywania kontaktów, witalność i beztroska.
Eysenck wiąże intro- i ekstrawersję z aktywnością układu siatkowatego (struktura w mózgu)
oraz kory mózgowej. Ponieważ podłoże biologiczne jest dziedziczone, to - mimo że
osobowość człowieka kształtuje się pod wpływem środowiska - około trzy czwarte różnic
indywidualnych wynikających z ekstrawersji bądź introwersji jest uwarunkowana genetycznie.
W ostatnich latach wprowadzono podział zachowań na zachowania typu A i B. Obserwuje się
wzrost zainteresowania problematyką zachowań typu A u dzieci i dorosłych, głównie ze
względu na konieczność podejmowania działań profilaktycznych, mających na celu
zmniejszenie ryzyka zachorowania na choroby układu krążenia.
O ile dzieci typu A są niecierpliwe, hiperaktywne, ambitne, o tyle dzieci typu B są ich
przeciwieństwem, zrównoważone, spokojne, rozluźnione. Niektórzy autorzy sugerują, że
nacisk na potrzebę osiągnięć jest kluczem do zrozumienia psychodynamiki wzoru A.
Zachowania tego typu są sposobem radzenia sobie z zagrożeniem utraty poczucia kontroli nad
środowiskiem. Poczucie takiego zagrożenia doświadczone przez jednostkę wywołuje lęk.
Zachowania typu A są kształtowane przede wszystkim przez oddziaływanie środowiskowe, ale
u ich podłoża leżą cechy temperamentalne, działanie rodziców polegające na wzmocnieniu
osiągnięć dzieci, czy też na manifestowaniu wysokich aspiracji dotyczących tych osiągnięć
sprzyjają kształtowaniu wzoru zachowania A. Jednostki typu A wykazują tendencję do
rywalizacji, agresji, ciągłe nastawienie na bycie lepszym. Dzieci typu A wyraźnie odczuwają
presję czasu i są bardziej niecierpliwe niż dzieci typu B. Tego typu zachowania mogą być
przejawiane już u dzieci w wieku przedszkolnym. Stwierdzono, że dzieci typu A, w
porównaniu z jednostkami typu B częściej angażują się w gry i zajęcia sportowe oraz, że
istnieje dodatni związek między zachowaniami typu A a osiągnięciami szkolnymi. Uczniowie
o wzorze A wykazują wyższą motywację do nauki oraz odznaczają się lepszymi osiągnięciami
w szkole. Wykazują też wyższy poziom aspiracji oraz wyższą motywację do nauki.
Przeciwieństwem jednostek typu A są jednostki typu B; są to dzieci rozluźnione, spokojne,
zrównoważone, mniejszą wagę przywiązują do osiągnięć w nauce czy innych dziedzinach
życia.
Tendencja do zachowań typu A u dzieci ma też konsekwencje negatywne. Wzór A uważany
jest za czynnik ryzyka chorób psychosomatycznych, a przede wszystkim choroby
niedokrwiennej serca. Ważne więc jest podejmowanie działań profilaktycznych, kształtowanie
wzoru zachowania korzystnego dla zdrowia,
Temperament dziecka wyjaśnia ok. 20% wariancji w zakresie potrzeby osiągnięć u dzieci typu
A, a pozostałe 80% zależy od oddziaływania środowiskowego, głównie ze strony rodziców.
Tym samym otoczenie może sprzyjać lub utrudniać formowanie się zachowań typu A. Tak
więc pewne właściwości temperamentu widoczne w okresie wczesnego dzieciństwa mogą
predysponować dzieci w kierunku rozwoju tego typu zachowań.
Neurotyczność
Osobowość neurotyczna jest uwarunkowana genetycznie. Odziedziczalność cech osobowości
neurotycznych wynosi 81%. Neurotyczność charakteryzuje się:
 Wzmożoną drażliwością.
 Osłabieniem nerwowym.
 Przygnębieniem.
 Zaburzeniami wynikającymi z dominacji układu sympatycznego nad parasympatycznym.
Funkcjonowanie układu sympatycznego pozostaje w ścisłym związku z poziomem
katecholamin (adrenaliny, noradrenaliny, dopaminy). Katecholaminy są monoaminami
biogennymi, które działają jako neurotransmitery (przekaźniki w układzie nerwowym noradrenalina lub jako hormony - adrenalina). Dopamina jest głównym fizjologicznym
regulatorem wydzielania prolaktyny. Dopamina jest neuroprzekaźniekiem o działaniu
adrenalinopodobnym. Katecholaminy są syntetyzowane i metabolizowane przy udziale
specyficznych enzymów, które z kolei powstają pod wpływem określonych genów. Również
receptory katecholamin znajdują się pod kontrolą genetyczną. Zaburzenia w tempie syntezy,
rozkładu oraz funkcjonowania katecholamin będą więc wpływały na reakcje układu
sympatycznego i parasympatycznego.
Według Strelau neurotyczność (brak zrównoważenia emocjonalnego) rozumiana jest jako
względnie stała tendencja do doznawania negatywnych emocji, takich jak lęk, depresja,
poczucie winy, napięcie emocjonalne.
Neurotyczność uwarunkowana jest przewlekle
wzmożoną aktywacją układu limbicznego. Układ limbiczny w tym głównie hipokamp, jądro
migdałowate i podwzgórze traktowany jest przez wielu badaczy jako fizjologiczny regulator
emocji. Przeciwieństwem neurotyczności jest zrównoważenie emocjonalne, charakteryzujące
się przeciwnymi - w stosunku do wyżej wymienionych emocji - stanami emocjonalnymi i
będące wynikiem przewlekle obniżonej aktywacji układu limbicznego.
Neurotyzm objawia się w chwiejności emocjonalnej, lęku, histerii i obniżonej energii. Osoba
neurotyczna jest w ciągłym stanie lękowym oraz zajęta przede wszystkim sobą, nie
otaczającym ją światem. Jednym z elementów neurotyczności jest hipochondria; jest to stan
ciągłego i nieuzasadnionego przekonania, że posiada się poważną chorobę, np. chorobę serca
czy raka. Hipochondryk doświadcza często dolegliwości, które bierze się za objawy choroby,
której się obawia. Podłoże hipochondrii jest nieznane. Nie reaguje ona na leczenie depresyjne;
być może nie jest niczym więcej niż defektem osobowości, cechującym się obniżonym
progiem lękowym i nadmierną wrażliwością na fizjologiczne zjawiska w organizmie.
Neurotyzm (neuroticism) to stan, w jakim znajduje się osoba neurotyczna, ktoś
zdiagnozowany jako neurotyk.
Neurotyzm jest etiologiczną podstawą nerwicy.
Psychonerwica - to zaburzenie psychiczne nie spowodowane żadnymi neurologicznymi lub
organicznymi dysfunkcjami. Od czasów Freuda termin ten jest stosowany etiologicznie w celu
wskazania przyczynowej roli nieświadomych konfliktów, które wywołują lęk i prowadzą do
stosowania mechanizmów obronnych, ostatecznie wywołujących obserwowane objawy.
W teorii Adiera charakter neurotyczny (neurotic character) to zbiór właściwości i cech, które
służą jednostce do obrony przed poczuciem niższości i które przyczyniają się do rozwinięcia
się u niej otwartych przejawów nerwicy. Jednostka o neurotycznym charakterze ma
osobowość predysponującą do nerwicy. Zachowania typowe, lub przypominające zachowania
występujące w nerwicy to zachowania neurotyczne (nerwicowe). Obecnie nazwa nerwica jest
rzadziej używana, a częściej określenie „zaburzenia lękowe" ponieważ lęk zajmuje centralne
miejsce w nerwicy.
Eysenck wykazał, że emocje neurotyków są bardzo zmienne i reagują oni silnym lękiem nawet
na niezbyt stresujące sytuacje, w tym kontakty społeczne, a w szczególności seksualne. Stąd
też osoby osiągające wysoką punktację w skali neurotyzmu częściej martwią się sprawami
związanymi z życiem seksualnym. Osoby te częściej czują obrzydzenie i wstręt do pewnych
jego przejawów, a zatem mają mniej partnerów seksualnych i podejmują kontakty płciowe
rzadziej niż osoby o niskim wskaźniku neurotyzmu.
Psychopatia
Według Rebera psychopatia to nieprawidłowy stan psychiczny o nieznanej etiologii. Termin
ten stopniowo wychodzi z użycia. Psychopatia jest terminem opisującym zaburzenia
osobowości psychopatycznej. Osobowość psychopatyczna (psychopathic personality) to
zaburzenie osobowości charakteryzujące się brakiem uczuć moralnych, brakiem afektu i
obniżonym poczuciem lęku/lub winy w związku z popełnianiem wykroczeń. Ten niegdyś
popularny termin został zastąpiony terminem osobowości „osobowości socjopatycznej" w celu
podkreślenia społecznych aspektów zaburzenia. Ponieważ wiadomo, że na zaburzenie to
składa się znacznie więcej czynników niż tylko obniżone poczucie winy i że zazwyczaj
towarzyszą mu różne zachowania, z których wszystkie mają charakter antyspołeczny. Obecnie
terminem preferowanym jest „osobowość antyspołeczna".
Zdaniem R.M. Youngsona osobowość antyspołeczna cechuje się agresywnymi zachowaniami
w stosunku do innych ludzi. Charakterystyczna jest obojętność uczuciowa w stosunku do
drugiego człowieka. Osoby z osobowością antyspołeczną są w znacznym stopniu nieświadome
destrukcyjnego wpływu ich zachowania na innych. Nie potrafią tworzyć zadowalających
związków małżeńskich czy w pracy i często wybuchają niekontrolowaną agresją. Znamienne
są kradzieże, uprawianie hazardu, zażywanie narkotyków, alkoholizm, wzniecanie pożarów i
napady. Osoby te nie reagują na kary i są źródłem wielu problemów w społeczeństwie. Trudno
powiedzieć, czy istnieje jakiekolwiek skuteczne leczenie. Wydaje się jedynie, że leczenie
może przynieść pewną poprawę.
Reasumując, psychopatia jest to trwała nieprawidłowa osobowość o podłożu genetycznym,
utrudniająca przystosowanie do otoczenia, polegająca na odchyleniu od normy, charakteru,
temperamentu i popędów bez uchwytnych zmian organicznych w mózgu. Psychopaci są
osobami wybuchowymi, czasem nadmiernie lękliwymi, nieśmiałymi, nadmiernie
podejrzliwymi lub wykazującymi braki w sferze uczuć.
Z punktu widzenia biologii za dany stan osobowości odpowiadają neuroprzekaźniki.
Główne neuroprzekaźniki to acetyloholina, dopamina, noradrenalina, serotonina, kwas gamma
- aminomasłowy, endorfiny, enkefaliny oraz adrenalina.
Noradrenalina jest substancją przekaźnikową z grupy amin katecholowych. W największym
stężeniu znajduje się w podwzgórzu i w jego okolicach. Wzrost stężenia noradrenaliny nasila
stan pobudzenia. Dopamina to przekaźnik nerwowy znajdujący się w tym rejonie mózgu,
który zawiaduje ruchami mięśni, który ożywia, pobudza mózg oraz przygotowuje do reakcji
„walki - ucieczki". Serotonina - bierze udział w ośrodkowej regulacji ciśnienia krwi; powoduje
wzmożoną kurczliwość mięśniówki gładkiej drobnych letniczek.
Noradrenalina pochodzi z dwóch źródeł: sympatycznych zakończeń nerwowych, wciąż
czynnych i wydzielających do krwi nadmiar noradrenaliny, który nie uległ ani ponownemu
wychwytowi przez opróżnione pęcherzyki znajdujące się w zakończeniach aksonalnych, w
pobliżu błony presynaptycznej, ani nie został rozłożony do innych związków przez enzymy
metabolizujące. Drugim źródłem noradrenaliny jest rdzeń nadnerczy, który obok adrenaliny
wydziela do krwi niewielkie ilości noradrenaliny. Głównym ośrodkiem dyspozycyjnym
układu współczulno - nadnerczowego jest miejsce sinawe (locsu coeruleus) zlokalizowane
ścianie bocznej 4 komory mózgu.
Stężenie katecholamin w surowicy krwi i ich metabolitów w moczu jest podstawowym,
najważniejszym, bezpośrednim, biologicznym wykładnikiem (markerem) poziomu stresu w
organizmie. Wzrost stężenia katecholamin w surowicy krwi świadczy o nasilonej reakcji
organizmu na stres bez względu na jego rodzaj (wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje
stresu: fizyczny, psychiczny, społeczny i chronobiologiczny). Adrenalina jest hormonem
wydzielanym przez część rdzenną nadnerczy jest wytwarzana w sytuacjach stresowych;
przyspiesza czynność serca i częstość oddechu; podwyższa ciśnienie, krwi.. Przez selektywny
skurcz naczyń wpływa na przemieszczanie krwi z przewodu pokarmowego do mięśni,
mobilizuje do krwi materiał energetyczny w postaci glukozy, zwiększa uwagę i wywołuje
pobudzenie psychiczne. Adrenalina w 85% produkowana jest przez rdzeń nadnerczy, a w 15%
uwalniana w zakończeniach współczulnego układu nerwowego.
Noradrenalina jest neuroprzekaźnikiem adrenergicznym, uwalnianym przez poza zwojowe
włókna adrenergiczne układu współczulnego oraz przez rdzeń nadnerczy. 85% noradrenaliny
we krwi pochodzi z tych włókien, a 15% z rdzenia nadnerczy. Noradrenalina działa głównie
na receptory typu a w ścianach naczyń krwionośnych, powodując ich skurcz i wzrost ciśnienia
krwi.
Przyczyną zachowań agresywnych człowieka są zmiany funkcji genu kontrolującego
monoaminooksydazy (MAO). Enzym ten rozkłada katecholaminy. Gen kontrolujący syntezę
MAO jest zlokalizowany w chromosomie X. Przy małej aktywności MAO poziom
neurotransmiterów (katecholamin) znacznie wzrasta, co powoduje gwałtowną reakcję na stres.
W moczu osób agresywnych oraz u impulsywnych alkoholików występuje wysoki poziom
metabolitów
katecholamin.
Badania
Łachmana
udowodniły,
że
aktywność
katecholoortometylotransferazy (COMT) jest uwarunkowana genetycznie. Polimorfizm genów
w zakresie regulacji tego ważnego enzymu inaktywującego katecholaminy (adrenalinę,
noradrenalinę, dopaminę) jest związany z gwałtownymi, agresywnymi zachowaniami. W
przypadku niskiej aktywności enzymu inaktywującego katecholaminy rośnie poziom
katecholamin w surowicy i stwierdza się zachowania gwałtowne i agresywne. Ostatnio
stwierdzono deficyt MAO u osobników męskich z wrodzoną agresją. Związki, które
selektywnie hamują MAO, wykazują aktywność antydepresyjną.
Badania nad dziedziczeniem zachowania impulsywnego były badane przez Coccaro.
Autor
ustalił istotne predyspozycje do dziedziczenia agresji. Poza osobowością
antyspołeczną, wielu innym zaburzeniom psychiatrycznym o podłożu genetycznym
towarzyszy podatność na zachowanie impulsywne i agresywne.